Morgunblaðið - 08.11.2003, Blaðsíða 4

DAGLEGT LÍF
4 B LAUGARDAGUR 8. NÓVEMBER 2003 MORGUNBLAÐIÐ
BJARNI Pálsson var fyrsti landlæknir á Íslandi.Hann var skipaður í embættið með konungs-úrskurði hinn 18. mars 1760 og þar með var
Landlæknisembættið stofnað. Meðal meginverkefna
landlæknis hefur frá öndverðu og allt fram á þennan
dag verið það að hafa eftirlit og yfirumsjón með lækn-
um landsins og öðrum heilbrigðisstarfsmönnum og að
fylgjast með heilsufari landsmanna.
„Mjög fljótlega eftir að læknum fór að fjölga voru
þeim lagðar ákveðnar skyldur á herðar varðandi
skráningu og upplýsingagjöf til landlæknis,“ segir
Sigurður Guðmundsson landlæknir. „Ársskýrslur
lækna, sem gerðar voru að beiðni landlæknis og eftir
hans forskrift, hefjast á árinu 1804. Í erindisbréfi
landlæknis frá 1824 er ætlast til að Landlæknir gefi
árlega yfirlitsskýrslu um land allt. Því er ljóst að nán-
ast frá upphafi hafa læknar og síðar aðrir heilbrigð-
isstarfsmenn upplýst landlækni um starfsemi sína og
heilsufar sinna skjólstæðingahópa.“
Á Þjóðskjalasafni eru varðveitt flest gögn frá
skjalasafni landlæknisembættisins frá upphafi. Í gögn-
unum má finna mikilvægar upplýsingar um heilsufar,
t.d. ítarleg yfirlit um dreifingu smitsjúkdóma, enn-
fremur um heilbrigðisþjónustu, t.d. fjölda heilbrigð-
isstarfsmanna, heilbrigðisstofnanir og forvarn-
araðgerðir. Í ársskýrslum héraðslækna eru einnig
mikilsverðar upplýsingar
um aðbúnað fólks eftir hér-
uðum, t.d. um húsakynni og
þrifnað, fæði og fatnað,
skóla og skólaeftirlit og
barnsfarir og meðferð ung-
barna.
Íslendingum býðst
sjaldgæft tækifæri
Sigurður kveðst þess full-
viss að um sé að ræða nota-
drjúgar heimildir um lífið í landinu á löngu tímabili,
enda hafi þær verið notaðar til rannsókna af ýmsu
tagi og svo verði áfram. „Sem dæmi um rannsóknir
byggðar á gögnum úr ársskýrslum héraðslækna má
nefna rannsóknir bresku landfræðinganna A. Cliff og
P. Haggett á áhrifþáttum í dreifingu smitsjúkdóma og
smíði á líkönum til þess að spá fyrir um slíka dreif-
ingu,“ segir hann.
Hann segir mikið kapp lagt á það hjá embætti land-
læknis að halda traustri skráningu áfram og efla hana
í anda þess sem hér hefur verið gert frá upphafi.
„Rafræn skráning og sjúkraskrárgerð auk eflingar
gagnagrunna gefur okkur möguleika, sem forfeður
og formæður hefði aldrei órað fyrir,“ segir Sigurður.
Sigurður Guðmundsson landlæknir
Möguleikar sem forfeð-
urna óraði ekki fyrir
Sigurður Guðmundsson
landlæknir.
Brúa
aldar
starfr
Kópa
inn u
sjötta
skipt
hend
með h
ins á
grun
andi
var í
eða sj
Norræni skjaladagurinn er haldinn með veglegum hætti um öll Norðurlönd í dag, 8. nóvember
O
FT er talað um inn-
antóma upphafningu
umbúða og líkams-
dýrkun í tengslum við
kapphlaup mannsins
við óumflýjanlega hrörnun og jafn-
vel látið að því liggja að þessi
áhersla á ytra atgervi sé ný af nál-
inni. Því fer þó fjarri og raunar
hefur maðurinn frá öndverðu reynt
að stæla sig og styrkja í þágu
heilsu og útlits, auk þess sem lík-
amlegt afl manna, fimi og snarleiki
gat skilið á milli feigs og ófeigs í
vígaferlum og veiðiferðum.
