Lesbók Morgunblaðsins - 17.03.2001, Blaðsíða 5

LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 17. MARS 2001 5
„Allt frá árinu 1945 voru hugmyndafræðileg-
ar áherslur í vestrænum ríkjum Evrópu og í
Bandaríkjunum mjög skýrt afmarkaðar og
þær breyttust ekkert í langan tíma, sem er afar
óvenjulegt í sögulegu samhengi. Yfirleitt
breytist hugmyndafræði mjög hratt og vits-
munalegur tíðarandi sömuleiðis. Breytinga
varð vart í undirliggjandi þáttum og ákveðnum
grunnatriðum, en samt sem áður voru þær
andstæður sem fólust í frjálslyndri markaðs-
hyggju og kommúnisma mjög áberandi. Þann-
ig mátti eiginlega segja að vitund fræðimanna,
hugsuða og stjórnmálamanna hafi verið klofin í
togstreitu á milli frjálshyggjunnar annars veg-
ar og marxisma hins vegar. Kraftur staðhæf-
inga sem komu fram í Evrópu snemma á eft-
irstríðsárunum, með höfundum á borð við
Sartre og Camus, fólst í sambandinu á milli
marxisma og tilvistarhyggju eins og þróunin
varð í París. Í Bretlandi hefur það hins vegar
alltaf verið þannig að stór hluti þeirra sem búa
yfir vitsmunalegum krafti hafa fylkt sér á
vinstri vænginn. Hugmyndafræðileg umræða
hér mjakaðist því úr lýðræðislegum sósíalisma
yfir í marxisma. Það sem var þó sérstakt og
jafnframt kaldhæðnislegt varðandi ástandið
hér var að margir þeirra sem aðhylltust marx-
isma voru jafnframt afar smáborgaralegir. Því
kom það mér á skemmtilega á óvart að það fólk
sem ég kynntist austan járntjaldsins og átti að
vera marxískir hugsuðir voru engir marxistar.
Það má fremur líkja þeim við munka á trú-
ræknum tímabilum, þar sem allir þeir sem
vildu stunda hugvísindi og íhugun eða helga sig
lærdómi urðu að vígjast sem kirkjunnar menn.
Það var þó engin sönnun þess að þeir tryðu á
kirkjuna. Þetta austantjaldsfólk var vígt inn í
marxisma á sama máta og munkarnir trúnni
hér áður fyrr,“ útskýrir Bradbury.
---------------------------
„Kjarni málsins er sá að við bjuggum í heimi
tveggja hugmyndakerfa. Eftir að Berlínar-
múrinn féll leit út fyrir að eitt kerfi hefði tekið
yfir, en sannleikurinn er sá að við búum nú í
heimi sem er í rauninni rúinn allri hugmynda-
fræði,“ segir hann.
Þér finnst þá ekki að fall múrsins hafi sam-
einað Evrópu í hugmyndafræðilegum skilningi
eins og vonir manna stóðu til?
