Lesbók Morgunblaðsins - 17.03.2001, Blaðsíða 8

8 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 17. MARS 2001
A
Ð hugleiða tíðarandann í
aldarbyrjun leiðir okkur
bæði til fortíðar og fram-
tíðar. Úlfhildur Dagsdótt-
ir sagði fyrir nokkrum
vikum frá 94 ára gamalli
ömmu sinni hér í þessum
greinaflokki, nútímalegri
konu sem lifað hefur eitt mesta breytinga-
skeið Íslandssögunnar. Skömmu síðar sagði
Guðjón Pedersen frá fæðingu dóttur sinnar,
aldamótabarnsins, sem fæðist inn í veröld
hraða og hnattvæðingar. Amma Úlfhildar er
fædd árið 1907. Það var árið sem giftar konur
fengu kosningarétt í bæjarstjórnarkosning-
um í Reykjavík og Hafnarfirði. Kannski
mamma hennar hafi þrammað með hana í
fanginu til að nýta nýfenginn atkvæðisrétt
sinn. Þetta var meðal fyrstu skrefanna í
langri göngu frá aðskilnaði kynjanna sem
þótt hafði sjálfsagður um aldir. Hann var svo
sjálfsagður að hann þurfti ekki að færa í orð:
Þannig var t.d. hvergi kveðið á um það í
reglugerðum Lærða skólans að konum væri
bannaður aðgangur. Það var einfaldlega svo
sjálfsagt að ekki þurfti að nefna það, svo
sjálfsagt að lög þurfti til að heimila það.
Dóttir Guðjóns, fædd í apríl árið 2000, fæð-
ist inn í breyttan heim, samfélag sem byggir
á arfi lýðfrelsis, menntunar og upplýsingar
þar sem allt tengist og tvístrast í senn, eins
og Ástráður Eysteinsson víkur að í upphafs-
grein sinni í þessum greinaflokki. Tenging og
tvístrun eru ágæt orð til að lýsa sambúð hins
karllæga og hins kvenlæga í menningu okkar
og umhverfi síðastliðna öld. Tenging hefur
smám saman vikið fyrir tvístrun eða aðskiln-
aði. Konur hafa, eins og fyrr var vikið að,
smám saman verið tengdar við samfélags-
legar stofnanir eins og menntun, kosninga-
rétt, stjórnmál, menningu – í fáum orðum,
tengdar með almennri þátttöku í opinberu
lífi. Sú saga er vel þekkt og óþarfi að rifja hér
upp. Sögulegar breytingar sem oft gleymast
eru hins vegar tengingar karla við kvenlega
sýslu og yfirráðasvæði, einkum það sem snýr
að einkasviðinu, umönnun og uppeldi barna.
Margir mikilvægir áfangar mynda vörður
á þeirri leið. Áratugir eru nú síðan fyrsti ís-
lenski karlinn útskrifaðist úr fóstrunámi og
nú eru þó nokkrir karlar sem gengið hafa þá
menntabraut. Þessi þróun er fagnaðarefni og
dæmi um það er að nafni Fóstruskólans var
breytt í Fósturskóla til að karlmenn gætu
samsamað sig náminu og starfinu. Annað
mikilvægt svið þar sem karlar hafa verið
tengdir við kvennaheim sem þeim var áður
lokaður er nærvera karla við fæðingu barna
sinna. Ekki eru nema örfáir áratugir síðan
barnsburður var einkamál kvenna. Guðjón
Pedersen hefur að öllum líkindum verið við-
staddur og tekið þátt í fæðingarathöfn dóttur
sinnar. Hann og hún eiga nú rétt á sérstökum
tíma saman, ekki bara tveimur táknrænum
vikum heldur alvöru fæðingarorlofi. Fæðing-
arorlof karla er mikilvægt skref frá aðgrein-
ingu kynjanna. Annað merkilegt skref var
tekið um áratug fyrr, með lögum sem gerðu
mögulega sameiginlega forsjá fráskilinna
foreldra yfir börnum sínum. Þar var saxað á
hinn svokallaða móðurrétt, sem tryggði móð-
urinni foreldraábyrgð og áhrifavald langt
umfram karla. Það sem áður var tvístrað er
nú tengt.
Og enn má tína til dæmi, táknræn og ver-
aldleg: karlar sem hafa áhuga á hjúkrunar-
störfum eru nú boðnir velkomnir með starfs-
heitinu hjúkrunarfræðingar og sleppa við að
vera hjúkrunarkonur, eins og stéttin hét áð-
ur en menntun hennar fór á háskólastig.
Karlar sem sækjast eftir þjónustustörfum
um borð í flugvélum, sem nokkuð færist í
vöxt, öðlast hið þægilega starfsheiti flugþjón-
ar og þurfa ekki að vera freyjur. Fyrir þá
sem starfa í fræðimennsku og vísindum urðu
vatnaskil þegar kvennafræði og kvenna-
fræðileg sjónarhorn urðu að kynjafræðum.
