Lesbók Morgunblaðsins - 02.06.2001, Síða 5

LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 2. JÚNÍ 2001 5
myndlistina því að það er rétt sem Ásmundur
Sveinsson sagði í samtölum okkar á sínum
tíma, að það hafi verið myndin sem nam Ísland.
Það voru guðamyndirnar á öndvegissúlunum
sem vísuðu veginn.
Og þessi vegvísir hefur stefnt okkur hingað á
þessari stund.
Enda þótt nauðsynlegt hafi verið að endurnýja
form og innihald ljóðlistar eins og gert hefur
verið á þessari öld – og ekki síður annarra list-
greina, þá er margt í þeim gömlu klyfjum sem
ástæða er til að meta og fráleitt það hafi íþyngt
listum eins og sumir virðast halda.
Ég geri ekki endilega ráð fyrir að gamaldags
fagurfræði sé kennd í skólum, en listamenn
mega helzt ekki verða þrælar vonds smekks,
einungis vegna þess að krafan um nýbreytni er
háværari en krafan um smekkvísi.
Þó að bæjarslúðrið geri kröfuharðar tilraunir
til að draga bókmenntir og listir niður á sitt
plan, getum við sagt með þó nokkru stolti að
enn er margt fólk á Íslandi sem lætur ekki
blekkjast, en gerir kröfur til smekkvísi og fag-
mennsku og hefur gagn, ánægju og jafnvel
nautn af því sem vel er gert.
Þetta fólk hlýtur að vera hverju skáldi,
hverjum listamanni, sú áskorun sem úrslitum
ræður. Platón segir að hlutverk listamanna sé
ekki eigingjörn þjónkun við sjálfa sig, heldur
þjónusta við list sína. Þannig er það í raun við-
fangsefni skáldsins að breyta öðru fólki í skáld
og myndlistamannsins að gera okkur að sjá-
endum.
Það er ekki efni ljóðlistar og ekki heldur neinna
annarra listgreina, sem úrslitum ræður, heldur
ferskleiki listamannsins, handbragð og hvernig
að verki er staðið, enda fátt nýtt undir sólinni.
Sé handbragðið persónulegt og sérstakt er
markinu náð. Til þess þarf upplag, útsjónar-
semi, ímyndunarafl; frjóa hugsun og ferska.
Sérhvert listaverk á að vera atvik út af fyrir
sig, eins og sköpun í sólkerfum.
Forsendur slíkrar listsköpunar má að sjálf-
sögðu finna í genum ekki sízt, svo að vísað sé til
tízkuvísinda. En þeirra verður ekki síður leitað
í lærdómi og menntun. Og þegar að þeim þætti
kemur skilur hvert mannsbarn mikilvægi
listaháskóla.
Listamaður sem byggir hugsun sína og hugar-
flug á traustri undirstöðu lærdóms og mennt-
unar þarf ekki að hugsa um sérhvert vængja-
tak. Flugið verður jafn áreynslulítið og
hreyfing fugls í hrynjandi lofts og vinda.
Það er í senn gaman og eftirminnilegt að
ferðast með slíkum listamanni, því að ferðinni
er þá ekki heitið inn í ringulreið, heldur reglu;
inn í rúmgott jafnvægi. New York-skáldið
Singer sagði, þegar hann talaði um herbergið
sitt þar sem öllu ægði saman, að kaós hefði ríkt
í tilverunni eins og vinnustofu hans, áður en
guð sagði: verði ljós. En svo tók kosmos við,
þótt sú þróun hefði ekki orðið á heimili hans.
Við það sætti hann sig, þótt honum hefði ekki
haldizt uppi að hafa allt á rúi og stúi í skáldsög-
um sínum. Þar ríkir regla listarinnar ofar
hverri kröfu.
Eins og í sköpunarverkinu.
En listamenn verða þá einnig að hafa djörf-
ung, kraft og hugmyndaflug til að brjótast und-
an vanabundnum klissjum hefðarinnar. Það er
nauðsynlegt að kunna bragfræði ef maður er
skáld, nauðsynlegt að geta teiknað, ef maður er
myndlistamaður, ekki sízt vegna þess að
menntun og lærdómur eru forsendur áræðis.
Listir geta verið skemmtilegar, jafnvel eftir-
minnilegar, þótt þær séu ekki fullkomnar. Auk
þess eru þær eins og allt annað í lífinu, mis-
jafnar. Það yrkir enginn eins og annar, þótt
orðin séu hin sömu, merkingarmiðin svipuð,
hugsun, takmark. Hver og einn syngur með
sínu nefi. Það hlýtur þó að vera takmark hvers
listamanns að vinna eins vel og hæfileikar hans
standa til. En hæfileikar eru af ýmsum toga.
