Lesbók Morgunblaðsins - 23.06.2001, Blaðsíða 16

16 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 23. JÚNÍ 2001
H INN 29. september 1950 komu samaná fund í Tónlistarskólanum dr. Páll Ís-ólfsson dómkirkjuorganleikari, Krist-inn Ingvarsson organleikari við Laug-
arneskirkju, Páll Halldórsson organleikari við
Hallgrímskirkju, Jón Ísleifsson organleikari í
Nesprestakalli, Sigurður Ísólfsson organleikari
við Fríkirkjuna í Reykjavík, dr. Victor Urbancic
organleikari við Kristskirkju í Landakoti, Frið-
rik Bjarnason organleikari við Þjóðkirkjuna í
Hafnarfirði og Páll Kr. Pálsson organleikari við
Bessastaðakirkju. Dr. Páll Ísólfsson dóm-
kirkjuorganleikari boðaði til þessa fundar. Kvað
hann tilganginn með honum þann að undirbúa
stofnun organistafélags. Kvað hann það um all-
langt skeið hafa verið ætlun sína að koma þeim
félagsskap á fót en hefði dregist af ýmsum
ástæðum.“
Þannig hljóðar upphaf fyrstu fundargerðar
Félags íslenskra organista. Það var Páll Ísólfs-
son dómorganisti sem var hvatamaður að stofn-
un félagsins. Af fundargerðinni má ráða, að til-
efni þess að Páll dreif í að stofna félagið var, að
organistafélögin á Norðurlöndunum héldu til
skiptis kirkjutónlistarmót, og nú var komið að
því að slíkt mót yrði haldið á Íslandi. Fleiri
verkefni slíks félagsskapar voru rædd strax á
fyrsta undirbúningsfundi, þar á meðal, að org-
anistafélag skyldi bæði láta sig varða kjör stétt-
arinnar og störf. Stofnfundur Félags íslenskra
organista var svo haldinn sunnudaginn 17. júní
1951 í húsi Tónlistarskólans í Reykjavík, Þrúð-
vangi við Laufásveg. Hálf öld hefur liðið, og
starfsemi Félags íslenska organista stendur
með blóma. Formaður félagsins í dag er Kjart-
an Sigurjónsson organisti í Digraneskirkju í
Kópavogi. Hann segir markmið félagsins í dag
að standa vörð um hagsmuni félaga sinna og að
standa vörð um kirkjutónlist.
E. Power-Biggs á fyrstu
tónleikaröð organistafélagsins
„Þegar félagið var stofnað, fyrir hálfri öld,
voru fá orgel komin til landsins, og eitt af bar-
áttumálum félagsins var að fá hingað fleiri pípu-
orgel. Á þeim árum fólst kjarabarátta félagsins
einkum í því að organistar fengju yfir höfuð
laun fyrir sína vinnu, en það þótti ekki sjálfsagð-
ur hlutur þá. Í þriðja lagi var það markmið
félagsins frá upphafi að efna til tónleika og
standa fyrir símenntun organista. Fyrsta átakið
sem gert var í þeim efnum var kallað Musica
sacra, en það var tónleikaröð, þar sem félagar í
organistafélaginu léku, ýmist einir eða með kór-
um sínum.“
Fyrsta starfsár félagsins fór að mestu í að
skipuleggja fimmta norræna kirkjutónlistar-
mótið sem haldið var í fyrsta sinn á Íslandi 3.–
10. júlí 1952. Félgið gerðist aðili að Norræna
kirkjutónlistarráðinu sem stóð fyrir kirkjutón-
listarmótunum, en þau hafa verið fastur liður í
starfsemi norrænu organistafélaganna allar
götur síðan. Norrænt kirkjutónlistarmót var
síðast haldið hér á landi 1992. Næsta starfsár
félagsins, 1952–53, var farið að skipuleggja tón-
leikaröðina með nafninu Musica sacra. Fyrstu
tónleikarnir voru haldnir í Dómkirkjunni 5.
október 1953, og lék Páll Ísólfsson á orgel Dóm-
kirkjunnar. Tónleikaröðin stóð með nokkurra
vikna millibili allan veturinn, en metnaður org-
anistanna lýsir sér vel í því að á lokatónleikum
Musica sacra vorið 1954, lék enginn annar en E.
