Morgunblaðið - 11.11.2003, Blaðsíða 5

MORGUNBLAÐIÐ ÞRIÐJUDAGUR 11. NÓVEMBER 2003 B 5
BÆKUR
Svartir Englar er
eftir Ævar Örn Jós-
epsson. Kona
hverfur sporlaust
og óvenju um-
fangsmikilli lög-
reglurannsókn er
strax hrundið af
stað. Um er að
ræða einstæða,
tveggja barna móður – og einn færasta
kerfisfræðing landsins. Á ýmsu hefur
gengið í einkalífi hennar en talsverð
leynd virðist hvíla yfir starfi hennar síð-
ustu mánuðina áður en hún hvarf.
Fljótlega kemur í ljós að laganna verðir
eru ekki einir um að leita að henni og
fyrr en varir teygir rannsóknin anga
sína bak við tjöldin í stjórnsýslunni, inn
í leðurklædd skúmaskot viðskiptalífs-
ins og napran veruleika hinna verst
settu í samfélaginu. Það er hraður
taktur í sögunni og spenna sem stöð-
ugt rekur lesandann áfram.
Ævar Örn vakti athygli með fyrstu
glæpasögu sinni, Skítadjobbi.
Útgefandi er Almenna Bókafélagið.
Bókin er 364 bls., Prentsmiðjunni
Odda hf. Verð: 4.690 kr.
Glæpasaga
GÓÐUR skáldskapur á oftar ræt-
ur í huglægum heimi tilfinninganna
en í hluttækri lífsspeki, hann er
fremur leit en landafundir. Ég hef
aldrei gert þá kröfu til skáldskapar
að í honum séu fólgin hin dýpstu
sannindi eða spakviturt hjal. En
mér finnst hann lítils virði ef hann
gefur ekki einhverja innsýn inn í
hugarheim og kenndir eða ef í hon-
um finnst engin leit að merkingu í
heimi þar sem sannleikurinn er
sjaldnast meira en framhliðin ein.
Skáld er sá sem lifir og hrærist í
skáldskapnum, gerir hann að and-
ardrætti sínum.
Skáldskapur Jóhanns Hjálmars-
sonar hefur alla tíð markast fyrst og
fremst af leit að merkingu í tilver-
unni. Frá því á vordögum ferils hans
hefur þessi leit einkennt þennan
hljóðláta höfund, sem í mínum huga
stendur í fremstu röð íslenskra
skálda. Vissulega eru sum verk hans
öðrum fremri en mér hefur fundist
síðustu ljóðabækur hans bera vott
um vaxandi styrk. Marlíðendur og
Hljóðleikar marka honum nýjan far-
veg. Hann sækir töluverðan efnivið
til fortíðarinnar og gælir við minni
úr Eyrbyggju og öðrum fornsögum
og frá æskuslóðum sínum á Snæ-
fellsnesi en er samt líkt og áður
samtímalegt og alþjóðlegt skáld
sem byggir á viðamikilli þekkingu á
heimsbókmenntum. Ljóð hans hafa
einnig náð meiri snerpu og hnitmið-
un en áður. Nýjustu bók sína nefnir
Jóhann Vetrarmegn. Það er forn-
yrði sem einmitt er fengið úr Eyr-
byggju og vísar í senn til þess vetr-
arríkis sem hindrar för en einnig til
þess veikindavetrar sem settist að
Jóhanni fyrirvaralaust. Það er því
töluverður sársauki í þessari bók.
Skáldið fjallar um mótdrægni, það
sem hamlar för og óttann við veik-
indi og dauða. En bókin er einnig
leið út úr sársaukanum eða eins og
skáldið segir um kvæði sín í einu
ljóða sinna í lausu máli: ,,Þau vilja
þrátt fyrir allt miðla einhverri gleði í
heimi sem virðist æ gleðisnauðari.“
Mörg ljóð Jóhanns fjalla einmitt
um skáldskap og vanda þess að
yrkja hvort sem vetur hamlar för,
svalann í sögunni um höfuðlausn eða
hikið og efinn. Í einu ljóðanna yrkir
hann um ósögð orð sem efnivið í
skáldskap ,,Þögn eins löng og
mannsævi. / Vindur sem strýkur
rofabarð, / hulda fegurð einskis-
verðra grasa / sem vaxa fjarri
byggð, … Þessi einskisverðu grös
verða honum einmitt að yrkisefni í
ljóðinu Strá (Gufuskálar) þar sem
hann lýsir þeim sem hluta fyrir
heild sem táknmynd þess staðfasta
og einfalda sem þekkir tilgang sinn.
