Vísir - 25.07.1981, Qupperneq 4

4
Laugardagur 25. júli 1981
9 9'
VÍSIR
MÉ
SSKi
VivSvT.VnViV
í'r
Mi
•.'•.Vr;;.'
’ ‘J
lllgp
svona
X- KONUR
Eru konur menn?
Fyrsta kona á Islandi, sem
neytti kosningaréttar sins hét Vil- |
helmina Lever „Höndlunarborg- |
arinna” á Akureyri. HUn kaus i j
bæjarstjórnarkosningum þar árið
1862 og ’66.
Þannig voru mál með vexti, að
þegar Akureyri fékk kaupstaðar-
réttindi árið 1886 og sagði i reglu-
gerð þar að lUtandi: „Kosninga-
rétthafa allir fullmyndugir menn
( i danska textanum stöð Mænd)
sem ekki eru öðrum háðir sem
hjU og hafa verið búfastir i kaup-
staðnum siðasta árið, þegar þeir
a.m.k. borga 2 rikisdali i bæjar-
gjöid á ári”. A það varð aldrei
sæzt, hvort menn gætu átt við
konur jafnt sem karla, en Vilhel-
mina vissi sem var að hUn var
lika maður og fékk að kjósa. Eng-
in önnur kona virðist hafa verið
meðvituð um þennan tUlkunar-
möguleika á reglugerðinni, þær
sættu sig við að vera aðeins konur
og sátu heima.
og getur kona verið
bóndi?
Raunar setur umræðan um
túlkun orðsins maður nokkurn
svip á baráttuna fyrir rétti
kvenna. 1 stjórnarskránni 1874
eru fimm flokkar fólks taldir upp
sem hafa eiga kosningarétt. Þeir
eru: Bændur, kaupstaðaborgar-
ar, þurrabUöarmenn, embættis-
menn og þeir sem tekið hafa lær-
dómspróf. Um það viröist aldrei
hafa verið efast að konur féllu
ekki undir neitt þessa, þ.e. kona
gat ekki veriö bóndi, ekki einu
sinni borgari i kaupstað.
1 tilskipun um sveitarstjórnir
frá árinu 1872 haföi sagt að kosn-
ingarrétt og kjörgengi til hrepps-
nefndar á hver búandi maður i
hreppnúm...” Þetta var skiliðsvo
aö maður gæti aðeins átt við um
karlmenn.
Dæmið af Viihelminu á Akur-
eyri sýnir þó aö a.m.k. einn
„maöur” á Islandi var þessu
ósammála. Og árið 1879 fjölgar i
þeim hópi, þvi i umræöum um
frumvarp um stjórn safnaðar-
mála, segir Jón Pétursson háyfir-
dómari og ályktar, að „eftir
þessu gætu komist I sóknar-
nefnd”, þ.e. eftir slikri tUlkun
orðsins sóknarmaður. Það virðist
þvi sýnt aö meðvitund er til, þó á
fáum stöðum væri, um sannna
merkingu orösins maöur og vel
mætti spyrja hvers vegna engri
konu datt í hug að krefjast réttar
sins I samræmi við slika meðvit-
und, en samkvæmt henni eiga
konur kröfu til kosningaríéttar til
sveitarstjórna þegar árið 1972.
„konur, sem eiga með
sig sjálfar”
Heildarlöggjöf um sveitar-
stjórnamál (sem þá voru aðeins
sýslu og hreppamál, ekki bæjar,
eins og nú) var sett árið 1905.
Þar segir m.a.: „Kosningarétt og
kjörg.engi til hreppsnefndar á
hver karlmaöur i hreppnum, sem
er í löglegri stöðu og ekki öörum
háður sem hjU, svo og ekkjur og
aðrar ógiftar konur, er standa
fyrir bUi eða á annan hátt eiga
með sig sjálfar i löglegri stöðu.”
Giftar konur fengu kosninga-
réttinn og kjörgengi i Reykjavik
og HafnarfirS árið 1907 Frum-
varpiö hafði að visu einnig gert
ráð fyrir þessum réttindum
vinnukvenna og annarra hjUa, en
það varð ofan á aö láta þau biða
um sinn.
