Morgunblaðið - 11.11.2003, Blaðsíða 6

6 B ÞRIÐJUDAGUR 11. NÓVEMBER 2003 MORGUNBLAÐIÐ
BÆKUR
ÁSDÍS Óladóttir sendir frá sér
ástarljóð, þar með talin fjögur prósa-
ljóð, og skreytir bók sína með hjört-
um, ævagömlu tákni ástarinnar.
Ljóðin eru sömuleiðis full af per-
sónulegu táknmáli sem sumt hvað
hefur unnið sér hefð í ástarljóðum,
svo sem fuglar, fiðrildi, blóm, skóg-
arrjóður, vín og sól, svo fátt eitt sé
talið. Ennfremur má benda á litina,
rautt og blátt, samanber ljóð sem
skáldkonan nefnir einfaldlega Blár
og hljóðar svo:
Tært blátt
yrkir ljóð sitt á strönd.
Breytir steinum í ryk.
Tærblátt hafið
girt rauðum hring.
Annars eru þetta engin eldheit
ástarljóð og því síður náttúrulýsing-
ar. Nær er að segja að þetta séu ein-
ungis – ljóð! Hvað sem táknmáli ást-
arinnar líður er ljóst er að
skáldkonan hefur öðru fremur glímt
við lögmál formsins sem reyndar er
eins og vindurinn sem kemur og fer.
En hvað um það, undir þau lögmál
verður lesandinn að beygja sig, ætli
maður að njóta þessarar bókar.
Fyrsta lögmál skáldkonunnar er
auðvitað samþjöppun. Réttara væri
ef til vill að kalla það miðleitni. Sam-
kvæmt því skal ljóð vera eins og
brennidepill þar sem safnað er sam-
an því sem þar á heima. En alls engu
fram yfir það. Tilvalið dæmi þess er
ljóðið Fiskar:
Í sindrandi gleri
tærum ljóma
tveir brothættir
fiskar.
Þetta er klár uppstilling svo mað-
ur styðjist við orðalag úr myndlist-
armálinu. Engin umsögn. Engir út-
úrdúrar. Aðeins myndhverfingin
eins og skáldkonunni þóknast að
stilla hlutunum upp. Þó væri tæpast
rétt að kenna þetta við
neins konar realisma.
Heimur ljóðsins er
þarna eins og heimur
draumsins, óræður og
oftar en ekki fjar-
stæðukenndur ef köld-
um raunveruleikanum
er stillt upp til saman-
burðar. Þar með fylgir
að sá innri heimur
verður að vera sjálfum
sér samkvæmur,
byggður upp af sam-
ræmi og rökvísi. Óhætt
er að segja að skáld-
konan finni víðast hvar
meðalveginn að því
leytinu. Það skal þó tekið fram að
ljóð Ásdísar eru ekki öll svona gagn-
orð. Útstrikanir hefðu á stöku stað
verið til bóta.
Að dómi undirritaðs tekst henni
best upp í prósaljóðunum, einkum
hinu fyrsta. Ástarsaga nefnist það og
segir frá blómi og fiðrildi. Lesand-
anum er auðvitað frjálst að skoða
það sem sjálfbært verk, án skírskot-
unar til annars konar veruleika. Ell-
egar á hinn bóginn að
túlka það sem dæmi-
sögu, ef honum sýnist
svo, langa sögu og við-
burðaríka í afar knöppu
formi þar sem blómið
getur táknað hina
hreinu sönnu ást en
fiðrildið stendur fyrir
staðfestuleysi, hvik-
lyndi og brigðmælgi.
Einu gildir hvort les-
andinn tekur þannig að
yrkja í það sjálfur eða
meðtekur það ómeng-
að, nýtur þess eins og
það kemur fyrir. Það
skiptir í raun ósköp
litlu máli. Textinn stendur allt að
einu fyrir sínu.
Ljóð Ásdísar minna á að í mann-
heimi er ekki allt sem sýnist. Tákn-
málið í draumalandinu kann því að
leiða okkur á veg sannleikans engu
síður en sjónhverfingar þær sem ein-
att eru að mæta augum okkar í vök-
unni.
Óræðar ástarjátningar
LJÓÐ
Teiknað í haustloftið
Ásdís Ólafsdóttir
64 bls. útg. aurora. Prentun: Gutenberg.
Reykjavík, 2003.
