Lesbók Morgunblaðsins - 30.06.2001, Blaðsíða 7

LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 30. JÚNÍ 2001 7
mánuðum sem ég var krossfestur í blöðunum,“
segir Martin Amis um áðurnefnt tímabil í ævi-
sögunni. Hann hefur hins vegar kenningu um
hvers vegna hann varð svo illa fyrir barðinu á
blaðamönnum: „Ólíkt öðrum listgreinum nota
ég sömu verkfæri í minni listsköpun og blaða-
menn. Það er ekki mitt hlutverk að segja að öf-
und ráði ferðinni í umfjöllun þeirra um mig. Það
er ykkar hlutverk,“ segir hann lesendum. Í
verkinu fleytir Amis kerlingar um ævi sína,
svipmyndum er brugðið upp í stað samfelldrar
frásagnar og þótt ákveðinn þráður sjálfsrétt-
lætingar sé næstum óhjákvæmilegur fylgifisk-
ur sjálfsævisagna er Amis einkar hreinskilinn
og á köflum ósérhlífinn. Þeim sem höfðu tann-
læknismeðferðina í flimtingum er bókin afar
holl lesning. Lýsingarnar á tannaðgerðunum
sem Amis gekkst undir á Manhattan hafa yf-
irbragð upphafins líkamshryllings sem erfitt er
að slíta sig frá en afskaplega óþægilegt að lesa.
Sem dæmi má nefna að í efri hluta hökunnar,
undir tönnunum, fannst æxli sem í fyrstu var
álitið illkynja; græða þurfti bein við neðri kjálk-
ann; fjarlægja efri og neðri tanngarðinn, og síð-
ustu árin, sagði læknirinn, hafði hver einasta
máltíð sem ekki lauk með því að tennurnar féllu
úr honum í heilu lagi verið hrein heppni. Á ein-
um stað spyr Amis hversu margir af þessum
þremur heimsþekktu stílsnillingum, James
Joyce, Vladimir Nabokov og Martin Amis, hafi
þurft að þola algert og endanlegt tannhrun á
fimmtugsaldri? Svar: Allir þrír. „Engu að síð-
ur,“ segir Amis, „þá stilli ég mér ekki við hlið
þeirra nema að einu leyti. Ekki í listinni og ekki
í lífinu. Aðeins í tönnunum. Í tönnunum.“
Áhrifaótti
„Einu sinni var sagt að allir hefðu að minnsta
kosti eina skáldsögu í sér. Og ég trúði því, og
geri að sumu leyti enn. Ef maður er skáldsagna-
höfundur verður maður að trúa þessu, það er
hluti af starfinu. Sagan sem maður skrifar býr
svo oft í einhverjum öðrum. En á þessari
stundu, árið 2000, verður maður að draga stað-
hæfinguna í efa. Það sem býr í fólki nú til dags
er ekki skáldsaga heldur ævisaga,“ segir Amis
snemma í eigin ævisögu. „Ekkert, nú um stund-
ir, er samkeppnishæft við reynslu – hún er svo
áþreifanleg, hún dreifist svo jafnt milli okkar
allra,“ heldur Amis áfram. „Reynsla er það eina
sem við eigum öll jafnan aðgang að og þetta
jafnrétti er eitthvað sem allir eru meðvitaðir
um. Ég er hins vegar rithöfundur, þjálfaður til
að nýta mér eigin reynslu á annan hátt. Hvers
vegna skyldi ég segja ævisögu mína? Ég geri
það vegna þess að nú er faðir minn látinn og ég
vissi alltaf að ég myndi þurfa að minnast hans.“
Kingsley Amis, höfundur bóka á borð við
Lucky Jim (1954) og Take a Girl Like You
(1960), var ásamt John Osborne einn helsti for-
sprakki bókmenntahreyfingarinnar bresku
sem kennd er við „reiðu ungu mennina“. Hann
fær rúman hlut í ævisögu sonarins, nærvera
hans er áþreifanleg jafnvel þar sem hann kem-
ur ekki beint við sögu (sendibréfin sem Amis
skrifaði til föður síns á námsárunum og birtir
með reglulegu millibili í ævisögunni auka við
þessa tilfinningu). Samband feðganna var hins
vegar stormasamt, þeir voru á öndverðum
meiði í stjórnmálum, Martin frjálslyndur og
vinstrisinnaður meðan Kingsley varð sífellt
íhaldssamari með aldrinum. Þá voru þeir afar
ólíkir sem rithöfundar. Efnistökum Amis eldri
má helst líkja við klassískt raunsæi, enda þótt
hann hafi alla tíð notast við gamansöguformið.