„Nei, ég held þvert á móti að fólk hafi í
stórum stíl snúið baki við hugmyndafræðileg-
um viðfangsefnum,“ svarar Bradbury. „Og
með því er ég að vísa til mótunar á markverð-
um hugmyndum á sviði heimspeki og stjórn-
mála, en þar virðist vera lítill efnislegur styrk-
ur miðað við það sem er að gerast t.d. í
vísindum. Ég held að ástæðurnar að baki þessu
öllu saman séu þær að á meðan við vorum öll að
rífast um kapítalisma og kommúnisma í kalda
stríðinu var önnur bylting af allt öðrum toga í
uppsiglingu,“ segir Bradbury. „Sú bylting fólst
einfaldlega í tilkomu póstmódernismans. Póst-
módernisminn er knúinn áfram af alþjóðlegum
straumum sem eru svo sterkir og síbreytilegir
að það er erfitt að gera sér grein fyrir þýðingu
þeirra, þótt það sé alltof auðvelt að baða sig í
því sem hreyfingin hefur leitt af sér. Hér er ég
að vísa til þróunar á sviði fjölmiðla og tölvu-
tækni og þess t.d. hvernig lífið byggist ekki
lengur einungis á prentuðum texta heldur á
myndræðum skjá. Ég er líka að vísa til valds al-
þjóðlegra samsteypa, sérstakleg á sviði fjöl-
miðla og gervihnatta, sem eru í aðstöðu til að
ríkja yfir heilu þjóðunum, heilu stjórnmála-
hreyfingunum og stjórna hvað er til umræðu á
flestum vígstöðvum. Einnig þar sem fólk
ímyndar sér að það sé óháð. Þessi þróun er á
góðri leið með að hnika heiminum yfir í nýtt
kerfi sem felur í sér svo mikið vald að heim-
spekilegar og hugmyndafræðilegar vangavelt-
ur eru vart mögulegar.“
„Ég held að það sem á sér stað á þessu sviði
nú í lok aldarinnar,“ segir Bradbury, „sé svo
ótrúlega kraftmikið að það megi hiklaust líkja
því við það sem gerðist í lok átjándu og
nítjándu aldar. Í lok þeirrar átjándu var
franska stjórnarbyltingin og í Bandaríkjunum
var sömuleiðis bylting sem var forsenda grund-
vallarbreytinga í hugsunarhætti. Átökin sner-
ust ekki síst um að bylta gömlum ímyndum,
þær snerust um það hvernig fólk leit á heiminn
og sjálft sig. Þær leiddu því báðar til víðtækra
hugarfarsbreytinga; t.d. varðandi stöðu ein-
staklingsins, kynjanna, ólíkra kynþátta og
jafnvel heilla þjóða. Svipað átti sér stað í lok
nítjándu aldar þegar
módernisminn var að
ryðja sér rúms. Þá urðu
grundvallarbreytingar á
sviði vísinda, tækni,
læknisfræði, heimspeki
og þekkingarfræði. Sú
hugarfarsbylting sem
fylgdi í kjölfarið hafði í
för með sér að enn á ný
breyttust öll viðmið.
Hluti þeirrar þróunar
var að skilgreina ný hug-
tök varðandi listsköpun
og brjóta niður þá list-
rænu hefð sem fyrir var
til að skapa svigrúm fyr-
ir nýja. Samtímis leið
skynjun nítjándu aldar-
innar á heiminum undir
lok og sömuleiðis við-
teknar hugmyndir
manna um hvað fólst í
siðferði, lýðræði, stjórn-
sýslunni og hlutverkum
kynjanna. Öllum við-
teknum hugmyndum um
þessa þætti tilvistarinn-
ar var ógnað á afdrifarík-
an hátt sem leiddi til
þessarar sterku tilfinn-
ingar fyrir nýrri heims-
mynd – fyrir því sem síð-
an gekk í garð og við
höfum kallað nútímann,“
segir Malcolm Brad-
bury.
Þótt búið hafi verið úr
tekatlinum þegar hér var
komið sögu voru þetta þó
ekki lokaorð hans í þessu
samtali. Þegar búið var
að skerpa undir vatninu
á nýjan leik, settumst við
aftur niður og Bradbury
féllst góðfúslega á að
segja frá upphafsárum
námskeiðsins sem hann
stjórnaði í skapandi
skrifum og verður sú
saga rakin í stuttlega í
annarri grein, ásamt við-
tali við arftaka hans í því
starfi, lárviðarskáldið
Andrew Motion.
Þetta torg er hjarta háskólasvæðisins og
tröppurnar mynda hálfhring um það og
þjóna stundum eins og áhorfendapallar.
Þar er iðulega mikið um að vera enda veit-
ingahús, krár og fyrirlestrasalir þar í kring.
East Anglia-háskólinn í
Norwich er mjög nýtísku-
legur en háskólasvæðið er
hannað eins og lítið þorp
þar sem allt tengist með
stígum og brúm sem eru
hluti sjálfra bygginganna.
Reuters
Rithöfundurinn og fræðimað-
urinn sir Malcolm Bradbury.
Hann var aðlaður fyrir störf
sín í þágu bókmennta
skömmu fyrir dauða sinn og
var myndin tekin við það
tækifæri.