„einhverja vinnukonu
fvrir borgarstióra”
En um kosningarétt vinnufólks
spunnust forkostulegar umræð-
ur á þingi. Sýslumaöur Dala-
manna, Björn Bjarnason lét m.a.
svo um mælt: „Mér þætti gaman
að sjá landlækninn okkar (GiA-
mundur Björnsson var einn af
flutningsmönnum tillögunnar)
hjólandi meöal allra vinnukvenna
bæjarins til þess að agitera fyrir-
einhverju borgarstjóraefni er
hann vildi koma að. Það mætti
h'ka fá einhverja vinnukonuna
fyrirborgarstjóra og borga henni
4.500 krónur” bætir sýslumaður
svo við og þykir greinilega frá-
leitt.
Tryggvi Gunnarsson vildi ekki
andmæla kosningarétti kvenna
„útaffyrir sig,” en ekki leist hon-
um á að gefa öllu lausafólki
Reykjavikur þann rétt, sem ekki
hefði minnstu hugmynd um
bæjarmál. „Það er heppilegt”
sagði Tryggvi „að bændur reyni
þetta fyrst heima hjá sér. Þeir
geta þá reynt, hve vel þeim hkar,
þegar vinnufólk þeirra fer að riða
á hreppamót til þess að bera þá
ofurliði meðatkvæðum um sveit-
armálin.” Svona var nú lýðræðið
á Islandi fyrir 70 árum.
Lyktur urðu þærað giftar k.onur
fengu kosningarétt eins og áður
sagði en vinnukonur urðu að biða
til ársins 1909. Þá fá giftar konur
og vinnukonur um allt land rétt til
sveitarstjórnarkosninga og kjör-
gengis.
Mikill kvennasigur?
Arið 1908 hafa sem sagt giftar
konur i Reykjavik (og reyndar
Hafnarfirði lika) fengið kosning-
arrétt og kjörgengi og það ár
kemur sá hinn frægi kvennalisti
fram. Af honum komust einar 4
konur að, einum fleiri en af sjálf-
um flokkslista Heimastjórnar-
manna. Þettahefur löngum verið
talinn mikill sigur og situr ekki á
mér að draga Ur þvi. Hitt má svo
aftur athuga, að þegar þessar
kosningar foru fram voru hvorki
meira né minna en 18 listar i
framboði. Þá voru 2850 manns á
kjörskrá i Reykjavik, þar af um
1200 konur. Um helmingur þeirra
tók sig til og kaus, eða um 600. Og
354 kusu kvennalistann. Fleiri
voruþær ekki. Vissulega má telja
það sigur að koma 4 konum i
bæjarstjórn, en þvi var ekki að
þakka samstöðu kvenna, siður en
svo.
,,þótt gáfnafari og
lundarfari sé ólíkt far-
ið..”
Árið 1911 kom fram stjórnar-
skrárfrumvarpá þinginu þar sem
kosningaréttur kvenna var rýmd-
ur sem eftir meðferð nefndar (i
nefndinni voru m.a. Hannes Haf-
stein og Skúli Thoroddsen) kvað
svo á um kosningarétt: „(Hann)
hafa allir karlar og konur, sem
eru fullveðja að aldri, þó aldrei
yngri en 21 árs, þegar kosning fer
fram.” Fljótt kom fram breyting-
artillaga (frá Jóni i MUla) i þá átt
að konur fengju ekki réttinn allar
ieinu, heldur fyrsta árið fertugar
og eldri, en siðan færðist aldurs-
takmarkið niður um eitt ár ár-
lega. Og enn spinnast hinar for-
kostulegustuumræður um konur:
„Ég er þvi' hlynntur að konur fái
jafnrétti við karlmenn, þvi þótt
gáfnafari og lundarfari sé ólikt
farið og konur skorti oftast dóm-
greind á við karlmenn, þá bæta
konur það upp með öðrum kost-
um. Siðgæðistilfinning kvenna er
meiri en karla og þær láta siður
leiðast af eigingjörnum hvötum.