Efinn er aftur á móti sýnilegri í
þeim kvæðum Jóhanns sem tengjast
ferðinni, leitinni. Hið stórbrotna ljóð
Ferð er eins og uppgjör við þessa
leit en í því er fjallað jöfnum hönd-
um um veikindi skáldsins. Í því ræð-
ir Jóhann um hið ,, und-
arlega ferðalag / sem
varð hlutskipti mitt. Í
honum rumska gamlar
ljóðlínur, skýringar á
heiminum sem hafnað
er jafnóðum: ,,Orðin
söfnuðust saman, /
vildu merkja eitthvað /
án þess að merkja
neitt. Og niðurstaðan
er mótsagnafull, efa-
full: ,, Þú slóst í för lif-
enda / með höfuð sem
sneri niður / og fætur í
skýjum.
Víða kennir einsemd-
ar og ótta við dauðann í
ljóðum Jóhanns. Í ljóðinu Deyi ég,
sem vísar til frægs ljóðs eftir Gabrí-
el García Lorca, nær túlkun þessara
kennda hámarki:
Lestin fer í gegnum tómlegt landslag.
Staðnæmist á brautarstöðvum
þar sem ekkert fólk er að sjá.
Aðeins eyðilegar byggingar.
Enginn kemur í lestina.
Viðvörunarmerki glymur
áður en dyrunum er lokað.
Deyi ég
hafðu svalardyrnar opnar
Svo að ég heyri í kornskurðarmanninum.
En það er líka jákvæð lífstrú í
kvæðum Jóhanns. Að sönnu örlar á
sjálfsíróníu í einstaka ljóðum en þau
ljóð eru fremur gamanmál en hrein
kaldhæðni. Einn höf-
uðstyrkur Jóhanns er
að upphefja hvers-
dagsmyndir með ein-
földum ljóðmyndum í
skáldlega upplifun.
Ljóðið Drengur 2001
er dæmi um þetta.
Dregin er upp einföld
mynd af barnungum
dreng.
Hann sér að komið er
myrkur.
Þýtur gremjulega í vind-
inum.
Þetta er fyrsta haustið
sem hann skynjar
og veit að er hér.
Húsið er skyndilega
fullt af hljóðum að utan.
Hann situr kyrr og hlustar.
Horfir í rúðuna
og trén svigna,
flöktandi skuggamyndir.
Myrkrið er þarna úti
Hann veit ekki hvort
það er gott eða vont.
Hann er þögull.
Veröldin vitjar okkar
Vetrarmegn er tvímælalaust með
merkari ljóðabókum Jóhanns
Hjálmarssonar. Í henni eru fjöl-
mörg ljóð sem eru með því besta
sem ort er nú um stundir og hún er
sterk sem heild. En umfram allt er
hún einlæg ferð um hugarlendur,
andardráttur skálds.
Veröldin vitjar okkar
LJÓÐ
Vetrarmegn
JÓHANN HJÁLMARSSON
78 bls. JPVútgáfa. 2003
Skafti Þ. Halldórsson
Jóhann Hjálmarsson
RITHÖFUNDINUM Sjón(i) læt-
ur vel að leika sér að tungumáli og
formi. Í skáldsögunni Skugga-
Baldri leikur svo ljóðskáldið sér
fagurlega með táknrænar myndir
og þjappar saman forminu þannig
að stundum verður einn kafli ein
ljóðmynd. Í fyrri skáldsögum hans
hefur auðvitað borið á þessari að-
ferð en nú verður hún að meg-
ineinkenni: ,,Sólin vermir hvítan
karlmannskroppinn, og snjórinn
sem klökknar með tvíráðu braki,
hann er fugl dagsins.“ (Bls. 22) Hér
eins og annars staðar í þessari at-
hyglisverðu bók leikur
málið svo á tungu að
textinn kallar á verða
lesinn upphátt. Hér
kemur einnig fram
annað aðalsmerki bók-
arinnar: Kyrrð. Kyrrð
sem fangar liðna tíð,
kyrrð náttúrunnar í
öllu sínu veldi og
kyrrð fagurra ljóð-
mynda þar sem manni
og náttúru er stillt upp
sem hliðstæðum eða
andstæðum.
