Lesbók Morgunblaðsins - 26.05.2001, Qupperneq 4

4 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 26. MAÍ 2001
1
Frá því að ég man eftir mér hefur OMIC-
klukkuna utan á litla steinhúsinu við Klapp-
arstíg 19 vantað korter í tólf.
Ég er alinn upp í stóru gömlu steinhúsi
sem stendur á horninu á Klapparstíg og
Njálsgötu. Stigagangurinn okkar var bakatil,
gengið er um dimman undirgang inn í
steyptan húsagarð. Þar spratt graslaukur í
litlu moldarbeði undir lágum kjallaraglugga.
Við áttum heima á fjórðu hæð. Á hæðinni
fyrir neðan var íbúðin hennar Ananís Núm-
ínu, lítil og yfirlætislaus eins og hún sjálf.
Hún var að vestan, að hálfu skírð í höfuðið á
Númarímum Sigurðar Breiðfjörð. Á annarri
hæð var gullsmíðaverkstæði Benedikts og
íbúðin hennar Möggu. Hún var líka fremur
lágvaxin en þótt furðulegt megi virðast kem
ég andlitinu ekki lengur fyrir mig. Ég man
bara að augun voru svolítið undrandi.
Það voru þess konar augu sem bjóða börn
sérstaklega velkomin, enda átti Magga alltaf
eitthvað í pokahorninu þegar við bræðurnir
hringdum bjöllunni hjá henni. Hún bauð okk-
ur inn í hlýlega stofuna og þar sátum við
brot úr degi og drukkum gos úr dósum sem
var á þessum tíma útlenskur drykkur og
ólíkt meira spennandi en gos á flöskum.
Magga vann í eldhúsinu á Hótel Borg og því
fylgdu viss hlunnindi. Stundum bauð hún líka
upp á enskt konfekt en bestu heimsóknirnar
voru þær þegar hún leysti okkur út með
gjöfum, litlum plastskipum sem voru gul og
appelsínurauð á lit. Hún sauð sér hafragraut
á morgnana úr fágætu bandarísku haframjöli
sem mér dettur helst í hug að hafi verið úr
búrinu á Hótel Borg. Í hverjum pakka leynd-
ist lítið herskip og með tímanum stýrðum við
bræðurnir hvor sínum flotanum sem áttu í
sögulegum orustum þegar við fórum í bað.
Einu sinni komum við of fljótt aftur í
heimsókn, Magga var ekki búin að klára úr
síðasta haframjölspakkanum og lumaði ekki
á neinu skipi. Hún bauð okkur samt inn, náði
í óupptekinn pakka ofan úr skáp og fiskaði
upp úr honum flugmóðurskip. Við sátum við
litla eldhúsborðið hennar og ég virti fyrir
mér Quaker Oats pakkninguna sem ég hafði
aldrei séð áður. Á framhliðinni var mynd af
brosandi manni með hatt sem hélt á sams-
konar haframjölspakka og á honum var
mynd af þessum sama manni sem sjálfur hélt
á enn minni pakka og þannig koll af kolli þar
til myndin í myndinni var ekki annað en lítill,
ógreinilegur depill.
Þegar við vorum búnir að kveðja og þakka
fyrir okkur og Magga hafði lokað dyrunum
og bróðir minn kominn upp á loft stóð ég enn
kyrr á stigapallinum með plastskipið í
krepptum hnefa og reyndi að fá botn í mynd-
ina sem ég hafði verið að skoða. Hvernig í
ósköpunum var hægt að teikna mynd sem
var mynd af sjálfri sér? Og hvað merkti hún?
Mig sundlaði við tilhugsunina.
Og mig sundlar enn, nú þegar ég spyr
sjálfan mig hvernig í ósköpunum sé hægt að
skrifa fyrirlestur sem fjallar um andann í átj-
án blaðagreinum sem fjalla um tíðarandann í
aldarbyrjun. Er ekki slíkur fyrirlestur
dæmdur til að verða lítill, ógreinilegur depill?
2
Greinarnar um tíðarandann í aldarbyrjun
hafa birst vikulega í Lesbók Morgunblaðsins
frá því í byrjun árs. Ég hef undantekning-
arlítið lesið þessar greinar af áhuga á hverj-
um laugardagsmorgni og þótt fróðlegt að sjá
hvernig ólíkir höfundar hafa tekið á efninu.
