Lesbók Morgunblaðsins - 26.05.2001, Blaðsíða 8

8 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 26. MAÍ 2001
F
ORNLEIFAFRÆÐIN hefur þá
sérstöðu meðal annarra hugvís-
indagreina að grunnvinna henn-
ar fer venjulega fram á opnum
vettvangi. Fornleifafræðingar
vinna venjulega við uppgröft á
sumrin þegar ferðamannatíma-
bilið stendur sem hæst og ferða-
þjónustuaðilar nýta sér þessar aðstæður af
fremsta megni, sem og annað sem hugsan-
lega getur dregið að. Móttaka gesta og leið-
sögn um uppgraftarsvæði hefur þannig orðið
mikilvægur þáttur bæði fyrir ferðaþjónustu
og ekki síst fyrir fornleifafræðina sjálfa sem
markaðsvöru. Ferðamenn gera í æ meiri
mæli kröfu til þess að upplifa lifandi eða
„raunverulega“ stemmningu. Skýringartext-
inn við askinn nægir ekki lengur. Sýningar
safna hafa breyst í leiksvið með talandi gín-
um. Safngestir geta gengið inn í endurgerða
víkingaaldarskála og jafnvel upplifað andann
í matarboðum hjá stærstu höfðingjum land-
námsaldar.
Spurningin sem áhugasamir gestir spyrja
venjulega þegar þeir líta ofan í fornleifaupp-
gröft er því eðlilega: Ertu búin að finna eitt-
hvað? Trúlega var Snæbjörn í Hergilsey
spurður þessarar sömu spurningar þegar
hann gróf í Flókatóttir á Barðaströnd við lok
19. aldar, og ætli aðrir sem komið hafa ná-
lægt þessum fræðum hafi ekki verið spurðir
þessarar sömu spurningar allt fram til dags-
ins í dag?
Hefur fornleifafræðin þá sjálf ekkert
breyst? Að mínum dómi er nauðsynlegt að
bera þessa spurningu upp nú í byrjun 21. ald-
ar. Væri eðlilegt að ætla að hún hefði ekki
tekið breytingum í rúma öld? Ég lít svo á að
fornleifafræðin hafi breyst á þessum tíma.
Hún stendur ekki kyrr frekar en annað, held-
ur breytist með okkur í takt við breytingar
annarra fræðigreina og framfarir í vísindum
og tækni. Er það þá kannski „tíðarandi“ forn-
leifafræðinnar sem hefur staðið í stað?
Tíðarandinn getur gert sig sýnilegan í
myndhverfingum (metafórum). Því er rétt að
staldra hér við og skoða í þessu samhengi
myndhverfingu fornleifafræðinnar. Ég skil-
greini annars myndhverfingar sem tákn sem
endurspegla samsetningu ímynda, eftirlík-
inga eða hugmynda um viðfangsefnið. Táknin
vekja einfalda skynjun og framkalla þar með
ómeðvituð viðbrögð, skýringu eða túlkun.
Og hverjar eru þá myndhverfingar forn-
leifafræðinnar? Lengi framan af snerist forn-
leifafræðin um söfnun forngripa og afsönnun
eða sönnun á tilvist ákveðinna persóna eða
jafnvel þjóðfélagshópa. Leitað var eftir al-
mennum lögmálum, stórsögum, sem útskýrt
gætu flókna þróun mannkyns. Fornleifafræð-
in tók síðan stakkaskiptum upp úr miðri síð-
ustu öld með auknum pósitívistískum áhrif-
um, sem raunar höfðu sett mark sitt á flestar
aðrar greinar vísinda og fræða löngu fyrr.
Rannsakendur settu nú fram tilgátu. Hún var
síðan sönnuð eða afsönnuð með uppgreftri
sem unnið var úr með tölfræði eða saman-
burðarrannsóknum. Í framhaldi af þessu leit
hin svokallaða „Nýja fornleifafræði“ dagsins
ljós. Gerð var meiri krafa til uppgraftrarlegr-
ar tækni en áður. Margir fornleifafræðingar
hafa upp frá því lagt sitt af mörkum við að
finna og kynna hina „réttu“ uppgraftrar-
tækni til að geta hagað leitinni að sannleika
fortíðar sem best.
Þessar breyttu áherslur, sem urðu til með
aukinni þekkingu á sviði tækni og raunvís-
inda, fléttast haganlega saman við mynd-
hverfingu fornleifafræðinnar. Hún birtist
reyndar í margskonar formum og ímyndum,
sem allar byggjast á sama grunninum: – að
finna eitthvað.
Ein myndhverfing fornleifafræðinnar jafn-
gildir púsluspili sem er raðað saman til heild-
stæðrar myndar. Ég heyrði fornleifafræðing
segja í útvarpsviðtali fyrir stuttu að leit okk-
ar að fornminjum væri senn lokið, því nánast
væri búið að rannsaka flest það sem finnst
hér í jörðu. Þetta er púsluspilsmyndhverf-
ingin sem birtist hér í hnotskurn.
Önnur myndhverfing fornleifafræðinnar
tekur á sig mynd sakamálasögu þar sem
fornleifafræðingurinn leikur leynilögregluna.
