Lesbók Morgunblaðsins - 27.01.2001, Blaðsíða 7

inn. „Í leikhúsinu eiga leikstjórar hápunkt síns
ferils seint á ævinni. Þá er ég að tala um leik-
stjóra sem sannanlega hafa verið að bæta við
sig. Ekki þá sem dagað hafa uppi eða byrjað að
endurtaka sjálfa sig. Ég er að tala um listafólk
sem er í stöðugri þróun og til þess að þróast
þarf að vinna að listinni. Mistökin hafa legið í
því að okkar bestu leikstjórar hafa ekki fengið
næg verkefni og þeim hefur verið hafnað fyrir
tískufyrirbrigði forsendulaust.“
Legg sífellt meira í sölurnar
Við snúum nú talinu að starfi leikarans.
Þessu undarlega starfi þar sem mörg kvöld í
viku er farið í gegnum tilfinningarót heillar
mannsævi, oftlega samþjöppuðu á rúmlega tvo
klukkutíma þar sem í upphafi leikur allt í lyndi
en í lokin – tveimur stundum síðar – stendur
ekki steinn yfir steini. Áhorfandinn varpar
öndinni léttar, reynslunni ríkari í vissum skiln-
ingi. Harmleikurinn í hnotskurn. Til að tætast
ekki upp í frumeindir sínar þarf leikarinn að
koma sér upp tækni, aðferð til að endurtaka til-
finningaflæðið án þess að leggja allt í sölurnar
persónulega í hvert sinn. Eða hvað?
„Já, þetta er rétt. Endurtekningin er tækni-
legs eðlis. En sú tækni er fólgin í því að geta
farið í gegnum sama tilfinningaskala aftur og
aftur af sömu dýpt í hvert sinn. Maður verður
að leggja allt í sölurnar sjálfur. Og það er svo
skrýtið að eftir því sem ég verð eldri og reynd-
ari þá finnst mér ég leggja sífellt meira af sjálf-
um mér í hverja sýningu. Þegar ég var yngri og
kokhraustari þá fór maður í gegnum þetta á
tækninni, líkamsfiminni og raddbeitingunni.
Nú er eins og tilfinningarnar séu manni nær-
tækari.“
Margir eru sjálfsagt sammála því að Arnar
Jónsson hefur sífellt vaxið sem leikari og er nú
þar staddur að ekkert hlutverk leikbók-
menntanna ætti að vera honum ofviða. Kannski
ætti hann að vera búinn að leika þau fleiri.
„Aðstæður hér á Íslandi bjóða bara ekki upp
á það. Ég hef verið mjög heppinn og fengið
tækifæri til að leika fjöldann allan af hlutverk-
um, mjög ólíkum. Ef ég hefði verið fæddur í
Bretlandi þá þætti mér líklegt að ég væri núna
búinn að leika flest stærri hlutverkanna í verk-
um Shakespeares. En hlutirnir hafa æxlast
þannig að ég hef aldrei leikið Shakespeare
nema í skóla í gamla daga. Það er glíma sem ég
hefði viljað lenda í.“
Vaxtarbroddur íslensks leikhúss
Sem listamaður hefur Arnar verið mjög leit-
andi og hafði á sjöunda og áttunda áratugnum
mjög róttækar hugmyndir um leikhús. Hann
og kona hans Þórhildur Þorleifsdóttir höfðu
tekið þátt í að starfrækja Leiksmiðjuna undir
stjórn Eyvindar Erlendssonar og upp úr því
starfi réðust þau til Akureyrar um 1970. „Við
ætluðum okkur stóra hluti með Leikfélag Ak-
ureyrar en það má segja að Akureyringar hafi
ekki verið tilbúnir að taka við þeim. Við urðum
því að fara aðra leið til að skapa það leikhús
sem hugur okkar stóð til.“ Ásamt Böðvari Guð-
mundssyni, Þráni Karlssyni og fleirum stofn-
uðu þau Arnar og Þórhildur Alþýðuleikhúsið
haustið og veturinn 1974–75 og fyrsta verkefni
hins nýja leikhúss var Krummagull eftir Böðv-
ar í leikstjórn Þórhildar. Sú sýning vakti verð-
skuldaða athygli og ekki olli næsta sýning von-
brigðum, Skollaleikur, sem var um margt
tímamótasýning í íslensku leikhúslífi. „Við
fengum í upphafi í hendur mjög raunsæislegt
verk frá Böðvari. Sögulegt verk um galdraof-
sóknir á Íslandi,“ segir Arnar. Upp úr þessu
handriti Böðvars sömdu Þórhildur og hann þá
stílfærðu sýningu sem Skollaleikur varð, þar
sem notaðar voru hálfgrímur, mjög myndræn
hreyfimynstur og sérstök raddbeiting til að ná
fram sem sterkustum blæbrigðum. Skollaleik-
ur spratt hins vegar ekki fullþroska úr höfði
Seifs.
„Sýningin var mjög rökréttur hápunktur á
samfelldu ferli sem staðið hafði í einn og hálfan
áratug, allt frá því við störfuðum í Grímu rétt
eftir 1960. Þetta er mikilvægt að komi fram svo
enginn haldi að stærstu skrefin í leikhúsinu séu
tekin fyrir einskæra tilviljun.“
Arnar brosir góðlátlega þegar ég spyr hann
hvort Alþýðuleikhúsið hafi verið sjálfstæður
leikhópur. „Já, auðvitað vorum við sjálfstæð í
þeim skilningi að við gerðum það sem við vild-
um gera og eins og við vildum gera það. Al-
þýðuleikhúsið var pólitískt leikhús og stjórn-
málamenn tóku mjög eindregna afstöðu með
eða á móti því. Við áttum því í erfiðleikum með
að fá styrki frá opinberum aðilum. Hinsvegar
fengum við smástyrki frá félagasamtökum en
mest munaði um styrk frá Ragnari í Smára
sem sagði eftir að hafa séð Skollaleik að þarna
væri „vaxtarbroddurinn í íslensku leikhúsi“.