Þema skjaladagsins spannar af-
ar vítt svið í fáum orðum; heilsa
manna er samofin sögu pesta- og
farsótta, sögu slysa og hörmunga
og því viðurværi, aðstæðum og að-
búnaði sem hafa áhrif á heilsufar
manna til ills eða góðs. Sem sagt;
hugtakið heilsa snertir flestar hlið-
ar lífs og tilveru. Líkaminn hefur
verið nefndur „hulstur“ mannsins
og „íverustaður“, birtingarmynd
hans og fangelsi, vél af holdi, bein-
um og blóði, verkfæri hans og –
sem er kannski kjarni málsins –
efnisheild lifandi veru. Íþróttir eru
ef til vill auðveldari viðureignar
þegar að skilgreiningum kemur,
þær snúast jú fyrst og fremst um
að stunda æfingar og keppni til að
efla hreysti líkamans og getu, og
meðfylgjandi er vitaskuld vonin
um að bæta heilsuna – ef til vill í
von um að „fresta“ dauðanum.
Fjölskrúðugt íþróttalíf
frá upphafi
„Allt frá landsnámsöld til loka
goðaveldisaldar þreifst mikið og
fjölskrúðugt íþróttalíf á Íslandi,“
segir Ingimar Jónsson, doktor í
uppeldisfræði og fyrrum dósent við
Íþróttakennaraskólann á Laugar-
vatni, en hann hefur samið ágrip af
íþróttasögu Íslands og kynnt sér
ítarlega þau mál. „Þær íþróttir,
sem landnámsmenn fluttu með sér
til landsins, náðu slíkum vinsæld-
um að með fádæmum er. Leikar og
íþróttaæfingar töldust ómissandi
jafnt á fullorðinsárum sem í æsku,
hverjum þeim er vildi vera vel
gerður um afl, fimi, áræði og alla
karlmennsku. Skalla-Grímur gekk
til knattleika á sjötugsaldri og um
hann sagt að hann hafi haft mikið
gaman af aflraunum og leikjum og
þótt gott um það að ræða.“
Í Íslendingasögunum er fjöldi
dæma um íþróttir manna og
hreysti. Í Njálssögu segir m.a. um
Gunnar á Hlíðarenda, eftir lofgjörð
um sverð- og bogfimi hans og
styrk, að „hann hljóp meira en
hæð sína með öllum herklæðum og
eigi skemmra aftur en fram fyrir
sig. Hann var syndur sem selur, og
eigi var sá leikur, að nokkur þyrfti
við hann að keppa, og hefur svo
verið sagt, að enginn væri hans
jafningi.“ Þá segir í Egilssögu að
Skalla-Grímur, sem talinn er hafa
fæðst 851, hafi einn síns liðs róið
áttæringi út til Miðfjarðareyju og
þar „steig hann fyrir borð og kaf-
aði, og hafði upp með sér stein og
færði í skipið.“ Og ekki má gleyma
Drangeyjarsundi Grettis.
