Lesbók Morgunblaðsins - 17.03.2001, Blaðsíða 11

LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 17. MARS 2001 11
þeir breyttu dofnun yfir í klippingu í ástaratriði.
Þremur árum eftir að framleiðsla myndarinnar
hófst var Gone With the Wind frumsýnd, með vel-
þóknun Breens. Velsæmissambandið gaf henni B.
Útlagi í Hollywood
Þegar seinni heimsstyrjöldin braust út hrundi
erlendi markaðurinn fyrir bandarískar kvik-
myndir. Nú þegar tekjur Evrópumarkaðarins
voru tímabundið úr sögunni urðu kvikmyndaver-
in að auka aðsóknina heima fyrir með öllum til-
tækum ráðum. Breen skrifaði yfirmönnum kvik-
myndaveranna harðort bréf þar sem hann lýsti
því yfir að myndum þar sem skýrar útlínur
brjósta sæjust, hvað þá holdið sjálft, yrði meinað
um framleiðslustimpilinn sem nauðsynlegur var
fyrir dreifingu. Þetta
var hótun sem flestir
neyddust til að taka al-
varlega, en undan-
tekningar voru þó á
reglunni. Það var á
þessum tíma sem einn
ríkasti maður heims,
flugvélaframleiðand-
inn Howard Hughes,
ákvað að söðla um yfir
í kvikmyndagerð með
þeim afleiðingum að
leiðum hans og Breens
bar saman, hinum síð-
arnefnda til ómældrar
mæðu.
Þegar Breen sá
kvikmyndina The Out-
law með Jane Russell í
aðalhlutverki féllust
honum algjörlega
hendur; aldrei hafði
hann orðið vitni að
neinu sambærilegu
eða eins og hann orð-
aði það sjálfur í bréfi:
„Á áratugalöngum
ferli mínum sem gagn-
rýninn áhorfandi kvik-
mynda hef ég aldrei
séð neitt sem ofbýður
mér jafn mikið og
skotin af brjóstum
kvenpersónunnar Rio.
Brjóst stúlkunnar,
sem eru stór og áber-
andi, eru á blygðunar-
lausan hátt sett í for-
grunn í nærri hálfri
myndinni.“ Hughes
var milljónamæringur
og mikill sérvitringur,
jafnvel á mælikvarða
Hollywood, og brá sér
í hlutverk kvikmynda-
gerðarmanns sjálfum
sér til skemmtunar og
hugsanlega með ein-
hver gróðamarkmið að
leiðarljósi. Hann gat
sjálfur lagt til nægt
fjármagn og var því
fullkomlega óháður
stóru kvikmyndaverunum.
Hughes hafði lagt grunninn að djörfu orðspori
myndarinnar með því að senda Breen eintak af
handriti hennar strax í upphafi framleiðsluferl-
isins. Því var samstundis hafnað. Tilgreindar
ástæður kvikmyndaeftirlitsins voru kynlíf, morð á
löggæslumanni og það að þeim seku var ekki refs-
að fyrir glæpsamlega hegðun sína. Þá var Hughes
varaður við að sýna nokkuð af líkama Rio (sem
var hlutverk Russells). Þegar hér var komið sögu
hefðu stóru kvikmyndaverin annaðhvort hætt við
framleiðslu myndarinnar eða látið endurskrifa
handritið frá grunni. Hughes breytti engu.
Nokkrum mánuðum síðar sendi Hughes mynd-
ina fullgerða til Breens. Við höfum þegar fengið
smjörþefinn af viðbrögðum hans. Hughes neitaði
að klippa myndina eða milda hana að neinu leyti.