Hann lagði áherslu á línulega frásögn þar sem
söguhöfundurinn heldur sér til hlés og reynir að
skapa samhangandi veruleika í skáldverkinu
sem lesandinn getur ótruflaður lifað sig inn í.
Nær er að kenna Martin við póstmódernisma. Í
verkum hans skipar sjálft tungumálið jafn mik-
ilvægan sess og atburðarásin, öðl-
ast sjálfstætt líf á köflum og eykur
verulega við sjálfsvitund frásagn-
arinnar.
Kingsley sagðist aldrei hafa get-
að lesið bók eftir son sinn til enda.
Á sama tíma bar Martin ómælda
virðingu fyrir höfundarverki föður
síns og fjallar um það af mikilli
lotningu. Í sendibréfum vísaði
Kingsley til Martins sem „litla skít-
seiðisins“. Viðurkenningin sem
Martin þráði frá föður sínum kom
aldrei. Það er því ekki langur vegur
að þeirri ályktun að samband feðg-
anna, og togstreitan þeirra á milli,
hafi haft mótandi áhrif á rithöf-
undaferil þess yngri, og þá kannski
á fleiri vegu en einn. „Áhrifaótti“ er
hugtak úr smiðju bandaríska
bókmenntafræðingsins Harolds
Bloom en hann vill meina að eins
konar ödipísk valdabarátta milli
bókmenntasögulegra „feðra“ og
„sona“ sé á táknrænan hátt grund-
völlur allrar umfjöllunar um tengsl
rithöfunda, texta og bókmennta-
legra forvera. Að mati Blooms (en
kenning hans er, eins og sjá má, af-
ar karlmiðuð) skynjar rithöfundur-
inn á ómeðvitaðan hátt sína mik-
ilvægustu forvera og áhrifavalda
sem geldandi föðurímyndir, og
reynir þess vegna að finna aðferðir
til að afvopna þá. Oftast með því að
nýta sér stílbrögð þeirra á ákveðn-
um forsendum, hann endurskapar
þau, umbreytir og reynir þannig að
hliðra þeim.
Hjá Martin Amis öðlast þessi táknræna tog-
streita bókstaflega mynd. Starf höfundarins
gengur sjaldnast í erfðir, fáir rithöfundar lenda
í þeirri aðstöðu sem féll í skaut Amis um leið og
hann sendi frá sér sína fyrstu bók, og var þar
með kominn í óbeina samkeppni við föður sinn.
Samkeppnin, ef hægt er að nota það orð, birtist
þó í ýmsum myndum og Martin var meðvitaður
um hversu einstakt tilfelli rithöfundarferill hans
sjálfs var. Árið 1984, þegar bæði Money eftir
Martin og Stanley and the Women eftir Kings-
ley voru gefnar út, hafði Martin eftir við föður
sinn samtal sem hann átti við bandarískan vin
sinn, sem hafði sagt: „Ég keypti bókina þína í
dag. Ég keypti bókina eftir pabba þinn líka.“
Kingsley hló við þegar hann heyrði þetta og
sagði að þessi setning yrði aðeins einu sinni
sögð í sögu heimsins. Hann samgladdist syni
sínum þó ekki alltaf jafn innilega: „Martin Amis
er náttúrlega orðinn frægari en ég núna,“ segir
hann í dálitlum kvörtunartón í bréfi til Philips
Larkin sama ár. Og árið 1979: „Martin ver árinu
erlendis til að sleppa við skatta! Litla skítseiðið.
