Morgunblaðið - 11.11.2003, Blaðsíða 3

MORGUNBLAÐIÐ ÞRIÐJUDAGUR 11. NÓVEMBER 2003 B 3
BÆKUR
Grána litla nefnist
skáldsaga eftir
Þórunni Krist-
insdóttur. Í þess-
ari fyrstu bók Þór-
unnar segir frá
fyrstu tveimur ævi-
árum Gránu litlu í
sveitinni í átta köfl-
um. Á bókarskápu
segir Guðlaug Pétursdóttir m.a.:
„Þetta er hugljúf og falleg saga um
litla gráa lambið hana Gránu og segir
frá því er hún elst upp með mömm
sinni og honum Baldri litla vini sínum
og eiganda. Höfundur lýsir á ljúfsáran
og skýran hátt samskiptum dýra og
manna við náttúruna og umhverfi sitt.
Þessi bók er vel fallin til þess að vekja
hjá börnum hlýhug og skilning til dýr-
anna, sér til gleði og þroska.“
Bókin er ríkulega skreytt vatns-
litamyndum eftir Þuríði Unu Péturs-
dóttur.
Höfundur gefur út. Bókin er 47 bls.,
prentuð í Prentsmiðjunni Viðey. Verð:
1.440 kr.
Börn
Höfuðskepnur
Álfheima nefnist
fimmta bókin um
Benedikt búálf
og ævintýri hans.
Höfundur er Ólaf-
ur Gunnar Guð-
laugsson.
Á 153. afmæl-
isdaginn sinn
fær Benedikt búálfur gamla bók að
gjöf. Þar er sagt frá hinum ægilegu
höfuðskepnum Álfheima – Grjúpi,
Ægi, Dæsingi og Surti – og hvernig
megi vekja þær upp af löngum og
djúpum svefni sínum. Benedikt hef-
ur ekkert slíkt í hyggju enda myndi
bardagi höfuðskepnanna án efa tor-
tíma Álfheimum. En því miður eru
til fleiri eintök af gömlu galdrabók-
inni og eitt þeirra er í óvinahönd-
um.
Útgefandi er Mál og menning.
Bókin er ríkulega myndskreytt. Bók-
in er 42 síður og prentuð í Dan-
mörku. Verð: 2.490 kr.
Snarkið í stjörn-
unum er eftir Jón
Kalman Stef-
ánsson. Þetta er
örlagarík fjöl-
skyldusaga sem
lýsir annars veg-
ar lífi ungs móð-
urlauss drengs í
Reykjavík í kring-
um 1970 og stormasömu hjóna-
bandi langafa hans og langömmu
um og eftir aldamótin 1900. Líf
ólíkra kynslóða fléttast saman og
kallast á þannig að úr verður eft-
irminnileg sálumessa.
Jón Kalman Stefánsson hefur á
undanförnum árum sent frá sér
rómuð prósaverk sem gerast á
óljósum mörkum skáldskapar og
minninga. Hann var tilnefndur til
Bókmenntaverðlauna Norð-
urlandaráðs fyrir bók sína Sumarið
bakvið brekkuna.
Útgefandi er Bókaútgáfan Bjartur.
Bókin er er prentuð í Odda hf.,
kápugerð annaðist Ásta S. Guð-
bjartsdóttir. Verð: kr. 4.280.
Skáldsaga
DANIR segja gjarnan að því að-
eins verði sögu Danmerkur verðugur
sómi sýndur að hver kynslóð danskra
sagnfræðinga fái tækifæri til að setja
saman fjölbindaverk um hana. Mikið
vantar á að við Íslendingar getum
mælt okkur við frændur okkar í
þessu efni en nú má með nokkrum
rétti segja að miðað við sömu form-
úlu hafi ævi og starfi Jóns Sigurðs-
sonar forseta verið verðugur sómi
sýndur. Um hann hefur meira verið
skrifað en flesta aðra menn íslenska
og hafa fulltrúar allra kynslóða ís-
lenskra sagnfræðinga frá upphafi 20.
aldar um hann fjallað. Þá er yngsta
kynslóðin að vísu undanskilin en hún
hefur enn tímann fyrir sér.