Gamla hugtakið var orðið að alltof þröngri
flík í þeirri grósku sem orðið hafði í rann-
sóknum beggja kynja á sjálfu sér og á hinu
kyninu og báðum kynjunum, eða réttara sagt
öllum kynjunum, því tvíhyggjan sem skipt-
ir okkur upp í tvö andstæð kyngervi er löngu
úrelt. Karlar láta sífellt meira að sér kveða í
rannsóknum á þýðingu og birtingarformi
kynferðis, sem er ein grundvallarstærð allra
þekktra samfélaga. Það er mikill fengur að
fræðum og þekkingarsköpun karla á þessu
sviði sem konur einar sinntu þar til á síðustu
árum. Það sem áður var tvístrað er nú tengt.
Enn á sér þó stað aðgreining eftir kyn-
ferði. Einkum og sér í lagi virðist það eiga við
um opinbera umræðu og margvíslegan vett-
vang stefnumarkandi samræðna. Í október
síðastliðnum var haldin hér á landi alþjóðleg
fagsýning þekkingariðnaðarins undir yfir-
skriftinni Agora, eða torgið. Í nafninu fólst
skírskotun til forngrískrar lýðræðishefðar og
þekkingarleitar. Málþing í tengslum við sýn-
inguna var helgað líftækni og upplýsinga-
tækni, en miklir vaxtarbroddar eru á báðum
sviðunum um þessar mundir. Af þrettán aðal-
fyrirlesurum málþingingins var engin kona,
en margar konur eru framarlega á þessum
sviðum, sérstaklega í líftækni og lífvísindum.
Svipuð aðgreining eftir kynferði var viðhöfð
á ráðstefnunni Nýjungar og rannsóknir í
verkfræði sem haldin var af Verkfræðinga-
félagi Íslands og Verkfræðideild HÍ í tilefni
30 ára afmælis verkfræðikennslu við Háskóla
Íslands í október síðastliðnum. Yfir þrjátíu
verkefni voru kynnt og af rúmlega fjörutíu
frummælendum var einungis ein kona. Í ára-
mótablaði Morgunblaðsins 31. desember
2000 var umfjöllun um yfirstandandi tíma-
mót og viðtöl við forsvarsmenn hagsmuna- og
heildarsamtaka í samfélaginu undir yfir-
skriftinni „Hvað segja þeir um aldamótin?“
Af fjórtán viðmælendum var engin kona. Á
ráðstefnu Lögfræðiakademíunnar og Félags
stjórnmálafræðinga „Hvert stefnir valdið?
Staða þjóðþinga og framkvæmdavalds á
Norðurlöndum“ þ. 3. febrúar voru sjö fyr-
irlesarar, enginn þeirra var kona. Fyrir ári, í
febrúar 2000, var ítarleg þemaumfjöllun í
Morgunblaðinu um horfur læknisfræðirann-
sókna á Íslandi þar sem rætt var við fimmtán
einstaklinga. Meðal þeirra var engin kona.
Og að lokum táknrænt dæmi: Af öllum utan-
hússtyttum í gjörvallri Reykjavíkurborg er
engin af konu. Það sem áður var aðgreint er
enn um sinn sundur skilið.
Amma Úlfhildar var af aldamótakynslóð.
Hún hafði ekki sömu möguleika á þátttöku í
opinberu lífi og Úlfhildur sjálf sem er 32 ára,
eins og fram kom í grein hennar. Dóttir Guð-
jóns Pedersens er líka af aldamótakynslóð,
hún verður 32 ára árið 2032. Hvaða mögu-
leikar og tækifæri skyldu bíða hennar þá?
Skyldi eiga fyrir henni að liggja að verða rit-
stjóri á stóru dagblaði? Skyldi hennar bíða
biskupsembætti? Skyldi hennar kynslóð enn
vera að velta vöngum yfir aðgreiningu og
hvernig allt tengist og tvístrast? Svörin við
þeim spurningum geymir framtíðin, en þau
velta ekki síst á því hvort enn verður dregið í
dilka eftir kynferði eða hvort þá þykir sjálf-
sagt mál að tengja það sem nú er aðskilið.
T ÍÐARANDI Í ALDARBYRJUN
Morgunblaðið/Kristinn
„Af öllum utanhússstyttum í gjörvallri Reykjavíkurborg er engin af konu. Það sem áður var aðgreint er enn um sinn sundur skilið.“
AÐGREIN-
ING EFTIR
KYNFERÐI
E F T I R Þ O R G E R Ð I E I N A R S D Ó T T U R
Höfundur er lektor í kynjafræði við
Háskóla Íslands.