Sjálfstæði okkar voru því settar mjög þröng-
ar fjárhagslegar skorður. En við lögðum allt
okkar í sölurnar og gáfumst ekki upp fyrr en
allt var uppétið. Bílar og hús. Mér sýnist mun-
urinn á þeirri leikstarfsemi sem nú þrífst í
nafni sjálfstæðra leikhúsa og þess sem verið
var að fást við á sjöunda og áttunda áratugnum
vera fólginn í að nú er mun meiri áhersla lögð á
hreint skemmtigildi. En sú umræða sem nú er
uppi um stuðning við sjálfstæða leikhópa er
ekki ný af nálinni. Það þarf ekki að fara á haus-
inn með enn eitt leikhúsið til að sanna það sem
allir vita að ekki er hægt að reka leikhús á Ís-
landi án opinbers stuðnings. Það er greinilegt
af aðsókn á þær fjölmörgu sýningar sem hafa
verið í gangi að áhuginn er fyrir hendi hjá al-
menningi. En það breytir því ekki að til að
halda úti þessum leikhúsum þarf opinber
stuðningur að koma til. Kjarni málsins er hins
vegar sá að mikill blekkingaleikur hefur verið í
gangi varðandi launamál í sjálfstæðu leikhús-
unum. Það er ekki rétt að þar sé verið að bjóða
hærri laun og betri kjör en hjá stofnanaleik-
húsunum. Þetta vita allir sem vilja vita það.
Enda sér það hver maður að þar eru engir pen-
ingar til að bjóða eitt eða neitt. Þetta er raun-
veruleiki málsins og fráleitt fyrir talsmenn
sjálfstæðu leikhúsanna að halda öðru fram.
Það gerir bara illt verra.“
Arnar lék ein fimm hlutverk í Skollaleik en
minnisstæðastur er hann fyrir sköpun sína á
mannkertinu Þorleifi Kortssyni. Raddbeiting
Arnars varð mörgum svo eftirminnileg að í
mörg ár á eftir var honum legið á hálsi fyrir að
geta ekki hrist þessa persónu af sér. Menn
þóttust oft heyra Þorleifi bregða fyrir í rödd
hans.
„Þetta er náttúrlega hlutskipti allra leikara.
Maður hefur bara þetta eina hljóðfæri, líkama
sinn, og þó maður geti leikið marga hljóma eru
takmörk fyrir öllu. Ég held þó að þetta hafi
verið ómaklegt því ég hef alltaf reynt að leita
nýrra leiða og endurtaka sjálfan mig ekki. Per-
sóna Þorleifs Kortssonar var hinsvegar ekki
svo flókin sköpun fyrir mig. Hann var fremur
tæknileg persóna en tilfinningaleg. Þetta var
eiginlega meira gert af íþrótt en djúpri per-
sónulegri innlifun.“
Sífellt bætist í farangurinn
Árið 1983 varð Arnar fyrir áfalli sem breytti
ýmsu. „Ég datt af vinnupalli við heimili okkar
og braut báða hæla og ökkla. Ég varð að vera í
hjólastól með báða fætur í gifsi í marga mánuði
en síðan tók tíma að læra að ganga á ný. Þetta
hafði mjög mikil áhrif á mig og allt mitt starf.
Ég hafði verið mjög fimur og lagði alltaf mjög
mikið uppúr líkamsbeitingu en þetta breytti
því hvernig ég gat beitt líkama mínum. Maður
fer ekki heljarstökk eða flikk flakk eftir svona
áfall. En þetta er líka bara hluti af því að lifa og
maður bætir því sem fyrir mann kemur í far-
angurinn og safnar því saman. Þetta verður að
lífsreynslu. Margt annað sem gerst hefur í
mínu lífi og minnar fjölskyldu hefur ekki haft
minni áhrif á mig en þetta. Sumt hefur rist
dýpra og verið erfiðara að sætta sig við. Það
hljómar kannski kaldhæðnislega en öll tilfinn-
ingareynsla, sársauki og gleði – ekki má
gleyma henni – sem fyrir mann ber í lífinu, nýt-
ist manni sem leikara. Það er uppsprettan sem
ausið er úr. Og kannski er það til marks um
aukinn þroska manns sem listamanns að hafa
greiðari aðgang að þessum tilfinningum og
geta miðlað þeim í leik til áhorfenda.“
Rita gengur menntaveginn. Þjóðleikhúsið 1992.
Arnar ásamt Tinnu Gunnlaugsdóttur.
Bílaverkstæði Badda. Þjóðleikhúsið 1987.
Arnar og Bessi Bjarnason.
Steingesturinn (Don Juan). Leikfélag Akureyrar (Sjónvarpið) 1973.
Arnar og Guðmundur Ólafsson.
Pétur Gautur í Þjóðleikhúsinu 1991.
Kreon í Antígónu í Þjóðleikhúsinu 2000. Ásamt Erlingi Gíslasyni. Bjartur í Sumarhúsum í Sjálfstæðu fólki.
Þjóðleikhúsið 1999.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 27. JANÚAR 2001 7