Power-Biggs, sem nokkrum árum síðar var orð-
inn þekktasti og virtasti organisti heims. Pow-
er-Biggs lék tvenna tónleika að kvöldi, 28. apríl,
og í fundagerðarbók má lesa að stjórn félagsins
hafi boðið honum í skemmtiferð um Gullfoss og
Geysi með viðkomu á Stokkseyri og á Skeggja-
stöðum í Mosfellssveit.
Eitt lamb fyrir organistann
Kjartan Sigurjónsson segir að Félag ís-
lenskra organista hafi lagt mikla áherslu á að
þoka áfram baráttumálum sínum, sem hafa alla
tíð verið margvísleg. Kjaramálin hafa verið þar
ofarlega á blaði „Það náði því varla að heita
þóknun sem menn voru að fá fyrir þetta starf í
upphafi. Þá var þetta aukastarf, og menn voru
jafnvel að fá greitt eitt lamb fyrir árs starf í
kirkjunni. Í dag hefur þetta sem betur fer
breyst til muna, og er kannski mesta breytingin
í starfi Organistafélagsins frá upphafi. Við feng-
um samninga við Reykjavíkurprófastdæmi sem
hafðir voru til viðmiðunar um allt land. Síðustu
samningar okkar eru frá því 1991, og það er
kominn tími til að endurskoða þá, eins og önnur
mannanna verk,“ segir Kjartan. „Á næstsíðasta
kirkjuþingi unnum við þó okkar stærsta sigur,
þegar staðfest var sérstök reglugerð um störf
organista innan þjóðkirkjunnar. Það hafði aldr-
ei verið stafur á bók um að að kirkjur landsins
skyldu yfir höfuð hafa organista innan sinna vé-
banda, þarna varð þetta loksins alveg klárt, að
kirkjur landsins skyldu ráða sér organista og
tekið var fram í reglugerðinni hvernig að ráðn-
ingu organista yrði staðið og hvað þeir ættu að
gera. Þetta var mikill áfangasigur fyrir okkur.“
Það var ekki fyrr en 1981 að organisti var fyrst
ráðinn í fullt starf, og ekki fyrr en fyrir um
fimmtán árum að almennt var farið að ráða org-
anista í fullt starf við kirkjur landsins, og í dag
segir Kjartan að organistar í fullu starfi séu á
milli 30 og 40. „Sá mikli kirkjuorganisti Páll Ís-
ólfsson var til dæmis aldrei í fullu starfi við
þetta. Þetta var bara aukageta meðfram öðrum
störfum.“
Félag sem hefur í mörgu að snúast
Kjartan Sigurjónsson segir að þótt kjaramál-
in hafi verið drjúgur þáttur í starfsemi Félags
íslenskra organista sé starfsemin að öðru leyti
ótrúlega fjölbreytt. „Það getur verið ansi fyr-
irferðarmikið, þegar nýr organisti er ráðinn að
kirkju. Organistafélagið er þá gjarnan kallað til
og beðið um umsögn um viðkomandi organista;
við erum líka kölluð til þegar gerðir eru sér-
samningar við organista. Því er heldur ekki að
neita að við höfum stundum þurft að bera klæði
á vopn þegar mönnum semur ekki. Það líður
ekki sú vika að sóknarnefndarformenn, prestar,
organistar, formenn sókna eða gjaldkerar hafi
ekki samband við okkur með spurningar um
ýmislegt sem skera þarf úr. Kirkjutónlistar-
mótin krefjast mikils undirbúnings og eru
kostnaðarsöm, og ef við viljum standa undir
nafni og koma fram á mótunum þá er það ekki
hrist fram úr erminni. Mótin eru haldin á fjög-
urra ára fresti, og þar sem félagið er ekki efnað,
fer drjúgur tími í að safna farareyri fyrir þá sem
sendir eru á mótin fyrir okkar hönd. Sem betur
fer hefur okkar vegur verið mikill í þessu sam-
starfi og við höfum vakið athygli. Á síðasta móti
kom Schola cantorum fram fyrir okkar hönd á
íslenskum tónleikum, og einnig Björn Steinar
Sólbergsson organisti í Akureyrarkirkju.“