Þegar litið er yfir þau verk í heild,
sem samin hafa verið um Jón, er ekki
fráleitt að segja að þau endurspegli á
margan hátt þær breytingar, sem
orðið hafa á viðhorfum, vinnubrögð-
um og áherslum sagnfræðinga síð-
ustu sjö til átta áratugina. Fimm
binda sagan eftir Pál Eggert Ólason,
sem út kom á árunum 1929–1933,
einkenndist ekki síst af þjóðernis-
rómantík og var að vissu leyti áróð-
ursrit fyrir íslenskt þjóðerni. Þeir
Sverrir Kristjánsson og Lúðvík
Kristjánsson, sem einna mest rann-
sökuðu sögu Jóns á 6. og 7. áratug 20.
aldar, voru jarðbundnari en höfðu þó
meiri áhuga á sjálfstæðisbaráttunni
og viðfangsefnum Jóns á þeim vett-
vangi en á honum sjálfum. Guðjón
Friðriksson hefur aðrar áherslur.
Hann kappkostar að
nálgast og skilja mann-
inn Jón Sigurðsson,
sýna lesandanum hann í
sem sönnustu ljósi og
hjálpa okkur þannig til
að skilja hann og sjá
viðfangsefni hans með
hans eigin augum. Af
þessu leiðir að í þessu
verki er Jón ávallt í for-
grunni en viðfangsefni
hans, hvort sem eru
stjórnmála- eða fræða-
störf, lenda í bakgrunni
þótt frásögn af þeim sé
engan veginn vanrækt.
Að þessu leyti hefur
Guðjóni tekist vel það ætlunarverk
sitt að færa Jón Sigurðsson nær Ís-
lendingum nútímans. Þar skiptir frá-
sagnaraðferðin miklu máli en höf-
undur reynir að setja sig sem mest í
spor söguhetjunnar og lýsa nánasta
umhverfi hans og samferðamönnum
sem gleggst. Þetta tekst vel og
stundum eru staðarlýsingar svo ná-
kvæmar, einkum í Kaupmannahöfn,
að vel má nota þessa bók sem leið-
sögurit.
Þetta bindi hefst þar sem hið fyrra
endaði, við lok þjóðfundarins sumar-
ið 1851. Úrslit fundarins urðu Íslend-
ingum áfall og við lá að sá hluti þjóð-
arinnar sem mestar vonir hafði gert
sér um þjóðfundinn yrði þunglyndur
haustið 1851. Brátt birti þó til, versl-
unin var gefin frjáls árið 1855 og í
kjölfarið hófst ný sókn í sjálfstæð-
ismálum sem lauk um hríð með setn-
ingu stjórnarskrárinnar árið 1874.
Þar átti Jón Sigurðsson, að því er
virðist, allnokkurn hlut að máli en Ís-
lendingar urðu sér til ævarandi
skammar með því að bjóða honum
ekki á þjóðhátíðina um sumarið.
Hér er þess enginn kostur að rekja
efni þessarar bókar í einstökum at-
riðum, enda vart til þess ætlast. Hún
segir sögu Jóns Sigurðssonar frá
hausti 1851 til dauðadags árið 1879.
Jón var ákaflega athafnasamur mað-
ur, lifði viðburðaríku lífi og umgekkst
mikinn fjölda fólks, Dani jafnt sem
Íslendinga. Þau kynni sem hann
þannig stofnaði til komu honum oft
að góðum notum í stjórnmálabarátt-
unni, og ekki síður í fræðaheiminum.