Að sumu leyti má líkja þessum greina-
flokki við þá iðju sem við bræðurnir glímdum
stundum við í Austurbæjarskólanum og kall-
aðist „Ritgerð“. Kennarinn ákvað ritgerð-
arefnið – til að mynda „Húsið mitt“, „Sumar í
sveit“ eða „Eftirminnilegt ferðalag“ – og við
máttum gjöra svo vel og reiða fram sæmilega
vel skrifaða frásögn sem staðið gat undir
þessu nafni. Ritstjóri Lesbókarinnar hefur
verið í hlutverki kennarans og í bekknum
átján nemendur, þrettán drengir og fimm
stúlkur. Í þeim hópi eru nafntogaðir eðl-
isfræðingar, blaðamenn, listamenn, bók-
menntafræðingar, leikhússtjóri, kynjafræð-
ingur og sendiherra. Og nú er komið fram í
maílok, skólaárinu er að ljúka, og ég get ekki
skilið ritstjóra Lesbókarinnar öðruvísi en svo
en að mér sé ætlað að sinna skyldum próf-
dómara. Ég hef að minnsta kosti setið við
undanfarna daga og endurlesið ritgerðar-
bunkann með rauðan penna á lofti.
E F T I R
J Ó N K A R L H E L G A S O N
Hann tók í hönd hins blinda, leiddi hann út úr
þorpinu, skyrpti í augu hans, lagði hendur yfir
hann og spurði: „Sér þú nokkuð?“ Hann leit
upp og mælti: „Ég sé menn, ég greini þá líkt
og tré, þeir ganga.“
Mark. 8 23–24.
G
REINAFLOKKURINN
um tíðaranda í aldar-
byrjun á sér satt að
segja allundarlegt upp-
haf og ekki sérlega göf-
ugt. Það var enginn inn-
blástur sem steyptist
yfir mig á gangi í hrika-
legri, íslenskri náttúru eða við
skrifpúlt með gullið tár í glasi,
heldur var ég að hengja þvott á
snúru þar sem ég bjó í
Barcelonaborg á Spáni síðast-
liðið ár þegar mér varð litið upp
og sá allsberan mann úti á svöl-
um í næstu byggingu. Maðurinn
stóð gleiðfættur og með hendur
upp í loft eins og ég beindi að
honum byssu og skipaði honum
upp með hendur og niður með
brækur. Ég sönglaði Stuð-
mannalagið fyrir munni mér og
kallaði svo til konu minnar að ná-
granninn væri kominn á stjá: Við
vorum farin að kannast við
kauða og kölluðum hann Pedró
vegna þess að það stuðlaði við
perri.
Þetta var sem sé ekki í fyrsta
skipti sem Pedró perri striplað-
ist á svölunum og heldur ekki
það síðasta. Ég hafði tekið eftir
honum á öðrum eða þriðja degi. Í
tvær vikur var konan mín hins
vegar ófáanleg til þess að líta
þarna yfir; það gæti ekki verið að
maðurinn væri að reyna að fá
okkur til þess að glápa á sig
nakinn, ég væri miklu frekar
pervert að vera að glápa á hann
þótt hann þyrfti ef til vill að
bregða sér út á svalir eftir
sturtu. En Pedró var sem sé
perri af því tagi sem vill láta
horfa á sig með allt niðrum sig.
Hann sýndi hreint ógnarlega
þrautseigju í iðju sinni og var út-
séður með að standa ber einmitt
þegar við stóðum við gluggann
okkar.
Þetta er masókísk hegðun.
Pedró vill upplifa sig eða skynja
sem objekt, sem hlut, sem við-
fang. Hann vill vera hlutgerður í
„glápi“ okkar. Þetta er einhvers
konar sjálfsflótti, að vilja verða
annar en ekki maður sjálfur.
Sartre talaði um að dýpsta þrá
masókistans væri að vera stað-
inn að verki. Þá yrði hann að
hreinu viðfangi og fyndi fyrir
mætti og yfirburðum súbjekts-
ins, frumlagsins, þess sem horfir
og stendur hinn að verki.
