Lesbók Morgunblaðsins - 26.05.2001, Síða 7

LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 26. MAÍ 2001 7
fræðiaðstoð í 50 klukkustundir, og yfirheyrslur
fóru fram á bak við luktar dyr, án þess að al-
menningur eða fjölmiðlar fengju aðgang. Öðr-
um var haldið inni í bifreiðum í allt að átta
klukkustundir, án matar, vatns og aðgangs að
salerni.
Þetta eru alls ekki allar sögurnar, en þær
sem hér hafa verið sagðar gefa hrollvekjandi
mynd af ástandinu. Samtök um borgaralegt
frelsi í Quebec-borg, sem höfðu fengið 30 manns
til að fylgjast með mótmælunum, greindu frá
því að ofbeldið á laugardeginum hafi stigmagn-
ast vegna aðferða lögreglunnar. Lögreglu-
mennirnir notuðu táragas strax í upphafi átak-
anna í stað þess að nota það sem síðasta úrræði.
Þeir beittu árásarvopnum, eins og vatnsbyssum
og plastkúlum. Þeir fóru frá afgirta svæðinu,
sem þeim var ætlað að verja, til að elta mótmæl-
endur inn í íbúðarhverfi. Stúdentar greindu frá
þeirri samhygð sem íbúar borgarinnar auð-
sýndu þeim, með því að leyfa þeim að hvíla sig á
tröppum íbúðarhúsnæðis og nota garðslöngur
til að fylla vatnsflöskur sínar. Augljóslega
fannst íbúum Quebec-borgar þeim ekki stafa
nein hætta af þeim sem þátt tóku í mótmæl-
unum, og ekki þurfa á lögregluvernd að halda.
Fríverslunarsvæði Ameríku-
ríkja og hnattrænt hagkerfi
Þeir hópar sem mótmæltu samningaviðræð-
um um fríverslunarsvæði Ameríkuríkja eru
fæstir mótfallnir hnattvæðingu eða frjálsri
verslun. Þeir halda því fram að brýnt sé að
grundvallargildi samfélagsins, eins og að
vernda mannréttindi og umhverfið, hafi áhrif á
hvernig hnattvæðing þróast. Margar grasrót-
arhreyfingar hafa verið að hnattvæðast í sí-
auknum mæli: Samtök framleiðenda og selj-
enda um lágmarksverð á vöru, samtök sem
veita litlum fyrirtækjum lán, samtök um notkun
félagslegra og vistfræðilegra vörumerkja, vina-
bæir og vinaskólar, borgaralegir diplómatar,
samstaða stéttarfélaga margra landa, samtök
fyrirtækja í eigu starfsmanna, alþjóðleg samtök
fjölskyldubújarða, og mörg önnur.
Dæmigert er að andófsmenn eru ásakaðir
fyrir að ráðskast með fjölmiðla, en fundurinn í
Quebec-borg bauð upp á lítið annað en tækifæri
til ljósmyndunar fyrir 100 milljónir kanadískra
dollara (6,5 milljarða íslenskra króna) sem
teknir eru úr vasa kanadískra skattgreiðenda.
Fyrir hina 34 stjórnmálaleiðtoga og 9.000 sendi-
fulltrúa, sem sátu fundinn, var hann vettvangur
stjórnmálamanna til að koma með stefnumark-
andi yfirlýsingar, sem höfðu verið settar á blað
mörgum vikum og mánuðum fyrir fundinn af
stjórnsýslunni, er ber ábyrgð á að berja saman
einstök atriði samkomulagsins. Gagnstætt risa-
fyrirtækjunum, sem gátu eytt allt að 500.000
dollurum (32,7 milljónum ísl. króna) til að taka
þátt í fundinum, skortir grasrótina bæði fé og
áhrif í valdakerfinu. Styrkur grasrótarinnar
kemur frá því að virkja nógu marga til að
stjórnmálamenn fyllist áhyggjum af pólitískri
framtíð sinni og fari að velta fyrir sér afleið-
ingum þess að halda fast við ríkjandi stefnu.