Helstu íþróttir sem iðkaðar voru
til forna að sögn Ingimars voru
fangbrögð, sund og knattleikur, en
einnig hafi menn stundað ýmsar
aðrar íþróttir og leiki, svo sem
skinndrátt (togast um skinn líkt og
í reiptogi), hornaskinnsleik (fjórir
menn kasta skinni á milli sín og sá
fimmti reynir að ná því), hlaup,
stökk, aflraunir ýmiss konar og
hestaat. Mesta áherslan hafi hins
vegar verið lögð á vopnfimina,
skylmingar með sverðum og spjót-
um, kastfimi og bogfimi. „Tímarnir
voru róstursamir og vígaferli al-
geng, ekki síður í lok tímabilsins,
þ.e. á Sturlungaöld, en á land-
náms- og söguöld.“
Á tímabilinu 1262–1550 virðist
íþróttalíf landsmanna hafa verið
miklum mun minna en bæði og
fyrr og síðar, sökum hörmunga,
plágna og hungurs. Þó eru að sögn
Ingimars nokkrar heimildir um
sundiðkun og glímu. Á 16. öld hafi
glíman raunar verið svo hjartfólgin
mönnum að til eru dæmi um menn
sem ferðuðust um og reyndu sig í
glímu við aðra. Mesta líkamsþjálf-
unin á þessum tíma var þó fólgin í
her- og vopnaæfingum.
„Eftir siðaskiptin var fremur
fátt til að örva áhuga landsmanna
til þess að sinna líkamshreysti og
stunda íþróttir. Meira að segja
kirkjan lagðist heldur gegn
íþróttaiðkunum, leikjum og öðrum
skemmtunum fólks,“ segir Ingi-
mar. Einnig eru til nokkrar heim-
ildir um sundiðkun á síðari helm-
ingi 16. aldar og segir Jón Espólín
t.d. frá Einari nokkrum, Vestfirð-
ingi, sem uppi var um 1570 og
keppti í sundi við Englending;
„syntu þeir í kringum mörg eing-
elsk skip, og kembdu sér á meðan
með annarri hendi“. Afar fáar
heimildir eru hins vegar til um
sundmenn á 17. öld, en Gísli Odds-
son biskup í Skálholti segir þó frá
því í riti sínu um furður Íslands að
hann hafi séð Íslending synda: „Ég
hef séð kafara af okkar þjóð, sem
var ekki vanur að synda eins og
aðrir menn, en hann hreyfði hend-
ur og fætur eins og fiskar ugga og
sporð alveg viðstöðulaust, svo að
hann gat haldist nokkuð niðri í
vatninu …“
Fóru niður brekkuna
„eins og fugl flygi“
Í heildina séð var íþróttaiðkun
þó í lágmarki á umræddu tímabili
en þegar þegar ástandið var einna
verst á 18. öld hófst sundkennsla á
Íslandi og nokkru síðar skíða-
kennsla. „Hallgrímur Halldórsson í
Skagafirði á heiður af því að hafa
fimur og fagur
Þema skjaladagsins í ár – líkami, heilsa,
íþróttir – endurspeglar hugðarefni
margra nútímamanna, sem sveitast
blóðinu á skokkbrautum, í líkamsrækt-
arstöðvum og á íþróttavöllum þessa
heims. Af því tilefni skautar Sindri
Freysson yfir sögu íþrótta á Ísland.
Hraustur, sterkur,
fyrstur manna kennt
sund hérlendis svo vit-
að sé, á árunum 1730
til 1740 og jafnvel
lengur.“
Hlaup, stökk og
köst voru líkamsæf-
ingar, sem efldu mik-
ilvæga eiginleika eins
og þrótt og þol, auk
þess sem hestar voru
reyndir og ýmsar æf-
ingar gerðar á þeim.
Sama má segja um æf-
ingar tengdar veiðiskap. Ingimar
bendir á að Eggert Ólafsson hafi
verið í Skálholtsskóla á árunum
1741–46 og er eftir honum haft að
skólasveinar hafi þá tamið sér
hringbrot (sérstakur vikivaki eða
leikur), stökk, kapphlaup og
glímur. Í byrjun 19. aldar hófst
sundkennsla að nýju og fyrir henni
stóð Jón Þorláksson Kjærnested,
en hann hafði æft sund í Dan-
mörku og er talinn hafa kennt yfir
hundrað piltum sund á örfáum ár-
um. Skíðaiðkun var sömuleiðis
nokkuð algeng í gegnum aldirnar
og gengu menn einnig á þrúgum
og eru Þingeyingar gjarnan nefnd-
ir í því sambandi.