Og það stóð heima með Pedró. Hann var í
einhvers konar leik þar sem spurningin var
hvort hann yrði gómaður, nappaður nakinn við
annarlegar aðstæður; þannig beraði hann sig
aldrei lengi í einu heldur skaust fram í birtuna
og hvarf síðan jafnskjótt aftur þegar við sáum
til hans. Það var eins og djúpstæð spéhræðsla
togaðist á við sýniþörfina í honum.
Ég lét mér oft detta í hug að smella mynd af
karli, þar sem hann stóð berrassaður eins og
kjáni, í von um að hann koðnaði niður, yrði að
súbjektísku braki og léti ekki sjá sig aftur. Og
loksins síðasta kvöld fyrir heimför lét ég til
skarar skríða en tæknin brást í myrkrinu,
filman var ekki nægilega ljósnæm eða flassið
ekki nægilega stórt. Það var táknrænn ósigur
að flassið skyldi bregðast. Þegar við stóðum
ferðbúin við gluggann daginn eftir sýndi Pedró
okkur í síðasta sinn hvernig á að „flassa“.
En þennan morgun þegar ég var að hengja
plöggin upp úr þvottavélinni og karlinn stóð
þarna nakinn með hendur uppi og brækur
niðri tók ég eftir því að hann hafði rakað allt
hár á höfði sér. Þegar þarna var komið sögu
vorum við nánast hætt að kippa okkur upp við
það þótt Pedró beraði sig og gerði ýmsar aðrar
kúnstir sem flestir gera á bak við luktar dyr.
En skallinn vakti óþægilegar hugsanir.
Mér hafði skilist á sálfræðingi, sem ég ræddi
við um vandamál Pedrós, að þeir sem haldnir
væru áráttu af þessu tagi gerðu sér oft og tíð-
um skrýtnar hugmyndir um sjálfa sig og sam-
félagið. Þeir gætu til dæmis aðhyllst öfga-
kenndar pólitískar hugmyndir. Og sannarlega
leit Pedró út eins og nýnasisti þegar hann stóð
þarna nakinn og gleiðfættur, ögrandi okkur
með hendur upp í loft og hvítan nauðrakaðan
hausinn. Það ýtti svo undir tengingaráráttu
mína að skömmu áður höfðum við fjölskyldan
fyrir tilviljun orðið samferða hópi nýnasista
upp úr neðanjarðarlestarstöð og áleiðis inn í
hverfið þar sem við bjuggum. Þeir voru á leið
til fundar við skoðanabræður sína á torgi
nærri heimili okkar.
Aldrei vissum við hvort Pedró tilheyrði
þessum flokki en ég tel það raunar ólíklegt.
Uppákoman gerði mér hins vegar ljóst að
Pedró var nánast eins og holdtekning þessara
undarlegu tíma. Skallinn var tákn um pólitískt
rótleysi, hugmyndafræðilega eyðimörk sem
fólk reynir að sá í með ofbeldisfullri róttækni.
Strípihneigðin endurspeglaði ekki aðeins nið-
urbrot eða upplausn sjálfsmyndar, þennan
sára sjálfsflótta sem birtist einnig með skýrum
hætti í klámiðnaðinum og útlitsiðnaðinum og
andlegum og líkamlegum krankleikum sem
þeim fylgja, heldur undirstrikaði hún einnig
fjarlægðina sem er alltaf að verða meiri og
meiri á milli manna. Þótt Pedró héldi nekt-
arsýningu fyrir okkur nánast upp á hvern dag í
fimm mánuði og á milli okkar væri ekki nema
fimmtán metra breitt lokað port varð hann
okkur aldrei kunnur og hvað þá nákominn.
Þótt hann væri nánast í seilingarfjarlægð og
við gætum greint hverja hreyfingu, andlitsfall
og augnaráð þekktum við þennan mann ekki
neitt. Þegar við hittum hann á götu leið okkur
eins og við hefðum séð sjónvarpsstjörnu: Nei,
þarna er perrinn, kallaði maður upp yfir sig og
að vanda virtist hann njóta athyglinnar en að
öðru leyti lét hann eins og við værum bara
andlitslaus múgur. Á milli okkar var algert
sambandsleysi, órafirð, nema þegar hann hélt
sýningu, setti sjálfan sig á svið.