Hvað er það varðandi fríverslunarsvæði Am-
eríkuríkja sem kemur stéttarfélögum, umhverf-
isverndarsinnum, mannréttindafrömuðum og
almenningi í uppnám? Af hverju sögðu 4,4 millj-
ónir Kanadamanna, samkvæmt einni skoðana-
könnun, að þeir hefðu tekið þátt í mótmælunum
ef þeir hefðu átt peninga og heimangengt?
Skortur á upplýsingum er meiriháttar dragbít-
ur fyrir Kanadamenn. Ríkisstjórnin hefur neit-
að að láta nokkuð uppi um samningsstöðu sína.
Fjölmiðlarnir hafa ekki fylgst með samninga-
viðræðunum til að upplýsa almenning. Ef held-
ur fram sem horfir verður Fríverslunarsvæði
Ameríkuríkja komið á án almennrar umræðu
og athugasemda frá almenningi, og án allsherj-
aratkvæðagreiðslu sem mæti vilja þjóðarinnar.
Samningaviðræðurnar um Fríverslunar-
svæði Ameríkuríkja snúast um að NAFTA, frí-
verslunarsamningur Bandaríkjanna, Kanada
og Mexíkó, færist út til annarra ríkja Ameríku
(31 ríki), að undanskilinni Kúbu. George Bush,
fyrrverandi forseti Bandaríkjanna, setti fyrstur
fram hugmyndina um fríverslunarsvæði Amer-
íkjuríkja árið 1990, og hefur sonur hans, George
W. Bush forseti, gert hana að forgangsverkefni
sínu. Samningaviðræður um frjáls viðskipti
milli ríkja Norður- og Suður-Ameríku hófust
árið 1994 í Miami, Bandaríkjunum, og var hald-
ið áfram í Kólumbíu árið 1998. Stjórnmálaleið-
togar ríkjanna hafa komið sér saman um að full-
gera samkomulagið snemma árs 2005, og koma
því í framkvæmd árið eftir.
Hvernig framkvæmd Fríverslunarsvæðis
Ameríkuríkja verður háttað er óljóst. Þeir sem
munu græða mest á samningunum eru Banda-
ríkjamenn. Með slíkt hagkerfi á bak við sig, sem
fríverslunarsvæðið verður, mun staða Banda-
ríkjamanna í samningaviðræðum við Evrópu-
sambandið og Japan styrkjast verulega.
Smærri ríkin hafa áhyggjur af því að stefna
þeirra í velferðarmálum lúti í lægra haldi fyrir
bandarískum viðskiptahagsmunum. Ríki Suð-
ur-Ameríku standa frammi fyrir stöðugum
ójöfnuði ef þau binda viðskiptahagsmuni sína
Bandaríkjunum einvörðungu. Þau kynnu að
vera betur sett með því að efla Mercusor-efna-
hagssvæðið (Argentína, Brasilía, Paragvæ,
Úrúgvæ) og Andean-efnahagssvæðið (Bólivía,
Kólumbía, Ekvador, Perú og Venesúela), koma
á fjölbreyttari viðskiptasamböndum við Evrópu
og Asíu, fremur en að vera eingöngu undir
bandaríska hagkerfinu komin. Leiðtogar Suð-
ur-Ameríku eru tregir til að veita tilslakanir í
samningaviðræðunum, vegna þess að George
W. Bush Bandaríkjaforseti hefur ekki fullt um-
boð frá þinginu til að ganga frá samkomulaginu,
og því gæti sú staða komið upp að bandaríska
þingið endurskoði hluta af samkomulaginu í því
skyni að vernda störf í Bandaríkjunum.