Þeir höfundar sem áður hafa
fjallað um ævi Jóns Sigurðssonar
hafa sumir hyllst til að skoða sjálf-
stæðisbaráttu Íslendinga um of frá
íslenskum sjónarhóli og hafa þá van-
metið áhrif utanaðkomandi þátta og
atburða á gang mála. Ekki verður
kvartað undan slíku í þessari bók.
Hér eru átök Íslendinga við dönsk
stjórnvöld sett í stærra samhengi og
skýrir það margt, ekki síst í fram-
göngu og hegðun Jóns Sigurðssonar.
En hvers konar maður var Jón? Sú
mynd sem dregin er upp af honum í
þessu verki segir undirrituðum að
hann hafi verið skarpgreindur, vel
lesinn og margfróður, einkar hæfur
fræðimaður og snjall stjórnmála-
maður, ekki laus við undirferli þegar
hann taldi það henta hagsmunum
sínum og gat verið eilítið barnalegur
á köflum. Mesti styrkleiki hans sem
stjórnmálamanns var yfirgripsmikil
þekking og óbilandi baráttuþrek,
ráðríki sem er öllum foringjum nauð-
synlegt og hann virðist hafa búið yfir
sterkum persónutöfrum sem oft
komu honum vel. Hann var hins veg-
ar umdeildur og átti sér löngum
harða andstæðinga í hópi Íslendinga,
hér heima sem í Kaupmannahöfn.
Jón var mikill heimsmaður, hélt sig
vel og lifði löngum um efni fram. Af
þeim sökum hætti honum stundum
til að taka að sér verkefni, sem hann
fékk borgað fyrir, stundum mikla
peninga, en lauk aldrei við. Var það
ljóður á ráði hans.
Öll er þessi bók afbragðsvel skrif-
uð og skemmtileg aflestrar. Hún hef-
ur mikinn fróðleik að geyma og er
minni hyggju öllu veigameiri fræði-
lega en fyrra bindið fyrir þá sök að
miklu minna hefur verið fjallað um
tímabilið 1850–1880 en um „róman-
tíska skeiðið“, 1830–1850.
Sagnfræðingar framtíðarinnar
eiga vafalaust eftir að túlka sitthvað í
ævi Jóns Sigurðssonar öðru vísi en
hér er gert en ólíklegt er að margt
nýtt eigi eftir að koma fram, eitthvað
sem skiptir máli í ævi Jóns og ekki er
vitað nú þegar. Einni spurningu er
þó ósvarað: Hver var hún hávaxna og
tígulega konan með svörtu slæðuna
sem grét svo sárt við minningarat-
höfnina í Garnisons-kirkjunni 13.
desember 1879? Það vissu Hafnar-
Íslendingar ekki þá og líklega fáum
við aldrei að vita það.
Ævisaga forseta
ÆVISAGA
Jón Sigurðsson – ævisaga
síðara bindi
GUÐJÓN FRIÐRIKSSON
Útgefandi: Mál og menning, Reykjavík
2003. 635 bls., myndir.
Jón Þ. Þór
Guðjón FriðrikssonJón Sigurðsson
Á SÍÐASTLIÐNU ári kom út stytt
útgáfa af Njálu eftir Brynhildi Þór-
arinsdóttur og nú er hluti Njálssögu
kominn út í teiknimyndaformi. Við
komum til sögu þar sem verið er að
brenna bæinn á Bergþórshvoli.
Fyrsta síðan er textalaus og myndir
allar huldar reyk án þess að vísað sé
til hver sé vettvangur sögunnar.
Fljótlega sjáum við þó þátttakendur í
þessum ljóta leik og lesandinn áttar
sig á því hvað er hér um að vera.
Áhrifamikill er draumur Kára Söl-
mundarsonar sem sér son sinn Þórð
brenna inni og getur ekki bjargað
honum.