Sumir fuglar geta flogið, aðrir ekki. Sumir fugl-
ar ætla aldrei að ná flugtakinu, en komast þó á
loft um síðir. Allir eiga þeir sama himin að
markmiði. Og nú hef ég í huga það sem sögu-
maður Kristnihalds undir Jökli hefur komið á
framfæri við lesendur sína; að það sé einkenni-
legt að allir fuglar skuli ekki fljúga eins; sumir
fuglar eru eins og kría á steini, aldrei kyrrir á
sama stað, aðrir þolinmóðir eins og eilífðin og
láta lítið á sér kræla, enn aðrir sífellt syngjandi,
sumir fuglblendnir, aðrir ekki.
Það hefur ekki fundizt „rétt“ formúla að lista-
verki né nein formúla að því, hvernig það verð-
ur til. Formúlan er óskilgreint fyrirbrigði í
blóði listamannsins, á sama hátt og loft og him-
inn í vængjum fuglsins.
Vettvangur arnarins er allt himinhvolfið, fjöll,
firðir og firnindi þar sem maðurinn er sjald-
gæfastur fugla. Þar starfar hann eins og sá
einn, sem ætlar sér mikið hlutverk og mikla
þátttöku í umhverfinu og ber sig helzt ekki
saman við neina listamenn aðra en þá sem
kunna að blaka vængjum, ómeðvitað.
Fuglar eins og örninn eru fáir og fyrir þá er
stundum eitrað eins og refinn. Þeir lúta engum
fyrirmælum frekar en aðrir fuglar og þeir lista-
menn sem líkjast þeim mest eru ekki við eina
fjöl felldir. Veröld búrfugla er þeim framandi
heimur, þröngur og ófrjáls.
En þá skulum við ekki gleyma því að snjótitt-
lingurinn sem er á þyngd við frímerki fýkur
ekki þótt hann standi á berangri í fárviðri, eins
og Jón prímus benti á.
Hvað sem þessu líður eru listir þó fyrst og
síðast vinna, vinna og aftur vinna, þótt vel megi
vera að upphaf þeirra sé æði og ástríða.
Enginn listamaður er einn á ferð. Í fylgd með
honum er jafnan einhver Glámur og við hann
þarf að glíma hvern dag sem guð gefur. Það er
hörð glíma og háskasamleg og enginn fugla-
söngur eða gamanmál yfir glasi, heldur
grimmileg átök við úreldingu, svo að notað sé
tungutak auðlindartízkunnar. Sú glíma fjallar
um tortímingu og fer fram undir glottandi
tungli og án áhorfenda.
Listamenn eru íslenzkri menningu jafn
nauðsynlegir og blóm og fuglar náttúrunni án
þess við séum sífellt að gefa þeim einkunnir,
enda tilgangslítið. Þeir gegna sérstæðu hlut-
verki í umhverfi sínu, þótt ólíkir séu. Náttúran
leitar jafnvægis í allt að því óendanlegri fjöl-
breytni. Hún er gjöful en grimm. Hún gleðst
yfir sandkorninu, ekki síður en sólkerfinu.
Þannig eigum við einnig að umgangast
skáldin og aðra listamenn, ekki sízt í skólastof-
um. Erindi þeirra við okkur er margvíslegt og
ekki það eitt sem Tómas nefndi, þegar kona ein
veizluglöð vatt sér að honum og spurði, hvers
vegna hann væri eiginlega að yrkja þessi ljóð!
„Það er til þess,“ sagði skáldið af alkunnri
hógværð, „að ég hafi eitthvað gott að lesa, þeg-
ar ég er orðinn gamall.“
Við skólaslit listaháskóla hljótum við að leiða
hugann að því sem ég drap á hér að framan og
er eitt af undirstöðuatriðum alls lærdóms og
allrar menntunar, vinnunni. Í samtölum okkar
Páls Ísólfssonar minnir hann mig á þá stað-
reynd, að það er enginn jöfnuður í náttúrunni.
Og svo hafa séníin eitt fram yfir flesta aðra,
segir hann, vinnuþrekið. Og dr. Páll bætir við:
„Þrek og ódrepandi dugnaður ráða úrslitum
um það hvort okkur tekst að vinna stórvirki eða
ekki. Vinna og þolinmæði, ætli þessi tvö yf-
irlætislausu orð séu ekki lykillinn að leyndar-
dómi mikilla afreka. Ég hef horft á flag verða
að túni á einu sumri.