Reynsla Kanadamanna og Mexíkóa af
NAFTA gefur tilefni til að hafa áhyggjur. Um-
deilanlegasti þáttur NAFTA, sem gæti orðið
hluti af samkomulaginu um fríverslunarsvæði
Ameríkuríkja, er ellefta greinin, ákvæði sem
veitir risafyrirtækjum rétt til að fara í mál við
stjórnvöld vegna allra stjórnvaldsaðgerða sem
takmarka viðskipti. Málsóknir fara ekki fyrir
venjulega dómstóla, heldur hafa fulltrúar Al-
þjóðabankans tilsjón með þeim. Þær fara fram
bak við luktar dyr og almenningur hefur ekki
rétt á að fylgjast með framgangi málanna.
Hvorki einstaklingar né innlend fyrirtæki hafa
rétt til að lögsækja stjórnvöld fyrir að takmarka
gróða þeirra.
Nokkur mál eru í athugun um þessar mundir,
önnur hafa dregið fram í dagsljósið það vald yfir
lýðræðislegum stofnunum þjóðríkja sem frí-
verslunarsamningar hafa fært alþjóðlegum
risafyrirtækjum. Stjórnsýslustofnanir hafa
þanist út til að hægt sé að fjalla um dómsferlið.
Yfirgengilegasta málið varð 1997, þegar kan-
adíska ríkisstjórnin reyndi að banna notkun á
íblöndunarefni fyrir eldsneyti, sem kallað var
MMT og var hugsanlega eitrað. Bandarískur
framleiðandi þess, Ethyl Corporation, fór í mál
við kanadísku ríkisstjórnina sem kostaði 251
milljón kanadískra dala (16,5 milljarða ís-
lenskra króna), vegna þess að vísindalegar nið-
urstöður um eiturvirkni efnisins voru ekki af-
gerandi. Ríkisstjórn Kanada afturkallaði
bannið og féllst á að greiða Ethyl 19 milljónir
dala (1,25 milljarða ísl. króna), sem gefur til
kynna að „varúðarreglan“, sem ætti að skylda
Ethyl til að sýna fram á öryggi íblöndunarefn-
isins, er ekki innifalin í samningnum um frí-
verslunarsvæðið.
Í öðru máli, sem tekið var fyrir á síðasta ári,
krafðist NAFTA þess að stjórnvöld í Mexíkó
greiddu Metalclad, bandarísku fyrirtæki sem
sérhæfir sig í losun eiturefna, 25,5 milljónir dala
(1,65 milljarða ísl. króna). Mexíkósk stjórnvöld
höfðu synjað fyrirtækinu um leyfi til að byggja
losunarstöð eiturefna í landinu. NAFTA úr-
skurðaði að synjunin, sem byggðist á vistfræði-
legum þáttum, hindraði frjáls viðskipti. Í frjáls-
um viðskiptum er eiturefnaúrgangur skil-
greindur sem verslunarvara, og hvorki talinn
hættulegur heilsu manna né valda náttúru-
spjöllum. Málið er nú fyrir dómstólum í Bresku-
Kólumbíu, og sækja Kanadamenn málið fyrir
hönd Mexíkóa.
Stofnunin Canadian Centre for Policy Al-
ternatives, sem hefur annast nákvæma grein-
ingu á áhrifum NAFTA á Mexíkó og Kanada,
hefur bent á hve hæpnar forsendur liggi að baki
þeirri fullyrðingu stjórnvalda að frjáls milli-
ríkjaviðskipti skapi ný störf. Á fyrstu níu árum
samningsins voru fjögur af hverjum fimm nýj-
um störfum annaðhvort sjálfstæð atvinna eða
hlutastörf, og bilið á milli ríkra og fátækra hefur
aukist. Rauntekjur hafa minnkað um 4,5% hjá
þeim 40% Kanadamanna sem eru lægst laun-
aðir, á sama tíma og tekjur hinna 20% hæst-
launuðu hafa aukist um 6,6%.