Vitanlega var henni ekki veittur framleiðslu-
stimpillinn. Hughes áfrýjaði úrskurðinum og
studdi mál sitt meðal annars með því að fá stærð-
fræðing til að reikna út tommurnar sem sæjust af
brjóstaskorum í myndinni. Farið var fram á 108
klippingar, flestar af Russell þar sem hún beygir
sig eftir einhverju. Hughes samþykkti 105, sam-
tals um mínúta. Þetta var mun minna en Breen
hafði farið fram á og hans fyrsti stóri ósigur, sér-
staklega í ljósi þess að ekki var snert á neinum af
hinum þáttunum sem farið höfðu fyrir brjóstið á
honum (lög vanvirt o.s.frv.). Það kom því nokkuð á
óvart þegar Hughes hætti við að setja The Outlaw
í dreifingu. Líklega sá hann meiri gróðavon í flug-
vélaiðnaðinum þar sem Bandaríkin voru um það
bil að hefja þátttöku sína í stríðinu.
Stríðsárunum, sérstaklega síðustu tveimur,
fylgdu miklar félagslegar breytingar í bandarísku
þjóðlífi enda þótt óbreyttir borgarar upplifðu ekki
átökin með beinum hætti. Ásakanir í garð kvenna
um ósæmilega hegðun – s.s. lauslæti eða tíðar
heimsóknir á skemmtistaði og knæpur – jukust til
dæmis um 200 prósent á þessu tímabili. Stríðið
hafði líka mikil áhrif á tískuna. Framleiðsla á
vefnaðarvörum dróst saman og ýmis hráefni voru
af skornum skammti. Áhrifin sem þetta hafði á
fatahönnun birtust meðal annars í nýjum línum á
borð við baklausa kjóla, stutt pils og bíkinið.
Fólk kann að hafa verið farið að þreytast á
vöruhömlum og skömmtunarkerfinu árið 1943 en
þá ákvað Howard Hughes að snúa aftur með kvik-
mynd sína. Slagorð myndarinnar var: „Kynlíf hef-
ur ekki verið skammtað!“ Frá því að tökum lauk
hafði aðalleikkonan, Jane Russell, öðlast frægð
sem fyrirsæta í blöðum á borð við Look og Life.
Hún hafði hins vegar ekki enn sést á hvíta tjald-
inu. Hin gríðarlega auglýsingavél sem Hughes
gangsetti umhverfis myndina snerist því að
mestu um líkama hennar; meðfylgjandi kynferð-
islega ögrandi ljósmynd af Russell þar sem hún lá
í heysátu var setningin: „How would you like to
tussle with Russell?“ og fleira í þessum dúr. Vel-
sæmissambandið var í miklu uppnámi. Hughes
hafði ekki einu sinni sent þeim eintak af myndinni
til að flokka en það mátti þykja augljóst að hún
yrði fordæmd. Hann hafði hins vegar enn fram-
leiðslustimpilinn og myndin gekk afar vel í San
Francisco þar sem hún var frumsýnd. Hughes tók
þó myndina úr dreifingu eftir aðeins sex vikur og
ástæðurnar fyrir því hafa aldrei verið fyllilega
skýrðar.
Þegar stríðinu lauk reyndist Hollywood einn af
sigurvegurunum. Bandarískar kvikmyndir voru
vinsælasta afþreyingarefni heims og aðsókn í bíó
heimafyrir náði sögulegu hámarki árið 1946. Þrír
fjórðu hlutar þjóðarinnar sóttu kvikmyndahús
reglulega. Hughes var heldur ekki af baki dottinn
og ákvað nú að snúa aftur með kúrekamyndina
sína djörfu. Velsæmissambandið bannaði mynd-
ina á nýjan leik en það hafði vitanlega engin áhrif
á Hughes sem ákvað að „frumsýna“ myndina í
Chicago, höfuðvígi kaþólsku kirkjunnar. Myndin
gekk vel enda orðin ein umtalaðasta kvikmynd
tímabilsins. Kirkjan tók þessu þó ekki þegjandi
heldur gerði Hughes ljóst að ef hann ætlaði að
halda áfram að sýna myndina í almennum kvik-
myndahúsum yrði hann að fara eftir Framleiðslu-
sáttmálanum. Þar var skýrt tekið fram að lög-
gæslumenn skyldi ekki myrða, o.s.frv. Hughes
hafði um tvo kosti að velja. Taka myndina (aftur)
úr dreifingu eða sýna hana í listabíóum og öðrum
óháðum kvikmyndahúsum, og það gerði hann.