Erlendur Jónsson
Ásdís Óladóttir
SÚ skoðun hefur orðið býsna líf-
seig með þjóðinni að Íslendingar
hafi í sögu sinni upplifað tvö blóma-
skeið: „fornöldina“, sem svo var
kölluð, þ.e. tímabilið frá landnámi
og til loka þjóðveldis árið 1262, og
síðustu sjö áratugi nítjándu aldar er
landsmenn voru að vakna af alda-
löngum dvala og tóku að berjast
fyrir endurheimt sjálfstæðis síns,
sem flestir voru sammála um að
hefði glatast með Gissurarsáttmála
árið 1262.
Hér skal engin afstaða tekin til
réttmætis þessarar söguskoðunar.
Hún þjónaði ákveðnum tilgangi, var
runnin undan rifjum þjóðernissinn-
aðra stjórnmála- og menntamanna,
sem kepptust við að „byggja þjóð-
ina upp“ á fyrra helmingi 20. aldar,
og henni var haldið að nemendum í
skólum landsins mestan hluta ald-
arinnar. Þannig varð
hún hluti af sjálfsmynd
nokkurra kynslóða Ís-
lendinga og mótaði við-
horf þeirra til þjóðar-
sögunnar.
En hafi fyrsta skeið-
ið í sögu okkar, land-
náms- og þjóðveldis-
öldin, verið
blómaskeið, fer hitt
ekki á milli mála, að
tólfta öldin var nokk-
urskonar gullöld í
menningarsögulegum
skilningi. Þá voru Ís-
lendingar enn sæmi-
lega vel efnum búnir,
samgöngur við útlönd bærilega tíð-
ar og traustar og hingað bárust
menningarstraumar og -áhrif sunn-
an úr álfu í meira mæli en áður. Það
stafaði ekki síst af því að Íslend-
ingar voru hluti af alþjóðasamfélagi
Rómarkirkju og sitthvað bendir til
þess, að þeir hafi staðið á hærra
menntunarstigi en næstu nágrannar
í Noregi og á Bretlandseyjum. Af-
leiðingin varð sú, að hér var farið að
skrifa bækur í gríð og erg, ekki síst
fyrir útlendinga, en á þessum tíma
var íslensk tunga enn skiljanleg
flestum Norðmönnum og fólki víðar
um Norðurlönd og á Bretlandseyj-
um. Bókagerðin var í senn orsök og
afleiðing menningargrósku og á
tólftu öldinni voru mörg merkustu
fornritin fyrst færð í letur. Þá voru
uppi margir af fremstu og þekkt-
ustu lærdómsmönnum íslenskum á
miðöldum og aðra fóstraði öldin,
þótt þeir létu ekki verulega að sér
kveða fyrr á þrettándu öld.
Saga þessarar merku aldar í sögu
okkar er sögð á þessari bók. Eins
og í fyrri bókum í þessum bóka-
flokki er sagan sögð í fréttastíl og
geta lesendur þannig fylgt merk-
ustu atburðum sögunnar hér á
landi, og í sumum tilvikum einnig í
öðrum löndum, ár frá ári. Samningu
ritsins annaðist Óskar Guðmunds-
son og er þetta fimmta „Öldin“, sem
hann tekur saman. Eins og í fyrri
bókum hefur hann unnið verk sitt af
mikilli prýði. Hann er naskur á það
sem frásagnarvert er og hefur víða
leitað fanga, eins og yfirgripsmikil
heimildaskrá ber með sér. Í bók-
arlok er svo eins og í fyrri ritum eft-
irmáli, þar sem höfundur tekur
saman helstu atriði í sögu tímabils-
ins og freistar þess að leggja á hana
mat. Er sá þáttur allur forvitnilegur
og skemmtilegur.
Eins og oft vill verða hefur meira
varðveist af frásögnum um hefðar-
fólk og fyrirmenn tólftu aldar en al-
múgann. Óskar hefur þó grafið upp
nokkrar frásagnir af alþýðufólki,
sem varpa ljósi á kjör þess og eru
jafnframt athyglisverður aldarspeg-
ill. Þar er sagan af Ólafi Hildissyni,
sem uppi var í upphafi aldarinnar,
einkar forvitnileg, en hún veitir
jafnframt nokkra innsýn í búnaðar-
hætti og atvinnulíf landsmanna á
þessum tíma og bendir til þess að
sjávarútvegur hafi þá verið orðin
helsta atvinnugrein manna á norð-
vestanverðu landinu. Þarf það fáum
að koma á óvart sem hafa kynnt sér
íslenska atvinnusögu.
Þrjár „aldir“ í einni bók
Þessi bók er öll einkar læsileg og
hún er prýdd fjölda mynda sem
auðga frásögnina og gefa bókinni
fallegt og lifandi yfirbragð.