„Á tveimur síðustu áratugum 18.
aldar færðist síðan líf í skíðaiðkun
Íslendinga, mest fyrir tilstuðlan
norsks manns, Nikulás Buch, sem
fluttist til Húsavíkur og byrjaði
þar að sýna og kenna Íslendingum
íþróttina og kenna þeim einnig að
smíða skíði,“ segir Ingimar. „Með
kennslu hans hófst skíðakennsla á
Íslandi. Veturinn 1780 sendi Buch
tvo pilta á skíðum frá Húsavík til
Akureyrar og segja heimildir að
„fólk á bæjum við Eyjafjörð rak
upp stór augu, er það sá tvo menn
koma af Vaðlaheiði og fara undan
brekkunni sem fugl flygi, þótt
fannkyngi væri og mesta ófærð.“
Ingimar segir að með vaknandi
þjóðernistilfinningu hafi lifnað yfir
minningum um forna íþróttafrægð
og iðkun íþrótta verið til merkis
um vilja til framfara og sjálfstæðis.
„Glöggt má greina þessa þróun
mála á 19. öld en þá sköpuðust
skilyrði fyrir vaxandi íþróttalífi,
öflug samtök mynduðust og loks
allsherjarsamtök um íþróttir,
Íþróttasamband Íslands, árið
1912.“
Í TILEFNI hins norræna skjaladags, semhaldinn er með pompi og prakt á öllumNorðurlöndunum 8. nóvember nk., hefur
Þjóðskjalasafn Íslands efnt til dagskrár með lið-
sinni Landlæknisembættisins undir kjörorðinu
Er heilsu haldið til haga? „Líkaminn, heilsan og
íþróttirnar eru þema skjaladagsins að þessu
sinni á öllum Norðurlöndum, nema Færeyjum
og Finnlandi, sem kjósa að nálgast efnið með
eigin hætti,“ segir Ólafur Ásgeirsson þjóðskjalavörður. Og þrátt fyrir að
hin sameiginlega grunnhugmynd sé líkami og heilsa er blæbrigðamunur á
útfærslu hvers lands. Þannig má nefna að í umfjöllun Dana um líkamann
og heilsuna fær m.a. kynlíf, matur í skólum og heimilisofbeldi sinn sess,
Svíar draga m.a. fram teikningu af úlfalda sem konungurinn Karl XII.
teiknaði á barnsaldri og Norðmenn minnast þess m.a. að í ár eru fjórar ald-
ir liðnar síðan Kristján IV. skipaði danska lækninn Villades Nielsen lækni í
Bergen, en það markaði upphaf opinberrar heilsugæslu þar í landi.
„Kjörorðin vísa til þess hlutverks samfélagsins að varðveita heimildir
um sögu sína og þar á meðal gögn um sögu líkamans, heilsufars og íþrótta.
Kjörorð dagsins eiga jafnframt að vekja okkur til umhugsunar um það
hvort við, sem einstaklingar og þjóð, varðveitum heilsu okkar. Það er efni
sem skiptir alla máli, enda hlýtur heilbrigð sál í hraustum líkama ævinlega
að vera markmið manna.
Norræni skjaladagurinn er nýr af nálinni en er ætlaður langur líftími,
ekki síst til að auðvelda fólki að kynna sér þau mörgu merku gögn um ótal
efnisflokka sem í skjalasöfnum Norðurlanda er að finna,“ segir Ólafur.
„Sömuleiðis til þess að söfnin geti státað sig af dýrgripum sínum og þjóð-
arinnar. Skjalasöfnin geyma svart á hvítu söguna sem hefur mótað líf okk-
ar og forfeðra okkar.“
Ólafur Ásgeirsson þjóðskjalavörður
Líkami og
heilsa í
brennidepli
Ólafur Ásgeirsson
þjóðskjalavörður.
4
1
6