Það var sama hvað Velsæmissambandið,
kirkjuyfirvöld og aðrir umbótasinnar gerðu eða
sögðu, myndin sló aðsóknarmet hvar sem hún var
sýnd. Hughes gekk síðan svo langt að leigja hluta
af hraðbrautum utan við þær borgir sem ekki
leyfðu sýningar á myndinni og reisa þar skamm-
tíma bílabíó. Merkilegast við allt ævintýrið kring-
um The Outlaw og deilur Hughes við ritskoðunar-
nefnd Hays og Velsæmissambandið er að þrátt
fyrir að hann hafi farið með sigur af hólmi (Hug-
hes lét allt sem bæði Breen og kirkjan sögðu sem
vind um eyru þjóta og mynd hans halaði samt inn
um fimm milljón dali, sem var nánast met á þess-
um tíma) breyttist ekkert í samskiptum Hollywo-
od og ritskoðunarstofnananna.
Uppfræðsla pabba og mömmu
Stríðsárin höfðu að sjálfsögðu mest áhrif á her-
mennina sjálfa. Þegar þeir sneru heim höfðu þeir
upplifað ýmislegt sem breytti heimssýn þeirra en
áhugaverður þáttur sem tengdist hermennskunni
var sá háttur hernaðaryfirvalda að dreifa meðal
þeirra bæði veggspjöldum og ljósmyndum af leik-
konum og öðrum fegurðardísum. Þannig urðu t.d.
Betty Grable, Jane Russell og Rita Hayworth vin-
sæl kyntákn í röðum hermannanna. Ímyndirnar
voru líka góðar fyrir baráttuþrek þeirra, bæði
veittu þær stundaránægju en jafnvel mikilvægara
var að þær gáfu hermönnunum ástæðu til að berj-
ast (þ.e. vernda konurnar heima fyrir). Þá voru
söng- og dansmyndir mjög vinsælar á þessum
tíma. Sérstaklega hafði MGM-kvikmyndaverið
sérhæft sig í framleiðslu slíkra mynda og nutu
þær ekki síst vinsælda þar sem þær opinberuðu
meira kvenmannshold en almennt var talið við-
unandi á þessum tíma. Það þurfti engan sérstak-
an snilling til að leggja tvo við tvo og sameina
áhugann fyrir fyrirsætunum og dansi. Þannig
varð vinsæl kvikmyndagrein fimmta áratugarins
til, búrlesku myndirnar. Í augum framleiðenda
var um gullnámu að ræða þar sem enginn sér-
stakur söguþráður var í myndunum og sömu at-
riði var því hægt að nota margoft í ólíku sam-
hengi. Að láta söguþráðinn fjúka var nokkur
nýlunda og gefur ýmislegt í skyn varðandi breytt
viðhorf. Það þurfti ekki lengur að dulbúa hið
djarfa efni sem fræðsluefni. Þá voru leikkonurnar
dansarar og fullkomlega meðvitaðar um markmið
myndanna.