ÞAÐ er óneitanlega býsna
skemmtileg hugmynd og nýstárleg
að skella þremur nýútkomnum bók-
um saman í eina. Undanfarin þrjú
ár hefur JPV-útgáfan gefið úr rit-
röðina Ísland í aldanna rás eftir Ill-
uga Jökulsson og samstarfsfólk
hans. Í þeim er saga Íslands á 20.
öld rakin ár frá ári í máli og mynd-
um og náði fyrsta bókin yfir fyrri
hluta aldarinnar en hinar tvær yfir
seinni hlutann.
Þessi nýja bók hefur að geyma
allt efni hinna þriggja fyrri og er
þannig að vissu leyti endurprentun,
þótt hún hljóti að teljast sérstök út-
gáfa. Hið eina sem er nýtt í þessari
bók eru skrár og annað efni utan
meginmáls, sem varð að semja upp
á nýtt og samræma nýju útgáfunni.
Undirritaður hefur áður fjallað
um fyrri bækurnar þrjár hér í
Morgunblaðinu og hefur í sjálfu sér
litlu að bæta við það sem þar var
sagt. Þessi bók er eins og hinar
fyrri stórglæsileg að allri gerð, hef-
ur að geyma gríðarmikinn fróðleik
um sögu lands og þjóðar á 20. öld-
inni og uppsetning er þannig, að
lesendur eiga auðvelt með að fletta
upp á og finna þau efnisatriði, sem
þá fýsir að fræðast um. Þá er bókin
prýdd miklum fjölda mynda, sem
margar segja mikla sögu og hafa
sumar sjálfstætt heimildagildi.
SAGA
Öldin tólfta, minnisverð tíðindi
1101–1200
ÓSKAR GUÐMUNDSSON
Iðunn, Reykjavík 2003. 288
bls., myndefni.
Jón Þ. Þór
Illugi JökulssonÓskar Guðmundsson
Ísland í aldanna rás 1900–2000
ILLUGI JÖKULSSON
Saga lands og þjóðar ár frá ári. JPV út-
gáfa, Reykjavík 2003.
1.306 bls., myndefni.
Frá „gullöld“ Íslendinga
SKÁLDSAGAN Biobörn er vel
að íslensku barnabókaverðlaunun-
um komin. Hún er grípandi og
skemmtileg nútímasaga um fjóra
tólf ára krakka sem rannsaka grun-
samlegt athæfi glæpamanna á eigin
spýtur. Sagan gerist sumarið 2003
þegar ósköp venjulegir krakkar,
Raggi og Anna Lísa, eru send fyrir
mistök í sumarskóla afburða-
greindra barna og lenda í hópi með
gáfuðu stelpunni Möggu og blinda
stráknum Arnari. Nútímaerfðavís-
indafyrirtækið Biobörn rekur skól-
ann en krakkarnir komast að
óhugnanlegri vísindalegri glæpa-
starfsemi innan fyrirtækisins. Hröð
og spennandi atburðarásin endar á
óvæntan hátt.
Bókin minnir að ýmsu leyti á
Ævintýra- og Fimmbækurnar þar
sem nokkrir vinir
lenda í ævintýrum í
sumarfríinu og koma
upp um þjófa og
glæpamenn en Yrsa
Sigurðardóttir hefur
þetta form vel á valdi
sínu. Auk dýra er
nokkuð um litskrúðug-
ar aukapersónur sem
oftar en ekki eru
kúnstugar og fyndnar
og húmorinn kraumar
á hverri síðu. Til dæm-
is er mjög fyndið
hvernig smiðirnir sem
vinna við frágang á lóð
hins splunkunýja fyr-
irtækis eru gerðir hættulegir
hermdarverkamenn í augum for-
stjórans, eingöngu vegna launa-
krafna, en viðskiptin við þá eru
hliðarsaga bókina í gegn. Það fer
ekki á milli mála í bókinni að sam-
úðin liggur hjá þeim sem minna
mega sín og augljós er gagnrýnin á
valda- og peningagræðgi þeirra
sem ekkert tækifæri
láta ónotað til áhrifa
og skiptir þá engu
hver verður undir;
fullorðnir eða börn.
Allt þetta gerir Yrsa
mjög smekklega því
ekki vottar fyrir pre-
dikunartóni heldur er
sagan svo líflega skrif-
uð að gaman væri að
sjá hana sem leikrit
eða kvikmynd.