Að kvöldi þessa dags skrifaði
ég hugmynd að greinaflokki sem
ég ætlaði að skrifa sjálfur. Hann
átti að fjalla um Pedró og nekt-
ina, um fjarlægðina og fjar-
veruna, um sjálfsflóttann, um
hnattvæðinguna og þjóðernisrót-
tæknina, um rótleysið og eyði-
mörkina og margt fleira. Eins og
sumir höfundar í greinaflokkn-
um um tíðaranda í aldarbyrjun
þóttist ég geta rakið ríkjandi
ástand til ákveðinna hugmynda-
sögulegra breytinga á síðari
hluta liðinnar aldar. Tíðarandinn
er arfur fortíðar, niðurstaða af
því sem menn voru að hrista
saman í tilraunaglösum fyrir
þrjátíu árum, rétt eins og veru-
leiki framtíðarinnar er nú að
verða til í tilraunastofum vís-
indamannanna. Kannski hinn al-
ræmdi sjöundi áratugur hafi ver-
ið upphafið.
Sjöundi áratugurinn var tími
byltinga. Þetta var tími upp-
reisna og uppbrots á viðteknum
hugmyndum og hefðum. Í póli-
tíkinni varð til ný vinstriróttækni
og bjartsýni með frelsi á öllum
sviðum, frelsi til að taka til máls
og mæla af frelsi, frelsi til að
njóta óhefts kynlífs, frelsis til að
neyta eiturlyfja o.s.frv. Þessari
bjartsýnu heimsmynd fylgdi
draumur um frið og útópískt
samfélag, en bjartsýnin var
blönduð í svartan dauðann því á
sama tíma fylltust menn enn
meira vonleysi en fyrr vegna
þess að frelsið og haftaleysið og
formleysið, sem bítið og hippið
og villta vinstrið og 68-vorið kall-
aði á, smitaði einnig grunnnet
þekkingarinnar og merkingar-
innar. Þéttir vefir heimsmyndar
upplýsingar- og raunsæishefðar-
innar, hin pottþéttu kerfi vís-
indahyggjunnar og form(gerðar)
hyggjunnar þar sem allt virtist
byggt á ofurtraustum grunni –
strúktúralískur vefur sem
hvergi sást í gegnum – þessi ein-
ing merkingarinnar í virkni
táknsins milli táknmyndarinnar og táknmiðs-
ins; öll þessi ótrúlega staðfasta þekking, þessi
völundarsmíð vísindanna var smámsaman rifin
í sundur og dregin í efa, og eftir sátu menn
ekki jafn vissir í sinni sök og áður, – frelsinu
fylgdi óvænt ábyrgð, að því er virtist, og ný
heimsmynd sem var torkennileg, annarleg,
jafnvel vonleysisleg því ekkert var eins og það
hafði virst vera, ekkert var eins og það var, –
allt var öðruvísi. Og svo var auðvitað atóm-
sprengjan sprungin og kalt stríð og menn voru
bölsýnir, eilífðin var ótrygg eins og Thor Vil-
hjálmsson orðaði það í viðtali.
Öllu þessu fylgdi gríðarlegur kraftur í
menningu og fræðum, róttækt endurmat en
líka rótleysi – ástand sem margir telja enn
ríkjandi.
Greinaflokkurinn um tíðarandann í aldar-
byrjun átti að verða lýsing og greining á
ástandinu. Auðvitað er hann aðeins brota-
kennd lýsing en sem slík er hann reyndar
ágætt dæmi um heimsmynd okkar í aldarbyrj-
un.
Hér á eftir verður reynt að fylla aðeins upp í
þessa mynd. Við setjum tíðarandann á svið,
bara að við verðum ekki staðin að verki með
allt niður um okkur.
T ÍÐARANDI Í ALDARBYRJUN
TÍÐARANDINN
SETTUR Á SVIÐ
Þ R Ö S T U R H E L G A S O N
„Á milli okkar var algert sambandsleysi, órafirð, nema þegar hann hélt sýn-
ingu, setti sjálfan sig á svið.“
Morgunblaðið/Kristinn Ingvarsson