Helsti áhorfendahópur búrlesku myndanna
voru karlmenn og á sama tíma og hjónabands- og
barnasprengjutímabil eftirstríðsáranna fór í hönd
kom kvikmynd fram á sjónarsviðið sem átti eftir
að slá öll aðsóknarmet. Það var Mom and Dad eft-
ir Kroger Babb. Kostnaður við gerð hennar fór
ekki yfir hundrað þúsund dali og þegar upp var
staðið, rúmum þrjátíu árum eftir frumsýningu
(enn var verið að sýna hana í sveitabíóum á átt-
unda áratugnum), höfðu áætlaðar tekjur af henni
farið yfir 100 milljón dali. Söguþráðurinn er ein-
faldur: Stúlka verður barnshafandi og það leiðir
til fjölskylduátaka. Eftir fæðinguna stígur lýð-
fræðari fram á sjónarsviðið sem ásakar samfélag-
ið fyrir að uppfræða ekki unga fólkið um getn-
aðarvarnir. Það sé ástæðan fyrir því að
atburðarás sem þessi endurtaki sig í sífellu. Undir
venjulegum kringumstæðum hefði mynd á borð
við þessa ekki slegið í gegn, að mörgu leyti var um
tuggu að ræða. Það sem myndin hafði þó umfram
aðrar af sama tagi var raunveruleg fæðingarsena,
sem stolið var úr alvarlegri fræðslumynd, og ein-
stakir sölumannshæfileikar Babbs. Heilu bæjar-
félögin voru undirlögð af auglýsingum og „vís-
indalegum“ greinum um viðfangsefnið. Aðskildar
sýningar voru fyrir karla og konur sem jók enn á
spennuna þar sem menn gátu aldrei verið öruggir
um hvað hitt kynið hafði séð. Meðan á sýningu
stóð kom lítt þekktur dr. Forbes fram (þeir voru
reyndar margir því myndin var sýnd á fleiri en
einum stað í einu) og hélt litla tölu um viðfangs-
efnið og seldi eigin leiðbeiningarbækling um getn-
aðarvarnir. Kvennaútgáfan af myndinni var sér-
staklega vinsæl þar sem tímatafla fyrir egglos var
kynnt meðan á sýningunni stóð en hún gerði kon-
um kleift að reikna út hvenær á tíðahringnum
þær yrðu líklega (og það sem mikilvægara var,
hvenær þær yrðu líklega ekki) barnshafandi.
Fleiri undarlegar kvikmyndategundir urðu til á
þessum tíma, eins og frumskógarmyndin, en frek-
ar verður fjallað um þær í næstu grein ásamt
tímabilinu þegar kverkatak Velsæmissambands-
ins á kvikmyndaiðnaðinum tók að losna.
Heimildir:
Betrock, Alan: The ’I Was A Teenage Juvenile Delinquent
Rock’n’Roll Horror Beach Party’ Movie Book. A Complete
Guide to the Teen Exploitation Film, 1954–1969. Shake Books.
New York, 1986.
D’Emilio, John og Freedman, Estelle B.: Intimate Matters.
A History of Sexuality in America. University of Chicago
Press. Chicago og London, 1997.
Leff, Leonard J. og Simmons, Jerold L.: The Dame in the
Kimono. Hollywood, Censorship, and the Production Code
from the 1920s to the 1960s. Grove Weidenfeld. New York og
London, 1990.
Muller, Eddie og Fairs, Daniel: Grindhouse. The Forbidden
World of ’Adults Only’ Cinema. St. Martin’s Press. New York,
1996.
Sklar, Robert: Movie Made America. A Cultural History of
American Movies. Revised and Updated. Vintage Books. New
York, 1994 (fyrsta útgáfa 1975).
Djarfur klæðnaður Jane Russell í The Outlaw þótti særa blygðunarkennd
broddborgaranna en almenningur heillaðist og myndin sló aðsóknarmet.
Dwain Esper, konungur vegasýninganna, var alls óhræddur við að
takast á við hitamál samtímans.
Kynsjúkdómamyndir náðu umtalsverðum vinsæld-
um á fjórða áratugnum. Forvarnir voru fyrirsláttur
kvikmyndagerðarmannanna sem óhræddir veltu sér
upp úr æsandi viðfangsefninu.
r ekki teknar neinumyta til að uppfylla sið-var alveg sleppt.
Höfundur er bókmenntafræðingur.