Persónusköpunin er
skemmtileg að því
leyti að hvert hinna
fjögurra barna er með
sín sérstöku einkenni
og eru auk þess fulltrúar ákveðinna
hópa. Hvert þeirra hefur sína sér-
stöku hæfileika og færni en sagan
sýnir ekki síst fram á að allir geta
notið sín ef þeim er treyst, einnig
þau börn sem fá lágar einkunnir á
bóklegum prófum. Til dæmis er
hinn káti og órólegi Raggi flinkur
tölvustrákur og Anna Lísa er með
sérstakt og skapandi auga fyrir föt-
um en Arnar bætir blinduna upp
með óvenju góðri heyrn og verður
þess vegna ómissandi við rannsókn
málsins. Hlýja og virðing meðal
krakkanna er aðalsmerki sögunnar
ásamt þeim húmor og góða sögu-
þræði sem áður er getið. Í gegnum
hugsanir og samtöl krakkanna fæst
líka dágóð mynd af bakgrunni
þeirra og tækifærið notað til að
gera grín að vinnuálagi þreyttra
nútímaforeldra. Yrsa kemst auð-
veldlega framhjá þeirri gildru að
skapa svarthvíta veröld þar sem illt
og gott takast á en slík er oft raun-
in í einföldum spennusögum fyrir
krakka. Þar að auki er stórmerki-
legt hvað það gengur vel upp að
láta atburði gerast hér og nú þegar
sagan er í raun hrein og klár vís-
indaskáldsaga. Ég óska Yrsu Sig-
urðardóttur til hamingju með bók-
menntaverðlaunin og vona að hún
haldi áfram að skrifa fyrir börn.
Skemmtileg spennusaga
BARNABÓK
Bíóbörn
Yrsa Sigurðardóttir
208 bls.Vaka-Helgafell, Reykjavík, 2003
Hrund Ólafsdóttir
Yrsa Sigurðardóttir
Eldgos í garðinum
er eftir Axel Gunn-
laugsson. Bókin er
skáldsaga fyrir börn
og unglinga um gos-
ið í Vestmanna-
eyjum. Höfundur
bókarinnar flúði
sjálfur Eyjarnar með
fjölskyldu sinni þessa örlagaríku nótt.
Hann lýsir m.a. söknuðinum eftir því
sem aldrei kemst í samt lag og
heimþrá þess sem er flóttamaður
uppi á landi löngu eftir að eldurinn er
kulnaður heima í Eyjum.
Að kvöldi 22. janúar 1973 leggst
Demmi, 12 ára Vestmanneyingur, til
svefns án þess að gruna hvað kraum-
ar undir fótum hans. Þegar hann er rif-
inn á fætur skömmu síðar er hann
ekki orðinn of seinn í dönskuprófið,
eins og honum dettur fyrst í hug. Það
gengur eitthvað miklu meira á. Gríð-
armikill eldveggur blasir við honum út
um gluggann. Heimaey stendur í ljós-
um logum og yfir hús og götur rignir
ösku og vikri.
Útgefandi er Mál og menning. Bók-
in er 200 síður, prentuð í Odda hf.
Kápu hannaði Anna Björnsdóttir.
Verð: 2.690 kr.
Skáldsaga
Brennd lifandi er
sönn frásögn arab-
ískar konu frá vest-
urbakka Jórdan,
Souad. Árni Snævarr
þýddi og ritaði eft-
irmála.
Souad elst upp í
sveitaþorpi á áttunda
áratugnum. Hún lendir í ástarævintýri
sautján ára, fyrir hjónaband, en slíkt
gengur gegn öllum hefðum í heima-
þorpi hennar í Jórdaníu; með því fellur
blettur á heiður fjölskyldunnar. Því sæt-
ir hún grimmilegri refsingu. Fyrir krafta-
verk er henni bjargað og komið til Evr-
ópu. Í þessari frásögn sinni lýsir Souad
hrikalegum atburðum sem enn eru að
gerast víða um lönd. Talið er að millj-
ónir kvenna verði fórnarlömb sæmd-
arglæpa í heiminum á ári hverju.
„Bókin er einnig ákall til heimsins
um að rofin verði sú þögn sem umlykur
dauða kvenna af völdum sæmd-
armorða, ekki einungis í arabaheim-
inum heldur víðar. Frásögn Souad er
saga manneskju, sem öðlaðist nýtt líf,
og snertir við sérhverjum lesanda,“
segir í frétt frá útgefanda.
Útgefandi er Vaka-Helgafell. Bókin er
256 síður og prentuð í Prentsmiðjunni
Odda hf. Kápu hannaði Björg Vilhjálms-
dóttir. Verð: 4.490 kr.
Frásögn