Skugga-Baldur ger-
ist að mestu á örfáum
dögum í janúar árið
1883 en farið er aftur í tímann, í
apríl árið 1868. Nákvæmar tíma-
setningar og notkun örnefna gera
atburðina svo trúverðuga að sagan
grípur lesanda í byrjun sem sögu-
leg skáldsaga. En
Sjón er ólíkindatól í
skáldskap sínum; hann
stekkur út undan sér í
sérstæðum húmor auk
þess sem hann bland-
ar saman þjóðtrú og
raunsæi í ljóðrænni
frásögninni svo úr
verður mikil fantasía.
Baldur sá er sagan
dregur nafn sitt af er
illur prestur í af-
skekktri sveit en hann
fer á eftir tófu til fjalla
þar sem hann lendir í
svo undarlegum
hrakningum að skýr-
inga verður ekki leitað í veru-
leikanum. Í sama afdal býr and-
stæða Baldurs, Friðrik B.
Friðriksson grasafræðingur og
heimsmaður, forframaður í Kaup-
mannahöfn, en hann hefur tekið að
sér vangefnu stúlkuna Öbbu sem er
með Downs-heilkenni. Eftir að farið
hefur verið snilldarlega fram og aft-
ur í tímanum í sögu þessara þriggja
aðalpersóna kemur allt heim og
saman að lokum, en þó innan
marka ævintýrisins. Þrátt fyrir það
er hreyfiafl sögunnar þó rómantísk
efnistök í nítjándu aldar stíl þar
sem teflt er saman fórnfýsi og sam-
úð annars vegar en hins vegar
grimmd og eigingirni. Kyrrlát hlýja
og virðing fyrir lífinu sjálfu skín í
gegn og kemur best fram í stuttum
ljóðrænum lýsingum eins og þegar
Friðrik jarðsetur Öbbu og athöfn-
inni er lýst í smáatriðum: ,,Hann
fellur á kné./ Hann drúpir höfði./
Hann andvarpar sárt.“ (Bls. 81).
Ennfremur eru áðurnefndar nátt-
úrulýsingar undirliggjandi seiður í
bókinni, hvort sem lýst er fjalla-
kyrrð eða umhverfi lítils bæjar um
nótt: ,,Draugasól er heiti sem skáld-
in hafa um vin sinn mánann, og það
er við hæfi í nótt þegar öskubleikt
ljós hans baðar trjálundinn sem vex
í hallanum ofan við Brekkubæinn.“
(Bls. 78)
Með kynngi mögnuðu orðfæri
þar sem er samofin fögur ljóðræna,
nútímamál og hátíðlegt nítjándu
aldar mál, fangar Sjón andblæ lið-
ins tíma í íslenskum afdal þar sem
náttúran drottnar í ægivaldi sínu og
kyrrð í senn. Hann fangar grimmd-
ina sem hlýst af fáfræði og afdala-
mennsku en birtir einnig meðvitund
og samúð með lítilmagna aldanna.
Vonandi megum við vænta margra
bóka til viðbótar frá þessum frum-
lega og snjalla meistara tungumáls-
ins.
Kynngimagnað
SKÁLDSAGA
Skugga-Baldur
SJÓN
Bjartur, Reykjavík,
2003. 123 bls.
Hrund Ólafsdóttir
Sjón
LJÓÐABÓK Elísabetar Jökul-
sdóttur hefst með orðunum: „Þegar
ég hugsa um þig finn ég fiðrildi í
brjóstinu, mig langar svo til að sýna
þér eitt þeirra.“
Ljóðabókin heitir Vængjahurðin
og nú er spurningin hvað gerist þeg-
ar einhver sér fiðrildi á vegum höf-
undar – flögra út um hana? Hátterni
þess getur mótast af kenndum eig-
andans, en einnig má velta fyrir sér
hvort hann sé vakandi eða dreym-
andi. Lesandinn getur svo pælt í því
til viðbótar hvort fiðrildin sé að
dreyma.
Í ljóðunum geta birst loforð um
sælugrimmd í stað ástar eða bara
smádaður í stað þess að reka spjót í
gegnum hjartað.
Á einum stað stendur:
Þessi ljóð kviknuðu, eins og stjörnur á
himni,
einsog ást mín til þín kviknaði á augnabliki.