Mikil vinna þegar aðrir eiga frí
Starf organistans sjálfs er ekki síður viða-
mikið en starf félags þeirra. Organisti í fullu
starfi mætir til vinnu í sinni kirkju á hverjum
degi. Þar skipuleggur hann ýmist einn eða í
samráði við prest þá tónlist sem flytja skal við
messur. Að auki sér organistinn um að skipu-
leggja tónlistarflutning við aðrar athafnir, út-
farir, skírnir, brúðkaup, bænastundir, ferming-
ar og fleiri slíkar athafnir. „Allt þetta kostar
mikla vinnu, og oft þurfum við að útsetja sjálfir
tónlist sem fólk biður um að flutt verði við þess-
ar persónulegu athafnir. Við sinnum líka ráð-
gjöf við fólk og bendum á þá tónlist sem er við
hæfi við hverja athöfn. Að auki tökum við þátt í
daglegu starfi í kirkjunni, tökum á móti fólki
sem hingað leitar, sitjum starfsmannafundi og
sóknarnefndarfundi svo eitthvað sé nefnt. Við
erum auðvitað líka stöðugt að reyna að efla tón-
listarflutning í kirkjunni, og þurfum oft að ráða
söngvara og einleikara til að koma fram í guðs-
þjónustum þegar við á. Við erum líka farin að
taka æ meiri þátt í þjónustu bæði við aldraða og
börn, sem margar kirkjur sinna sérstaklega.
Þetta er ekki minna starf en hvert annað, og oft
koma álagstímar, eins og um fermingarnar, jól
og páska og aðrar hátíðir þegar mikið er við
haft. Verkefnin eru óþrjótandi.“ Vegna álags á
organista um helgar og á þeim tímum sem
venjulegt fólk á jafnan frí, hefur náðst fram að
viðveruskylda þeirra á daginn er ekki eins mikil
og ella væri. „Flestir organistar eru þó að skila
vel fullri vinnu, og sumir talsvert meiru en það.“
Organistar eru ráðnir af sóknarnefndum, og
eru faglegir ráðgjafar um allt sem snertir tón-
listarflutning í kirkjunum. Samstarf prests og
organista þarf því að vera mjög gott. Kjartan
segist sjálfur velja þá sálma sem notaðir eru við
guðsþjónustu í sinni kirkju, en það gerir hann
þó ekki fyrr en hann er búinn að kynna sér
lestra dagsins og ræðuefni prestsins og sálmar
eru valdir með tilliti til þessa. „Það er þó afar
mismunandi hvaða háttur er hafður á um þetta;
það getur verið breytilegt frá kirkju til kirkju
og á milli einstaklinga. Sumir prestar vilja velja
sína sálma sjálfir.“
Lék við messur og fékk í
staðinn að æfa sig að vild
Kjartan segist þó vel settur hvað þetta varð-
ar, enda hefur hann stúderað guðfræði. Hann
lærði á sínum tíma hjá Páli Ísólfssyni og er bú-
inn að vera í þessum bransa eins og hann kallar
það, í 47 ár, eða frá því hann var 17 ára gamall.
„Ég byrjaði mjög ungur og var organisti á
tveimur stöðum um leið og ég var farinn að ráða
við þetta. Ég fékk aðtöðu til að æfa mig eins og
ég þurfti í Kristskirkju í Landakoti, en þegar
Victor Urbancic dó, ári seinna, 1958 var ég ráð-
inn í hans stað. Launin voru óveruleg, en það
sem hjálpaði mér mest var að fá að æfa mig að
vild. Síðan hef ég komið víða við, meðal annars í
Reykholti og á Ísafirði, þar sem ég gegndi einn-
ig stöðu skólastjóra Gagnfræðaskólans. 1985
varð ég annar organisti Kópavogskirkju, og
öðrum áratug eyddi ég í Seljakirkju, en er nú
búinn að vera fjögur ár í Digraneskirkju.“
Kjartan hefur gegnt formennsku í Félagi ís-
lenskra organista í tæp tíu ár. Á undan honum
höfðu einungis fimm menn sinnt formennsku í
félaginu; Þröstur Eiríksson, Kristján Sig-
tryggsson, Guðni Þ. Guðmundsson, Páll Kr.