Fornleifafræðilega vinnan jafngildir þá
glæparannsókn. Í myndhverfingunni er ker-
amikbrotum líkt við blóðbletti og Sherlock
Holmes ræður gátuna. Hér á landi brugðu
fornleifafræðingar sér í líki ævintýrahetjunn-
ar Indiana Jones í heimildamynd sem sýnd
var í sjónvarpinu nýverið um fræðigreinina.
Þar er meðvitað eða ómeðvitað verið að und-
irstrika áðurnefnda myndhverfingu: forn-
leifafræðingurinn ræður gátuna á meðan
landsmenn maula poppið.
Frægust er notkun sálkönnuðarins Freuds
á myndhverfingu fornleifafræðinnar þegar
hann líkti henni við sálgreiningu. Samkvæmt
Freud afhjúpa bæði fornleifafræðin og sál-
greiningin týndan raunveruleika sem orðið
hefur að þjóðsögu með tímanum. Rétt eins og
Atlantis sem sökk ekki einungis í sæ heldur
einnig í huga fólks.
Freud sá fornleifafræðina og sálgrein-
inguna sem formfasta greiningarvinnu, fram-
kvæmda til að endurgera hina gleymdu for-
tíð. Báðar opnuðu þær leiðir til ákveðinna
valkosta um skilgreiningu á lífinu. Sálgrein-
andinn fæst við minningar en fornleifafræð-
ingurinn fæst við hluti og báðir leita þeir eftir
fortíðinni. Freud líkti jafnframt draumum við
uppgraftarsvæði og greiningu drauma við
uppgröft.
Eiga þessar myndhverfingar við rök að
styðjast? Eru viðfangsefni fornleifa-fræðinn-
ar eins og púsluspil eða óleystar morðgátur?
Þó munurinn á púsluspilinu og morðgátunni í
myndhverfingu fornleifafræðinnar sé
kannski ekki mjög skýr við fyrstu sýn er
hann samt fyrir hendi. Þessar tvær mynd-
hverfingar byggjast á áþreifanlegum gögn-
um (empirical data) sem vísa beint til þekk-
ingarinnar sem bíður þess að verða grafin
upp.
Í líkingu fornleifafræðinnar við púsluspil
skiptir magn þeirra minja, sem fundist hafa,
mestu máli en gæði þeirra týnast við að
renna inn í heildarmyndina. Það er nóg að
hafa myndbitana til að hægt sé að raða púslu-
spilinu saman. Meginatriðið er að skoða bit-
ana gaumgæfilega til að finna þeim réttan
stað í heildarpúsluspilinu.
Í síðari myndhverfingunni, morðgátunni,
er fornleifafræðingnum líkt við spæjara sem
reynir að bera ummerki, brot og vísbend-
ingar saman við kenningar um hátterni sem
ljóstrar upp um sekt glæpamannsins. Þarna
snýst aðalspurningin ekki um magn upplýs-
inga, heldur frekar um það að finna réttu vís-
bendingarnar. Myndhverfingin gengur sem
sagt út á það að finna brotin sem sanna eða
afsanna liðna atburði.
Eða eru viðfangsefni fornleifafræðinnar
eins og sálgreiningar? Þessi líking hefur ver-
ið gagnrýnd af fornleifafræðingum sem álíta
að skírskotun sálgreiningarinnar til forn-
leifafræðinnar sé byggð á rökfræðilegum
misskilningi að því leyti að sálgreinandinn fá-
ist við huglægar minningar á meðan forn-
leifafræðingurinn fáist við dauða hluti. Að
sálgreiningin sé óaðskiljanleg frá skýringar-
fræðilegum túlkunum með þeim hætti að hún
afneiti því sjálfsagða og krefjist sérvalinna
skoðana sem oft séu þrungnar kynlegum og
stundum óræðum þörfum einstaklingsins.
Fornleifafræðilegar uppgötvanir séu aftur á
móti fastbundnar skýringarfræðilegum skil-
yrðum. Stóra spurningin hefur samt verið sú
hvort sálgreiningin og fornleifafræðin geti
nokkurntíma verið aðskilin frá þeim fantasíu-
feldi sem greinarnar klæðast.
Grunnur myndhverfinganna hefur greini-
lega haldist óbreyttur í tímans rás en hinn
greinanlega mun á ytri umgjörð þeirra má að
mínu mati rekja til breyttra áherslna í forn-
leifafræðinni. Sú uppgraftartækni, sem forn-
leifafræðingar margir hverjir kynna í ritum
sínum eftir að Nýja fornleifafræðin ruddi sér
til rúms, byggir að grunni til á þeirri reglu að
grafa skuli án þess að nokkurri túlkun sé
beitt á uppgraftarstað. Gengið er út frá því að
allir uppgreftir skulu gerðir án nokkurrar
huglægni, því mikilvægast sé að útiloka allar
túlkanir rannsakandans meðan á uppgreft-
inum sjálfum stendur til að hægt sé að nálg-
ast hina „réttu niðurstöðu“. Skrá verður öll
uppgrafin gögn á stöðluð eyðublöð, þ.e. fyrir
KVIKSJÁ FORTÍÐAR
Morgunblaðið/Kristinn Ingvarsson
„Í kviksjánni sé ég ólík brot af litríkum perlum sem raðast saman og mynda margskonar og
breytilegar myndir, allt eftir því hvernig ég sný skjánum.“
E F T I R S T E I N U N N I K R I S T J Á N S D Ó T T U R
T ÍÐARANDI Í ALDARBYRJUN