Hann er ekki nema 29. Litla skítseiðið.“
Kingsley hefur lýst reynslu sinni af fyrstu
skrefum sonar síns á ritvellinum, meðan Martin
bjó enn í foreldrahúsum, á eftirfarandi veg:
„Þegar ég kom inn í herbergið, þar sem hann
var að skrifa, setti hann hönd sína samstundis
yfir blaðið í ritvélinni til að fela það.“ Lýsingin
gefur til kynna föðurlegan áhuga sem ekki fékk
fram að ganga sökum tortryggni sonarins. Þeg-
ar Martin fjallar um sama tímabil kveður við
annan tón: „Mér finnst að faðir minn, að hluta til
sökum meðfæddrar leti, hafi aldrei veitt því
mikla athygli að ég var byrjaður að skrifa, að
minnsta kosti ekki fyrr en ég skellti próförkinni
að fyrstu bókinni minni á skrifborðið hans.“
Ómur sálfræðilegrar togstreitu er greinilegur í
þessum staðhæfingum, og atlögurnar hafa
haldið áfram. Reyndar er það Kingsley sem
ráðist hefur fram af meiri hörku í fjölmiðlum.
Hann kvartaði m.a. undan
áherslu Martins á stílfærni: „Það
má rekja aftur að einni af hetjum
Martins,“ segir hann á einum
stað. „Nabokovs. Ég kenni
Nabokov um þetta allt – þessa
stanslausu sýnikennslu Martins
á tökum sínum á tungumálinu.“
Rithöfundurinn Julian Barnes,
sem var á ákveðnu tímabili náinn
vinur Martins, lýsti opinberum
ummælum Kingsleys um Martin
sem „hneyksli“ og bætti við að
„sársaukinn sem þau hafa valdið
mun aldrei hverfa“. En ein afleið-
ing vanþóknunar föðurins er leit
Martins að bókmenntalegum
föðurímyndum á öðrum vett-
vangi. Með örfáum undan-
tekningnum (Joan Didion, Iris
Murdoch, Jane Austen) fjalla öll
bókmenntaskrif Amis, en þau eru
umtalsverð og hafa verið gefin út
í þremur greinasöfnum, um karl-
kyns rithöfunda, höfunda á borð
við Vladimir Nabokov, Saul Bell-
ow og Philip Roth, og bera þess
glöggt vitni að vera eftir rithöf-
und sem er afar meðvitaður um
bókmenntalega forvera sína.
Þess utan standa höfundarnir
sem Amis nefnir oftast sem
áhrifavalda, líkt og Nabokov,
Thomas Pynchon og William S.
Burroughs, í augljósri andstöðu
við Kingsley Amis. Þar sem vald
bókmenntasögulega forverans,
sem Bloom talar um, rennur
saman við eiginlegt föðurvald í
tilfelli Martins Amis má e.t.v. sjá bækurnar sem
ákveðna framlengingu einkalífsins og uppreisn-
in, hliðrunin, birtist kannski ekki síst í þeim höf-
undum sem Martin tileinkar sér sem fyrir-
myndir, höfundum sem reynast í aðferðum
sínum skýrar andstæður við hans eigin föður,
rithöfundinn.