(26.)
Mér finnst ekki ólíkt að svo hafi í
raun verið. Ljóðin eru opinská, oft
með fallegum líkingum eins og „Ef
þú kreistir á mér mittið kviknar ljós í
hnakkanum. Ofsaljósið.“ (17.) Önnur
eru næstum eins og hversdagslegt
tal:
Þegar þú er kominn svona nálægt, viltu
þá strjúka á mér magann og ég byrja að
tala. (37.)
Mörg ljóðanna eru skemmtileg:
Viltu halda um mjaðmir mínar aftanfrá og
ég skal
snúa mér snöggt við í þessum dansi. Tíma-
lega. (41.)
Nokkur eru lík
spekiljóðum:
Hamingjan er að vera
sigraður af augnablikinu.
(74.)
Ljóðmælandi er ást-
fanginn, það er engin
spurning, stundum
getur persónan hamið
sig og verið stillt en svo
þrýtur þolinmæðina:
„Ég verð að fá þig.
Annars brjálast ég.“
(47.) Oft eru ljóðin eró-
tísk.
Elísabetu tekst að
birta form tilfinningar-
innar að vera ástfanginn í ljóðum sín-
um. Lýsa því hvernig manneskjan
fer út fyrir eigin mörk þegar vængja-
hurð ástarinnar opnast.
Bók Elísabetar er fagurbleik á lit
með mynd af vængjahurð sem við
standa orðin „ástarljóð“. Síðurnar
eru bjartar og mjúkar
viðkomu. Ljóðin 108
eru stutt, sennilega
flest undir 20 orðum.
Það er þægilegt að lesa
þau og maður hættir
aldrei við eftir eina línu,
því flest eru bara tvær
línur. Samt eru sum
fiðrildin óþægilega
sýnileg.
Sennilega er best að
líkja ljóðunum við fiðr-
ildi sem flögra innum
augu manns og staldra
við inní manni. Fiðrild-
in flytja mismunandi
tilkynningar eða til-
finningar, sum eru afdráttarlaus og
æst, önnur láta lítið fyrir sér fara.
Vængjahurðin er skemmtileg
ljóðabók og ég ætla að hugsa um fiðr-
ildaljóðin sem flögra út um dyrnar.
Flögrandi ljóðavængir
LJÓÐ
Vængjahurðin
ELÍSABET JÖKULSDÓTTIR
64 bls.Viti menn 2003
Gunnar Hersveinn
Elísabet Jökulsdóttir
Miðnæturbörn
nefnist skáldsaga
eftir Salman
Rushdie. Árni
Óskarsson þýddi
bókina.
Indland fæddist
þegar klukkan sló
tólf á miðnætti
15. ágúst 1947
og á fyrsta klukkutímanum í sögu
landsins kom 1001 barn í heiminn.
Þessi miðnæturbörn voru öll gædd
sérstæðum hæfileikum: stelpa frá
Goa gat margfaldað fiska, einn
drengurinn gat stækkað og minnkað
að vild, bláeygt barn frá Kasmír gat
breytt kynferði sínu, hvassyrt stúlka
gat veitt líkamleg sár með orðum
sínum.
Tveir drengir fæddust nákvæm-
lega þegar klukkan sló, Shiva sem
hlaut hernaðarkunnáttu að gjöf, og
Saleem Sinai en honum gerði
stundin kleift að horfa inn í hjörtu
og hugi manna. Þeim var hins vegar
víxlað. Shiva, sem var af múslímsk-
um aðalsættum, lendir í höndum
götusöngvara, en Saleem, fátæk-
lingurinn með gúrkunefið, hafnar
hjá auðmannafjölskyldu. Saleem
fær alla athyglina og Nehru for-
sætisráðherra sendir bréf þar sem
hann segir að örlög hans verði æv-
inlega samfléttuð örlögum Ind-
lands. Í tímans rás verða miðnæt-
urbörnin Saleem og Shiva svarnir
fjendur ...
Salman Rushdie hlaut hin virtu
Booker-verðlaun árið 1981 fyrr bók-
ina og síðar Booker of Bookers-
verðlaun sem besta verðlaunabók-
in.
Útgefandi er Mál og menning.
Bókin er 459 bls., prentuð hjá Odda
hf. Guðjón Ketilsson gerði kápu.
Verð: 4.990 kr.
Skáldsaga