Sagan rekur síðan hefndaraðgerðir
Kára sem telur sig hafa mikilla harma
að hefna. Hann leitar aðstoðar þeirra
sem hann telur sér vin-
veitta en hver á fætur
öðrum bregst honum
þar sem þeir hafa samið
um grið við brennu-
varga. Kári eltir
brennumenn uppi og
hatur hans virðist
óslökkvandi. Sagan
berst um landið og svo
til Bretlands, en loks er
það Flosi, brennuvarg-
urinn sjálfur, sem lægir
öldurnar. Það er mikil
grimmd og dráp í sög-
unni eins og allir vita og blóðið flýtur
þegar hausar fjúka af bol. En teikni-
myndasagan fjallar líka um vináttu og
heiður sem svo ríkjandi er í Njálu
óstyttri. Frásögnin um Björn bónda í
Mörk og Valgerði konu hans er
skemmtilegt innskot og myndrænt og
léttir yfir þessari miklu harmsögu.
Formið er hefðbundið form teikni-
myndasögu þar sem efnisþráðurinn
er rakinn í gegnum myndir og textinn
verður nærri því aukaatriði. Texti at-
burðanna er færður inn
í litlar bólur þar sem
orð sögupersóna eru
færð í nútímabúning og
textinn styttur mjög
sem eðlilegt er. Þetta er
mikið vandaverk og
virðist hafa tekist vel
þótt skýra þurfi við-
burði í örstuttu máli,
t.d. eru hugarangri
Kára gerð góð skil og
barátta hans við sorg
og hatur sem blandast
skyldurækni kappans
sem ber skylda til að hefna harma
sinna. Fjöldi persóna er leiddur fram
á leiksviðið og það gæti verið erfitt að
henda reiður á hverjum og einum
nema með þó nokkra þekkingu á
Njálssögu. Þær persónur sem kynnt-
ar eru til leiks fá samt ótvíræð ein-
kenni sem gerir auðveldara að fylgj-
ast með þeim. Þannig er Gunnar með
lepp fyrir auga, Kári sköllóttur eftir
að allt hárið hefur brunnið af honum,
Flosi er í rauðri skikkju og Björn í
Mörk eldrauðhærður svo dæmi séu
tekin. Þetta auðveldar lesanda að
fylgjast með persónum sögunnar og
átta sig á samhenginu.
Það er svolítið sérstakt að lesa
Njálu sem teiknimyndasögu en ef-
laust höfðar þetta form til yngri kyn-
slóðarinnar sem vanari er að lesa
myndir en texta. Njálssaga er svo
sannarlega myndræn svo að mynd-
listarmaður hefur úr nógu að moða.
Ekki vantar ævintýrið og dramatík-
ina í Njálssögu og er það vel að henni
sé komið á framfæri við þá sem best
tileinka sér bókmenntir í teikni-
myndaformi. Myndirnar eru ákaflega
vel gerðar, litanotkun undirstrikar
bæði andrúmsloft sögunnar og eins
hvort atburðir gerast að nóttu eða
degi. Þessi bók er mjög fagmannlega
unnin, myndirnar falla vel að textan-
um og eru hreint augnayndi. Langi
svo einhvern til að lesa meira er í bók-
inni bókaskrá yfir lesefni sem tengist
Njálssögu.
Njála í teiknimyndaformi
BARNA- OG UNGLINGABÓK
Blóðregn. Sögur úr Njálu
EMBLA ÝR BÁRUDÓTTIR OG INGÓLFUR
ÖRN BJÖRGVINSSON
Mál og menning 2003, 76 bls.
Sigrún Klara Hannesdóttir
SPENNUSÖGUR fyrir börn og
unglinga sem gerast í nútímasam-
félagi á Íslandi eru fremur sjaldgæfar
og því er þessi bók fagnaðarefni. Ís-
land hefur ógjarnan verið sögusvið
þegar skrifað er um spennandi og
dularfull mál en þó hefur á undan-
förnum árum farið í vöxt að Ísland sé
vettvangur glæpasagna fyrir full-
orðna. Höfundur fetar þessa braut nú
og skrifar mjög spennandi og vel
gerða sögu um stráka sem lenda í
hrollvekjandi ævintýrum. Hann
spinnur inn í söguna atvikum úr Ís-
landssögunni svo og þjóðsögum og
þjóðtrú.