„Eftir að Berlínar-
múrinn féll leit út
fyrir að eitt kerfi
hefði tekið yfir, en
sannleikurinn er sá
að við búum nú í
heimi sem er í raun-
inni rúinn allri
hugmyndafræði.“
Í bókinni „Dr. Criminale“ sem kom út 1992 lýsir Bradbury af
miklu innsæi manni af þeirri kynslóð sem mótaðist af kalda
stríðinu og hinni gömlu heimsmynd eftirstríðsáranna. Crim-
inale er álitinn einhver mesti hugsuður aldarinnar en er í raun
aðeins einn þeirra sem svífst einskis til að lifa af. Hér lýsir ung-
ur maður Criminale en hann hefur elt hann um alla Evrópu í
tilraun til að skilja sinn eigin tíma: „Hann hafði lifað af bruna-
gadd og þíðu, kúgun, vongleði og síðan kúgun á nýjan leik.
Hann hafði búið í hersetnum borgum, farið yfir hættuleg
landamæri, komist framhjá varðturnum og séð við símahler-
unum, ómerktum bílum og ritskoðun, honum hafði verið ógnað
með þrælabúðum og öllum þeim hættum sem leyndust í lands-
lagi á borð við það sem ég sá út um gluggann. Hann tilheyrði
þeim tíma sem reyndi að gleyma, forðast, útrýma, útiloka og
brenna á tímum ógnar og rangfærslna, hann tilheyrði tíma
fangelsaðra hugmynda, bannaðra bóka, kæfðra hugsana, fólks
án persónueinkenna og stétta sem búið var að eyða.
Og á einhvern máta, sem ég gat ekki skilið, hafði hann lifað
af, orðið hetja hugmynda. Á máta sem mig gat ekki órað fyrir
hafði honum tekist að vera báðum megin við múrinn að finna
lykilinn að bakdyrunum, að byggja brýr hugsana fram og til
baka, til hliðar og upp á við, brýr sem voru svo nauðsynlegar á
þessum ruglingslega og hörmulega tíma mannsandans. Hann
tilheyrði ekki mínum tíma, sem fól í sér að ég skildi hann
ekki.“
Nokkru seinna í sömu bók lýsir Bradbury unga manninum
og breyttri sögusýn hans kynslóðar: „Ég get ekki sagt að ég
hafi alveg gefið leitina að Bazlo Criminale upp á bátinn.
Kannski vegna þess að eins og hann sagði mér, þá er hans saga
líka mín saga. Af og til velti ég því fyrir mér hvort ég gæti ef til
kastanna kæmi kallað fram meiri siðferðislegan styrk en hann
gerði og gerði ekki á sínum tíma. Ég veit að það er í besta falli
ólíklegt og í versta falli hégómleg ímyndun, dæmigerð fyrir
hverja kynslóð áður en hún gerir sér grein fyrir hversu stórt
verkefnið er. Ef svo vildi til að mannkynssagan (sem við köll-
um núna lífsstíl) kallaði á undirskriftir eða skuldbindingar,
myndi ég líklega skrifa undir hvað sem er, eins og flestir. Eftir
því sem ég fæ best séð (sem er ekki mjög langt) hafa flest okk-
ar byggt upp nógu sterkt einstaklingseðli til að standast það að
láta undan, gefast upp, gerast liðhlaupar. Auðvitað myndi ég
alltaf vera umburðarlyndur, efins, eftirlátur, raunsær, góð-
hjartaður, opinn og frjálslyndur. Ég myndi líka gera ráð fyrir
að ekkert væri satt eða öruggt; engin hugmyndafræði, heim-
speki, félagsfræði eða guðfræði annarri betri. Fyrir mig yrði
lífið því eins og uppstilling, eins og stórmarkaður, eins og
endalaus fjölmiðlasýning, þar sem allt – skemmtilegt eða
fáránlegt, kynæsandi eða viðbjóðslegt, hetjulegt eða klám-
fengið, viðkvæmnislegt eða skammarlegt – er viðurkennd
heimssýn, þar sem allt getur gerst. Það yrði enginn stór sann-
leikur og engin stór lygi.“
Hetja hugmynda