Pálsson og Páll Ísólfsson, svo rakin sé röðin aft-
ur til stofnanda þess.
Vegur orgelsins að vænkast
Kirkjur landsins hafa gegnt mikilvægu hlut-
verki í tónlistarflutningi, þar sem margar þeirra
hafa reynst hafa prýðis hljómburð. Þessi starf-
semi verður æ fyrirferðarmeiri, og víða taka
organistar beinan þátt í að skipuleggja tónleika-
hald. Annars staðar eru kirkjurnar einfaldlega
leigðar út til þeirra sem vilja halda tónleika, en
oftast er það val borið undir organistann, því
ekki þykir viðeigandi að hleypa hverju sem er í
vígð hús. Ein mesta breyting sem orðið hefur í
starfsemi Organistafélagsins er þó sú aukning
sem hefur orðið á orgeleign kirkna landsins.
„Það var mikill vendipunktur fyrir íslenska org-
anista þegar stóra Klais orgelið kom í Hall-
grímskirkju. Þá fóru æ fleiri að sýna því áhuga
að nema orgelleik, og fólk sem jafnvel var komið
langt í píanónámi sneri sér alveg að orgelleik.
Með stöðugu orgelhaldi í Hallgrímskirkju, hef-
ur vegur íslensk orgelleiks líka aukist og áhug-
inn er miklu meiri en áður var. Organistafélagið
hefur beitt sér fyrir smíði nýrra orgela og kaup-
um á orgelum erlendis frá. Við eigum líka núna
íslenskan orgelsmið, Björgvin Tómasson, sem
hefur smíðað alveg frábær hljóðfæri.“ Eitt mest
spennandi verkefnið á þessu sviði er að sögn
Kjartans uppsetning gamla Dómkirkjuorgels-
ins í nýju kirkjunni í Reykholti. „Við þessir
gömlu, eins og ég, sem lærðum hjá Páli Ísólfs-
syni lítum hýru auga til að hitta aftur gamlan
vin þegar orgelið verður sett upp aftur í október
á þessu ári.“ Félag íslenskra organista stendur
enn sjálft fyrir tónleikahaldi, nú eru það hádeg-
istónleikar í Hallgrímskirkju á fimmtudögum í
júlí og ágúst. „Það hefur verið í mínum höndum
að skipuleggja þessa tónleika, og það hefur ekki
verið neitt vandamál að manna orgelið. Það eru
allir spenntir að fá að taka í þetta góða orgel, og
þetta er orðið eftirsótt.“
Láta fjúka í kviðlingum
Kjartan Sigurjónsson segir starfið í Félagi ís-
lenskra organista hafa verið sérstaklega
skemmtilegt, og að honum sé nú ekki eins leitt
og hann lætur, þótt hann hafi sinnt formennsk-
unni lengur en til stóð í upphafi. „Það hefur oft
verið gaman á fundum hjá okkur; menn gera að
gamni sínu, og oft er látið fjúka í kviðlingum. Ég
veit ekki hvort ein uppákoma í félaginu hafi ver-
ið til sérstakrar fyrirmyndar, en ég segi þér frá
því samt. Ef fundarefni hafa verið sérstaklega
leiðinleg, þá hefur mönnum að sjálfsögðu leiðst
talsvert. Ég man eftir því að einhvern tíma var
til umræðu á aðalfundi efni sem menn voru
hreint ekkert spenntir fyrir, og þá var borin upp
tillaga um það að stjórn félagsins sæi fyrir því
að fundarmenn fengju alltaf eitt staup af
brennivíni á aðalfundi. Tillagan var samþykkt
og þessi hefð hefur haldist síðan.“
ÞEIR TAKA ÞÁTT Í
GLEÐI OKKAR
OG SORGUM
Félag íslenskra organista varð 50 ára 17. júní sl. Af
því tilefni ræddi BERGÞÓRA JÓNSDÓTTIR við for-
mann félagsins, Kjartan Sigurjónsson, sem fræddi
hana um sögu félagsins og störf organistans í dag.
Morgunblaðið/Sigurður Jökull
Kjartan Sigurjónsson við nýtt orgel Digraneskirkju, sem Björgvin Tómasson smíðaði.
begga@mbl.is