Söguhetjurnar eru tveir hafnfirsk-
ir strákar, Gunni og Bjössi, og vinir
þeirra, Denni og Ívar. Inn í söguna
koma einnig Milli frændi og Lilla
kona hans sem eru talsvert meiri
þátttakendur í atburðum sögunnar
en sýnist í upphafi.
Strákarnir hafa mikinn áhuga á
minjum úr stríðinu og hafa kynnt sér
rústir af mannvirkjum hersins í
Öskjuhlíð og Nauthólsvík. Í sumar-
leyfinu er stefnan tekin á loftvarnar-
byrgi úr stríðinu sem er á Garðaholti í
nágrenni Álftaness og Hafnarfjarðar.
Þeir hafa aflað sér korta og mynda og
alls kyns upplýsinga úr gömlum blöð-
um á bókasafninu og eru búnir að
gera sér góða grein fyrir því sem
þarna kann að vera. Þegar þeir koma
á staðinn finna þeir það sem þeir leita
að og hugsa sér gott til glóðarinnar að
gera staðinn að sínu höfuðvígi. Þeir
stofna samtök sem þeir kalla Setulið-
ið og þaðan er nafn bókarinnar komið.
En ferðir piltanna í Garðahreiðrið
taka skyndilega óvænta stefnu. Milli
frændi elur þá á draugasögum um
Breta sem hurfu sporlaust úr Hreiðr-
inu og er draugagangi og reimleikum
kennt um. Fljótlega finna þeir beina-
grind og átta sig á að á þessum stað
hafa margir atburðir orðið, t.d. hefur
þessi staður líklega verið notaður sem
aftökustaður ólánssamra manna sem
áttu í útistöðum við yfirvöldin á 16.
öld. Þessum stað tengjast einnig
óupplýst mál frá nútímanum.
Sagan er æsispennandi frá upp-
hafi til enda. Höfundur hefur skapað
hér þéttan söguþráð sem hann
spinnur vel allt til enda. Tilvísanir og
skírskotun er í margar áttir og sagan
teygir sig jafnvel til Birmingham á
Englandi. Jafnframt því að vera
spennusaga er Setuliðið jafnframt
fróðleg saga og upplýsir lesandann
um ýmislegt úr sögu og samtíð lands-
ins. Margir þræðir vefjast saman og
ekki leysist úr flækjunum fyrr en í
sögulok.
Þeir sem taka sér þessa bók í hönd
eiga í vændum bráðskemmtilegan og
spennandi lestur þar sem söguþráð-
urinn kemur úr kunnuglegu um-
hverfi þótt þráðurinn sé óvenjulegur.
Garðahreiðrið
BARNA- OG UNGLINGABÓK
Setuliðið
RAGNAR GÍSLASON
156 bls. Salka 2003
Sigrún Klara Hannesdóttir
Ljóð og laust mál
er eftir Gísla
Brynjúlfsson. Bók-
in kemur út á veg-
um Bókmennta-
fræðistofnunar
Háskóla Íslands
og er 13. ritið í rit-
röðinni Íslensk rit
sem stofnunin
gefur út. Ritstjóri þess er Guðni El-
ísson.
Sveinn Yngvi Egilsson ritar inngang
og skýringar. Birtir eru valdir kaflar úr
kunnri dagbók Gísla í Kaupmanna-
höfn 1848 auk úrvals úr ljóðum hans,
ritgerðum og sögum.
Bókin er gefin út með styrk frá
Menningarsjóði. Dreifingu annast Há-
skólaútgáfan. Bókin er 354 bls. inn-
bundin. Verð: 5.490 kr.
Rit