Martin Amis og póstmódernismi
Í annarri bók Amis, Dead Babies (1975),
kemur persónan Andy Adorno töluvert við
sögu. Bókin lýsir dvöl ungs fólks á sveitasetri
utan höfuðborgarinnar. Markmið persónanna
er einfalt. Innbyrða eins mikið af eiturlyfjum og
áfengi og tími vinnst til, stunda villt kynlíf og
njóta tilverunnar. Atburðarásin tekur þó brátt
óvænta stefnu og sadískur hryllingur verður
allsráðandi. Vísunin í þýska heimspekinginn
Theodor Adorno er áhugaverð því bókin fjallar
öðru fremur um ofbeldið og grimmdina sem
leysist úr læðingi, og á jafnvel að einhverju leyti
rætur að rekja til tímabils óhefts félagslegs
(sýndar)frelsis. Að þessu leyti má sjá Dead
Babies sem skáldsögulega hliðstæðu hinnar
miklu bókar þeirra Adorno og Max Horkheim-
ers, Dialektik der Aufklärung (1947). Fyrstu
setningar þeirrar bókar eiga reyndar vel við
höfundarverk Amis: „Í almennu samhengi
framsækinnar hugsunar hefur upplýsingin
ávallt leitast eftir að frelsa mannkynið undan
ótta og staðfesta fullveldi mannsins. Þrátt fyrir
það einkennist hinn upplýsti heimur samtímans
svo augljóslega af sigri hörmunga og þjáninga.“
Adorno er miðlægur í allri umfjöllun um póst-
módernisma þar sem hann hafði mótandi áhrif á
heimspekilegar forsendur póstmódernískrar
hugsunar. Í Dialektik der Aufklärung halda
þeir Adorno og Horkheimer því fram að hin
upphafna „rökvísi“ upplýsingaraldarinnar, sem
stefnt var gegn hjátrú og ætlað að reisa mann-
inn sjálfan til öndvegis í sköpuninni, sé smætt-
andi form af rökvísi, orðræða sem sjálf sé kúg-
andi. Rökvísi upplýsingarinnar upphefur til-
tekna tegund rökvísi, þ.e. Evrópumiðjaða teg-
und hugsunar og vitundar, sem eðlilegt viðmið
sem þröngva skuli upp á heiminn í heild, og er
hún því einnig heimsvaldasinnuð og rasísk.
Adorno og Horkheimer héldu því fram að
„þekking og vald væru sama orðið“ áratugum á
undan Michel Foucault. Staðhæfingu þeirra að
„upplýsingin sé alræði“ má sjá sem grundvall-
aratriði í stórum hluta póstmódernískrar hugs-
unar þar sem eldri hugmyndafræði er hafnað,
heildarlausnum sömuleiðis og notkun viðtek-
inna hugmynda tortryggð. Umfjöllun Martins
Amis um helförina í eftirmálanum að Time’s
Arrow (1991) endurspeglar þessa hugsun, en
skáldsagan lýsir voðaverkum nasista í öfugri
tímaröð; fólk kemur út úr ofnunum, klæðir sig í
fötin og gengur út. Þannig verður tíminn sjálfur
og skilningur okkar á orsökum og afleiðingum
viðfangsefni bókarinnar, en þetta segir Amis í
eftirmálanum: „Glæpurinn var einstakur, ekki í
grimmdinni, og ekki í heigulskapnum, heldur í
stílnum – samblöndun hins frumstæða og hins
nútímalega. Hann var, hvort tveggja í senn, við-
urstyggilegur og „röklegur““. Frekar en að
vera andstæða upplýsingarinnar er helförin eitt
af andlitum hennar. Þegar talað er um skáld-
sögur Amis sem póstmódernískar er því átt við
annað og meira en stílbrögðin. Stíll bókanna
tengist félagslegu viðhorfi höfundarins órjúfan-
legum böndum.
Á sama hátt er ekki hægt að greina fagur-
fræðilegan póstmódernisma frá pólitískum
póstmódernisma á auðveldan hátt. Söguleg þró-
un, félagslegt umhverfi og tæknilegar umbylt-
ingar nútímans hafa án efa mótað póstmódern-
ísk viðhorf höfunda á borð við Amis. Rétt er líka
að benda á að ýmsir kennimenn póstmódern-
ismans skilgreina hugtakið einvörðungu út frá
þessum þáttum. Sven Birkert hefur t.d. bent á
þrjú atriði sem að hans mati einkenna hinn
póstmóderníska veruleika: sálfræðileg og raun-
veruleg nærvera kjarnorkuvopna og möguleik-
inn á útrýmingu mannkyns sem umfram annað
hefur mótað valdatafl stórveldanna síðan seinni
heimsstyrjöld lauk; heildaráhrif færslu hins
vestræna heims frá iðnvæðingu til upplýsinga-
vinnslu; og gegnsýring vestrænna samfélaga af
fjölmiðlum, sérstaklega sjónvarpi.