Því miður höfum við ekki þolinmæði náttúr-
unnar, en meðan ég fylgdist með fæðingu þessa
túns, hugsaði ég oft um það hve listamönnum
er nauðsynlegt að kunna vinnubrögð náttúr-
unnar. Hún gefst ekki upp þótt blási á móti.
Alltof margir listamenn bíða lon og don eftir
því sem þeir kalla innblástur. Maður einn gekk
upp Túngötu á fögrum vordegi. Þegar hann
kom á móts við Landakotsspítala dritaði kría í
hausinn á honum. Hann var í senn hrifinn og
undrandi yfir þessu atviki og vildi að það yrði
endurtekið. Þess vegna hefur hann síðan verið
öðru hverju á vappi við Landakot í von um að
kría driti á kollinn á honum.
Þessi maður minnir á suma listamenn. Þeir
eru alltaf að bíða eftir sinni kríu sem þeir kalla
„andagift“.“
Og þó, og þó!
Biðin sjálf getur, eins og Beckett minnir okk-
ur á í Godot, verið þrungin mikilli spennu: mik-
illi andagift; þessari kvíðafullu eftirvæntingu
Eyðilandsins.
Fyrst Godot kemur ekki í dag, þá kemur
hann áreiðanlega á morgun. Og þá heldur bið
mannsins áfram, hvort sem hún fjallar um leit-
ina að guði eða manninum í brjósti okkar
sjálfra. Án listar, án trúar, er þessi leit, þessi
bið merkingarlaus. Hún er eins og segir í leik-
riti Becketts, einungis fyrir þá sem geta ekki
hugsað nema með kúluhatt.
Í Godot segir Estragon: „Allar dauðu radd-
irnar,“ en Valdimar svarar: „Það þýtur í þeim
eins og vængjum.“ Estragon: „Eins og í laufi.“
Valdimar: „Eins og í sandi.“
Þeir eru búnir að blaðra nóg þarna í miðju
einskisins. En þá fær Estragon góða hugmynd:
„Við ættum að snúa okkur ákveðið til náttúr-
unnar.“
Og það eru orð að sönnu, þótt þeir færu ekki
eftir þeim, því að náttúran er ekki utan við
manninn, hún er í honum. Og það er í þessari
samtengingu manns og náttúru sem hann öðl-
ast þá tignu fegurð, sem gæti verið vísbending
um að Godot sé ekki krían, heldur guð.
Til að fullnægja öllu réttlæti og ná jafnvægi og
þá ekki sízt vegna þess ég er í aðra röndina á
vegum rektors, er mér víst ekki annað fært en
vitna einnig í samtöl okkar Jóns Leifs: „Tak-
mark allrar sannrar listar er að gefa mönnum
þrek til að þola raunir lífsins,“ sagði Jón, „gera
menn sterkari.“
Það hlýtur einnig að vera eitt helzta hlutverk
listaháskóla, að styrkja vængjatökin. Kenna
mönnum eðlisfræði listarinnar, auka þannig ör-
yggið.
Einhverju sinni í samtölum okkar Ásmundar
Sveinssonar spurði ég hann um ástríðuna.
„Hvað áttu við, góði,“ sagði Ásmundur. „Sex,
kynlíf,“ sagði ég, „í takt við tízkuna..“ „Nei,“
svaraði Ásmundur, „ég hugsa ekki í hormón-
um, ég hugsa í formum. Ég vil að þau tali sam-
an.“
Við skulum í lokin ekki gleyma því hverjir
það voru sem varðveittu þá menningu sem er
hornsteinn arfleifðarinnar. Ásmundur sagði
það hefði verið Vatnsberinn og Járnsmiðurinn.
„Nei, það voru engar sætabrauðskerlingar eða
bronskarlar með merkissvip,“ sagði Ásmund-
ur. „Verndin er hluti þeirra trúarbragða sem
eru mér hugstæðust. Móðirin verndar börnin
sín, eins og kemur fram í sumum myndunum
mínum. Helgimyndir, segja sumir. En verndin
má ekki vera fólgin í því að frelsa fólk eins og
stundum í trúarbrögðum. Þá slævist það og því
hættir að fara fram, segir bara: Ég er frels-
aður! Listin á ekki sízt að vernda okkur frá
þess konar frelsi. Stundum hefur mér jafnvel
dottið í hug að guð sé baráttan. Slagkrafturinn.
Og þroskinn sem fylgir átakinu.“
Þræðir eftir Rósu Sigrúnu Jónsdóttur.
Verk Margrétar Oddnýjar Leópoldsdóttur.
Við erum öll svo einstök eftir Kristínu R. Berman.