Lesbók Morgunblaðsins - 26.05.2001, Side 9

LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 26. MAÍ 2001 9
jarðlög, sýni, gripi og fleira, allt til að tak-
marka huglægni og áhrif rannsakandans á
niðurstöður.
Á þröskuldi nýrrar aldar heldur umræðan
að sjálfsögðu áfram um það hvað sé rétt og
hvað sé rangt. Póstmódernisminn, eða öllu
heldur angi hans póstprósessúalisminn, hef-
ur gert sig heimakominn í fornleifafræðinni
sem og öðrum greinum. Umræðan snýst í æ
meira mæli um það hver þessi fortíð sé sem
verið er að grafa upp og hvort hún verði
nokkuð uppgötvuð þó rétta tæknilega aðferð-
in til þess verði fundin upp.
Hugmyndafræði fornleifafræðinnar tók
með póstprósessúalismanum fyrst og fremst
mið af hinu huglæga, túlkuninni og einstak-
lingnum. Athygli fornleifafræðinga hefur
horfið frá því að beinast að ákveðnum þróun-
arkerfum, almennum lögmálum eða að því að
fylla upp í ákveðnar heildarmyndir. Samhliða
þessu hafa túlkanirnar orðið að sögnum
(narratives) í stað upptalninga á gripum og
réttri lausn á gátunni. Einsögurnar hafa jafn-
framt fengið aukið vægi á kostnað stórsagn-
anna. Í stað þess að skýra til dæmis þróun ís-
lenskrar húsagerðar með því að draga fram
ákveðnar húsagerðir sem mikilvæga hlekki
eða vörður í þróunarsögunni, er hvert hús
skoðað sem ein heildarmynd með eigin sögu.
Þessir nýju straumar urðu til þess að forn-
leifafræðingar skiptust skýrar en áður í tvær
andstæðar fylkingar raunhyggjusinna (emp-
írista) og hughyggjusinna (teorista) en bilið
milli þeirra hafði raunar alltaf verið staðar.
Hughyggjusinnarnir drógu í efa að unnt væri
að gera fullkomlega hlutlægar rannsóknir.
Bara það að skrá gripinn eða jarðlagið er
huglæg ákvörðun. Hver er hinn rétti túlkandi
þegar að því kemur að vinna úr uppgröfnum
gögnum og gripum? Hið einstaklingsbundna
viðhorf markar óumflýjanlega sín spor í túlk-
anir og samsetningu niðurstaðna. Af þessum
ástæðum ætti ekki að vera hægt að endur-
gera eða endurskapa hina einu réttu fortíð.
Samtímis hafa raunhyggjusinnar gagnrýnt
póstprósessúella hughyggjusinna fyrir þekk-
ingarfræðilega afstæðishyggju (epistemic
relativism) og viljað halda því fram að túlk-
anir þeirra gangi í eilífa hringi. Sumir álíta að
með póstprosessúalismanum hafi gamalgróin
sannindi fallið úr gildi, að landamæri kenn-
inganna hafi máðst út og „allt hafi orðið leyfi-
legt“. Margir raunhyggjusinnar eru á þeirri
skoðun að það að blanda saman kenningum
og uppgraftrartækni sé fornleifarannsóknum
einungis til trafala. Jafnframt hafa þeir bent
á að notkun kenninga með þessum hætti sé í
raun mikið umstang til einskis. Þeirri gagn-
rýni hefur einnig verið varpað fram af raun-
hyggjusinnum að hughyggjusinnar eyði tíma
sínum einvörðungu í að túlka aðferðina í stað-
inn fyrir að túlka uppgraftrargögnin.
Pendúllinn sveiflast sem fyrr hátt í báðar
áttir. Meðal raunhyggjusinna hefur sú gagn-
rýni komið fram að hughyggjusinnar hafi
aldrei svo mikið sem snert á múrskeið, hvað
þá heldur stungið henni nokkursstaðar í
mold. Af gagnrýninni mátti ráða að hughygg-
jusinnar væru af þessum sökum ekki forn-
leifafræðingar í hinni eiginlegu merkingu
sem lesa má í myndhverfingar hennar.
Hughyggjusinnar hafa tekið gagnrýni
þessa til skoðunar og lagt af stað út á vett-
vang uppgraftra með kenningar sínar í far-
teskinu. Þeir hafa miðað rannsóknir sínar við
það hvernig hægt sé að nota hugmyndafræði
fornleifafræðinnar á vettvangi uppgraftr-
anna sjálfra. Aðferðir þeirra byggjast á þeim
grundvallaratriðum að rannsakendur þurfi
fyrst og fremst að hafa ómótaða og sveigj-
anlega hugmynd gagnvart viðfangsefninu.