Þetta vegur þvi upp hvað ann-
að.”, segir Jón ólafsson hæstvirt-
urþingmaður. Hann bætir við að
sér ægi við að veitá aukinn kosn-
ingarétt i svo rfkum mæli, hvort
sem er konum eða körlum. Þvi
styðurhann breytingatillögu Jóns
i MUla.
,,þær yrðu vafalaust
eins stefnufastar...”
Jón I MUla studdi breytingatil-
lögu sina þeim rökum, að fara
yrði hægt i' sakir. „Ekki mætti
bara h'ta á þaö að leysa höft, held-
ur hittað kasta ábyrgð og skyldu-
störfum yfir á þá, sem ekki hefðu
haft af sliku að segja hingað til.”
Bjarni frá Vogi andmælti Jóni,
hann kviði þvi ekki að fá konur I
þingsali, „þær yrðu vafalaust
eins stefnufastar, vitrar og kurt-
eisar og þeir..”
Siöar isömu umræðum lét Jón i
MUla svo um madt „Eðlismunur
karla og kvenna verður ekki af-
numinn meö alþingislögum. Sá
munur er mikill og merkilegur og
sérhvað það svo sem þessi ný-
mæli (þ.e. aukinn kosningarétt-
ur) miðar til að gera þann mun
minni eða ljóvga náttUrlegt eðli,
erskaölegt og hefnir sin með auk-
inni ófarsæld þeirra, sem hlut
eiga að máli. ”
Enn einn þingmaður, Sigurður
Sigurðsson, ris Ur sæti til að taka
undir orð Jóns I MUla, verka-
skipting væri jU hefðbundin:
„Karlmenn hafa tekið að sér
störfin Ut á við. Pólitisku störfin
eru ekkert leikfang. Þau eru hálf-
gerð skltverk og við þess konar
störfum eigum við að hlifa kven-
þjóðinni.”
Svo mix-g voru þau orð. Alþingi
tók loksaf skarið og veitti konum
kosningarétt til jafns á við karla.
Aldur var bundinn við 25 ár. HjU
og vistskyltfólk var enn réttlaust.
Þessar stjórnarskrárbreytingar
voru þó ekki staðfestar vegna
sambandsmáladeildu Islands og
Danmerkur.
,,eða tæki léttasóttina
þegar hún væri á mann-
ta lsþingferð”
Frumvarpið varð þvi að biða
enn um sinn. En á þessu sama
ári, 1911,kemur til umræðu frum-
varp frá Hannesi Hafstein, þess
efnisað konurfengju jafnan réttá
við karla til embættisnáms,
styrkjaog embætta. Og enn þinga
karlar:
Jón Ólafsson sagði sem svo að
hverri konu væri það ofætlun að
gerast sýslumaöur i jafn strjál-
býlu landi og Islandi, „auk þess
geta giftar konur — og raunar
ógiftar lika — haft náttUruleg for-
föll og mundi það t.d. i Austur-
Skaftafellssýslu þykja heldur
óhagræði, ef sýslumaðurinn lægi
á sæng þegar hans væri vitjaö til
aö rannsaka glæpamál eða kveöa
upp varðhaldsúrskurö, eða tæki
léttasóttina, þegar hUn væri á
manntalsþingferð.”
Björn SigfUsson frá Kornsá
vissi svör við þessari mótbáru:
„Karlmenn væru ekki frekar en
kvenfólk vátryggöir fyrir sjUk-
dómum, sýslumenn gætu fengið
lungnabólgu og héraðslæknar
gigt. Léttasóttarforföll kæmu
engum á óvart og gætu tæpast
orðið eins bagaleg og skyndileg
sjUkdómstilfelli karla, er enginn
sæi fyrir.” Og eftir sambærilegt
japl og jaml fór svo að frumvarp-
ið var samþykkt og staðfest af
konungi sama árið.
,,Ég vantreysti þeim
ekki...”
Stjórnarskrármálið frá 1911
Gluggað í söguna um rétt
kvenna til kjörgengis
og kosninga