Í krafti samningsins geta risafyrirtæki auð-
veldlega flutt starfsemi sína á svæði þar sem
kostnaður er með lægsta móti. Þetta gerir þeim
kleift að beita starfsmenn sem krefjast hærri
launa og aukinna réttinda þrýstingi. Stjórnvöld,
sem einbeita sér að því að bæta aðstöðu fyr-
irtækja, venjulega með því að setja hömlur á
verkalýðsfélög og lækka laun, eru nú einnig
undir þrýstingi að lækka skatta, bjóða fram op-
inbera styrki til fyrirtækja og takmarka vinnu-
vernd og reglur um umhverfisvernd.
Gagnkvæm tengsl milli hagkerfa þýðir að
launamenn í hinum ýmsu löndum eru látnir
keppa hver við annan með því að þiggja lægri
laun og sætta sig við lakari vinnuskilyrði en ella.
Fataverksmiðjur sem voru starfræktar í Que-
bec-borg hafa hætt starfsemi sinni þar og flutt
hana þess í stað til illræmdra „þrælabúða“ í
Norður-Mexíkó, sem voru stofnaðar til að laða
að sér erlenda fataframleiðendur. Við þetta
lagðist innlendur fataiðnaður í Mexíkó af að
mestu og konur sem höfðu unnið við hann neyð-
ast nú til að sjá fyrir sér með götusölu. Stjórn-
völd telja að þetta sýni aukin atvinnutækifæri.
Hvers konar framtíð viljum við?
Fjölmiðlar í Kanada hafa í síauknum mæli
gert sjónarmið valdhafanna að sínum. Tvö risa-
fyrirtæki ráða nú stærstum hluta dagblaða,
ásamt útvarps- og sjónvarpsstöðvum, en CBC-
útvarps og sjónvarpsstöðin, sem er ríkisrekin,
hefur fækkað stöðugildum um 3000 vegna stöð-
ugs niðurskurðar á fjárframlögum síðastliðin
níu ár. Siðferðisþrek fjölmiðlamanna hefur
minnkað vegna meira ósjálfstæðis og því hljóta
þeir sem hafa metnað að hverfa til annarra
starfa.
Þetta þarf ekki að vera svona. Breskir fjöl-
miðlar halda áfram að andæfa valdbeitingu lög-
reglu fyrsta maí. Þeir minna bæði almenning og
stjórnvöld á borgaraleg réttindi. En kanadísku
fjölmiðlarnir hafa gleymt ábyrgð sinni gagnvart
sameiginlegri framtíð okkar með því að láta hjá
líða að gera stjórnvöld og forsvarsmenn stór-
fyrirtækja ábyrg fyrir áframhaldandi þróun
lýðræðis. Lýðræðið er óskipulegt, það er há-
vaðasamt og flókið. Það verður ætíð þannig. En
ég tek þá framtíð sem það færir með sér á nýju
árþúsundi fram yfir þá framtíð sem risafyrir-
tækin bjóða upp á. Sú framtíð lítur út eins og
verslunarmiðstöð.
Opinberar vefslóðir:
www.americascanada.org <http://www.americasc
anada.org/>
www.ftaa-alca.org <http://www.ftaa-alca.org/>
Óháðar vefslóðir:
www.sierraclub.ca/national/trade-env/ <http://
www.sierraclub.ca/national/trade-env/>
www.indymedia.org <http://www.indymedia.org/>
www.policyalternatives.ca <http://www.policyalternati
ves.ca/>
Öryggissjónarmið kanadísku leyniþjónustunnar
www.csis-scrs.gc.ca <http://www.csis-scrs.gc.ca/>
(check out report #2000/08)
www.nologo.org
Morgunblaðið/Kristinn Ingvarsson
„Lýðræðið er óskipulegt, það er hávaðasamt og flókið. Það verður ætíð þannig.“
Höfundur er mannfræðingur frá Kanada.