Áherslan er lögð á þverfagleika við uppgröft-
inn, þar sem kenningar rannsakenda, þekk-
ing þeirra, reynsla og samskipti hafi áhrif á
útkomu rannsóknarinnar, auk þess sem túlk-
unin eigi að eiga sér stað strax á vettvangi og
muni í raun aldrei taka enda. Hún geti verið
síbreytileg og án landamæra.
Hér er Indiana Jones aftur settur upp í
hillu myndbandaleigunnar og markvisst unn-
ið að því að taka fornleifafræðinginn af stalli
sem óskeikulan og alvitran einstakling sem
muni leysa gátuna bara ef hann grefur nægi-
lega djúpt. Er þessi lýsing farin að hljóma
kunnuglega? Mér virðist reyndar mikil-
mennskubrjálæði fræðimanna koma víðar
fram en í fornleifafræðinni.
Tíðarandinn tekur í sama streng. Við lifum
í afstæðri veröld, veröld sem er aðgengileg
okkur í senn sem raunveruleiki og ofurraun-
veruleiki. Heimurinn er síbreytilegur, óstöð-
ugur og augnablikskenndur. Heimsvæðingin
stjórnast af alheimslegri einsleitni, hvort
heldur hún er hagræn, þjóðfélagsleg, menn-
ingarleg, umhverfisleg eða tæknileg. Hún
krefst þess sífellt meir að það sem er „öðru-
vísi“ sé samþykkt. Landamæri eru að mást út
og allt er mögulegt.
Rannsóknir á fortíðinni eru í raun vitn-
eskja nútímans. Já, og ég hef líkt fornleifa-
fræði við kviksjá fortíðar. Myndhverfing
fornleifafræðinnar segir mér samt sem fyrr
að ég verði að komast að árangursríkri nið-
urstöðu eða lausn við uppgröft minn, rétt eins
og spæjarinn sem verður að finna morðingj-
ann.
Ég fer því örlítið hjá mér þegar ég svara
áleitnu spurningunni um það hvort ég hafi
fundið eitthvað og segi: bara ryðgaða nagla
og keramikbrot… Þess er sem sagt enn kraf-
ist af fornleifafræðingnum að hann geri það
sýnilegt sem var framleitt í fortíðinni. En tíð-
arandinn krefst þess jafnframt að mynd-
hverfing fornleifafræðinnar taki breytingum
í takt við samtímann. Í hvers víkingaaldar-
skála göngum við og hver á þau orð sem
koma frá gínunni sem stendur í sýningarsaln-
um? Já, máttur myndhverfinganna er mikill.
Óhjákvæmilega verðum við að hagræða
„sannleikanum“ og færa hann í söluhæft
ástand. Ryðguðu naglarnir og keramikbrotin
eru jú hluti af sannleikanum og sögunni.
Í kviksjánni sé ég ólík brot af litríkum perl-
um sem raðast saman og mynda margskonar
og breytilegar myndir, allt eftir því hvernig
ég sný skjánum.
Heimildir:
Barker, Philip 1993: Techniques and Archaeological
Excavation. Third edition, fully revised. Batsford, Lond-
on.
Freud, Sigmund 1984 (1925): Note on the Mystic Writ-
ing Pad. On Metapsychology. Penguin, Harmondsworth.
Ginsburg, Carlo 1990: Clues: Morelli, Freud, and
Sherlock Holmes. The Signs of Three. Ed. Umberto Eco
and Thomas A. Sebeok. Indiana University Press,
Bloomington.
Harris, Edward 1989: Principles of Archaeological
Stratigrphy. Second edition. Academic Press. London.
Hodder, Ian 1992: Reading the Past. Current Ap-
proaches to Interpretation in Archaeology. Önnur út-
gáfa. University Press, Cambridge.
Hodder, Ian 1992: On the Archaeological Method.
University Press, Cambridge.
Kuspit, Donald 1989: A Mighty Metaphor: the Ana-
logy of Archaeology and Psychoanalysis. Sigmund
Freud and his Art. His Personal Collection of Antiquit-
ies. Ed. Gamwell & R. Wells. Bls. 133-151. Thames and
Hudson, London.
Tilley, Christopher 1990: Reading Material Culture.
Blackwell, Oxford.
Höfundur er fornleifafræðingur og formaður
stjórnar ReykjavíkurAkademíunnar.
Morgunblaðið/Kristinn Ingvarsson
„Við lifum í afstæðri veröld, veröld sem er aðgengileg okkur í senn sem raunveruleiki og ofurraunveruleiki.“