Þessi atriði hafa öll grafið undan hugmynda-
fræði upplýsingarinnar um sjálfræði mannsins,
jafnvægi í heiminum og áhrifamátt einstak-
lingsins. Í grein um ljóðskáldið Philip Larkin
segir Martin Amis: „Larkin, sem einstaklingur,
er sögulega aðskilinn frá okkur vegna breyt-
inga sem orðið hafa á sjálfinu. Á hans tíma var
maður það sem maður var, og ekkert meira var
um það að segja. Þetta gerði menn óhagganlega
og harða. Faðir minn var þannig en ekki ég.
Ekkert okkar er svona. Það er svo mörg ólík öfl
sem togast á um sjálf nútímamannsins.“ Þetta
tengist gegnumgangandi viðfangsefni Amis,
flöktandi sjálfsmyndum og ófullgerðu eðli
sjálfsins. Skáldsaga Amis frá 1981, Other
People, en nafnið vísar til staðhæfingar Jean-
Paul Sartre um að helvíti sé annað fólk, er e.t.v.
sterkasta dæmið um þetta. Sagan segir frá
konu sem vaknar minnislaus í London nútímans
og viðkynningu hennar af öðru fólki. „Þegar for-
tíðin er gleymd,“ segir hinn dularfulli sögumað-
ur bókarinnar, „er nútíðin ógleymanleg“. Öðru
fremur fjallar verkið um enduruppbyggingu
sjálfsins, eða tilraunina til þess, í raun er sagan
tilvistarleg sakamálasaga þar sem lesandinn er
í hlutverki rannsóknarmannsins. Aðalpersónan,
sem tekur sér nafnið Mary Lamb, er hinn full-
komni sakleysingi sem upplifir allt í fyrsta
skipti. Þetta veitir höfundinum tækifæri til að
búa til eins konar þekkingarfræðilega ráðgátu í
framvindu sögunnar. Mary er ómeðvituð um
eigið kynferði og kynhlutverk, rétt eins og allt
annað, þegar hún vaknar fyrst til meðvitundar
en uppgötvar fljótt hvernig samfélagið viðheld-
ur fyrirframgefnum skilgreiningum. En á sama
tíma breytist hún, vísbendingar eru gefnar um
að persónuleiki Mary fyrir minnisleysið hafi
verið öðruvísi en sá sem verður til í sögunni.
Þarna vinnur Amis með ofangreinda hugmynd
sína um að öflin sem móti nútímanninn séu of
mörg og ólík til að heildstætt sjálf verði til.
Titill ævisögunnar, Experience, og orð Amis
um að reynsla sé sameiginlegur gjaldmiðill
samtímans eru greinilega margræðari en ætla
mætti í fyrstu. Og kaldhæðnari. Þetta er
kannski lýsing á hinu póstmóderníska ástandi,
öll erum við orðnir leikarar í miðluðum veru-
leika hnattvæðingarinnar. En á sama tíma má
kannski segja að raunveruleg, áþreifanleg
reynsla verði sífellt fjarlægari eftir sem henni
er miðlað í gegnum fleiri rafmagnstæki. Dæg-
urmenningin er smám saman að verða viðmið
okkar um veruleikann. Eða eins og Amis segir
sjálfur: „Við höfum öll myndað okkur hugmynd
um hvernig lífið eigi að vera – úr kvikmyndum,
úr klámmyndum.“ Og líka bókum. Þess vegna
eru höfundar eins og Martin Amis, sem skoða
samtímann gagnrýnum augum, hafna yfir-
borðskenndum skilgreiningum og viðteknum
viðmiðum, sem sífellt kafa dýpra, svo afskap-
lega mikilvægir.
Feðgarnir og rithöfundarnir Martin og Kingsley á ljósmynd sem tekin var á öndverðum áttunda áratugnum. Spekin skín af þeim eldri.
Sjálfsævisaga Martins
Amis, Experience, birt-
ist nýlega en í atkvæða-
greiðslu breskra rithöf-
unda var hún valin
besta bók ársins 2000.
Höfundur er bókmenntafræðingur.
Martin Amis