Lesbók Morgunblaðsins - 26.05.2001, Page 11

LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 26. MAÍ 2001 11
síðdegi hins síðasta dags, þegar húmtjöldin
falla og hylja fortíðina, þegar kveikt eru ljós og
himinninn logar í hinu síðasta myrkri aldar-
innar. Skáldið vissi að háleit áhrif skapast ekki
nema í samruna mestu andstæðna: að ljós er
ekkert án andstæðu sinnar, en um leið var
hann á valdi hefðbundins myndmáls: sólskinið
mun eyða „sóttkveikjuefnum“ myrkursins og
leiða „það heilbrigða“ fram á sviðið. Líkamleg
reynsla er uppspretta goðsagnar um samhengi
sögu, náttúru og samfélags.
En hvar á byrjun afleiðinganna sér ná-
kvæmlega stað, spyr maður, andráin sem
markar skil gamals og nýs: í uppljómuðu
myrkri næturinnar, dagrenningunni eða sól-
arbirtu næsta dags? Þessa þætti þarf að að-
greina því svo ótalmargt fylgdi í kjölfarið að
menn töldu, upphafsstaðan hlýtur að krefjast
ítarlegrar lýsingar. Eða er staða þessi aðeins
bóla á tímakortinu, jafngild öllum öðrum depl-
um, hefur hún engan þunga umfram önnur
tímamörk, er goðfræði endaloka og byrjunar
kannski tilbúningur? Við verðum með öðrum
orðum að spyrja um merkingu „aldar“ hverju
sinni, rétt eins og við hljótum að spyrja hvað
síðari hluti hugtaksins, „-mót“, feli í sér?
Er hægt að hugsa sér rof í tímanum, gat eða
geil, fullkomin umskipti þar sem gömlum gild-
um er kollvarpað og nýr tími rís í gullnu upp-
hafi; og sé svo hljótum við að spyrja um skilin
sjálf: hvað gerist á milli dauða og fæðingar,
gamals og nýs, þess sem var og hins sem verð-
ur? Er hægt að tala um annað en framhald,
stöðuga framvindu þar sem eitt flæðir af öðru
líkt og alltaf áður. Svo kann að vera, en við
stritum samt sem áður við að skrifa hina miklu
eftirmælagrein um tuttugustu öld, rétt eins og
menn gerðu um aldamótin á undan og þar áð-
ur. Notum tækifærið til að festa og skilgreina,
okkur sjálf og samfélagið, með hugtökum sem
ýmist eru í mótun eða margslitin, í fárinu
miðju, upplausnarkenndum samtíma.
4
Ég missti af tvennum aldamótum og harma
hlutskipti mitt, því hlutskipti Halldórs Jóns-
sonar bankagjaldkera hlýtur að vera öfunds-
vert. Mannsins sem fékk árið 1900 að stíga
fram á svalir alþingishússins og heilsa nýrri
öld með kafla úr aldamótaljóðum Einars Bene-
diktssonar. Rauðir logar gusu upp af Reykja-
víkurapóteki og marglita ljósbál voru tendruð
um völlinn; allt fór á annan endann í hávaða og
ljósadýrð eins og segir í bréfi: „Klukkunum er
hringt, fallbyssum skotið og hver flugeldurinn
á fætur öðrum, og margir í senn, þutu með
sterkum hvíslandi gný hátt í loft upp og
sprungu þar í hvellandi skotum eða allavega
litum stjörnum upp við svartblátt næturhvel-
ið.“ Bæjarbúar stóðu sem steini lostnir því þeir
höfðu aldrei séð og heyrt aðra eins lofgerð. Í
einu Reykjavíkurblaðanna stendur nokkrum
dögum síðar: „Menn fóru nú smátt og smátt að
tínast burt, ljósagangurinn fór að réna og þeg-
ar líða tók á nóttina tæmdust strætin mikið til
af fólki. Aðeins stöku manneskjur, sem áttu
bágt með að rífa sig undan sálaráhrifunum,
sem þessi fagra næturstund hafði á þær, vöfr-
uðu ennþá dreymandi til og frá ums strætin,
eins og vofur í tunglsljósinu, og létu berast inn
í framtíðina á vængjum hugsjónanna.“
Það hefur skapast sameiginlegur tíðarandi
þetta kvöld þrátt fyrir upplausn síðustu ára-
tuga, framsókn guðleysisviðhorfa og níhilisma
í röðum menntamanna, búseturöskun og sam-
ræðuopnun, – sameiginlegt sakleysi sem birt-
ist okkur í yfirhöfnu táknmáli ljóss og myrk-
urs, dauða og endurfæðingar, táknum sem
menn notuðu öldum saman til að goðvæða
sögulega reynslu: upptöku kristni, siðaskipti,
upplýsingu, vísindi, rómantík, nútíma. Þetta
sakleysi, – reist á hugmyndum um tíðaranda,
aldarhátt, andlegt og félagslegt samhengi, –
það er núna horfið og tröllum gefið. Fáum
kemur til hugar að nota í alvöru táknmál Guð-
brands Þorlákssonar, Magnúsar Stephensens
og Einars Benediktssonar til að lýsa aðstæð-
um samtímans. Flugeldarnir eru of margir,
aldamótin fullmörg og óljós, táknin hafa slitn-
að upp og flæða: nútími, síðnútími, síðsíðnú-
tími, – í innantómum eltingarleik við sjálf sig,
eins og til vitnis um úrræðaleysi og hugtakafá-
tækt, eða kannski, innihaldsleysi stórra hug-
taka. Fundurinn í dag bendir þó til að eitthvað
hafi ekki breyst, þrátt fyrir allt, því enn er tal-
að um anda, lok og byrjun í tengslum við hug-
læga menningu. Menn strita sem fyrr við að
skrifa sameiginlega andlátsgrein um tuttug-
ustu öld, eins og gert var um fyrri aldir; nota
tækifærið til að festa og skilgreina, sig sjálfa
og menninguna, með hugtökum sem vísa ein-
ungis á sig sjálf, háð vali og hugdettum þeirra
sem þau nota. Kannski felst breytingin ein-
ungis í því að það sem Magnús Stephensen
gerði í þágu síns nútíma, með Eftirmælum átj-
ándu aldar, er núna verkefni greinaflokka og
málþinga; myndugleg raust einvaldans hefur
breyst í margradda kór menntamanna, þar
sem hver syngur með sínu nefi, en þörfin er
söm og áður, að festa síbreytilega reynslu í
frásögn með upphafi, miðju og endi, búa til
táknmál við hæfi, goðsögn sem svalar þörf
okkar fyrir einfaldleika.
Morgunblaðið/Kristinn Ingvarsson
„Flugeldarnir eru of margir, aldamótin fullmörg og óljós, táknin hafa slitnað upp og flæða: nútími, síðnútími, síðsíðnútími, – í innantómum eltingarleik við sjálf sig, eins og til vitnis um úrræðaleysi
og hugtakafátækt, eða kannski, innihaldsleysi stórra hugtaka. Fundurinn í dag bendir þó til að eitthvað hafi ekki breyst.“
Höfundur er dósent í íslenskum
bókmenntum við Háskóla Íslands.