Lesbók Morgunblaðsins - 15.09.2001, Page 5

LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 15. SEPTEMBER 2001 5
segja hafa miklar skyldur við það. Og þær felast
í því að láta ekki teyma sig hvert sem er. Hlut-
verk listamannsins er að bæta samfélagið, halda
því lífvænlegu og hreyfa við því um leið. Ef ekk-
ert hreyfir við neinum þá er fólkið orðið dálítið
dautt – einum of rólegt.“
Í þeim skilningi eru verkin þín einhvers kon-
ar svörun?
„Já, það má kannski segja það.
Vil ekki gefa listinni fasta boðun
Í bókinni segir þú á einum stað að listaverk sé
mynd af list. Er listin þá í þínum huga fyrst og
fremst huglæg og myndbirtingin sjálf eins kon-
ar eftirmynd?
„Hvað er það sem við köllum list og hvað er
átt við þegar við segjum að eitthvað sé list en
annað ekki?“ spyr Kristján á móti. „Það eru
ekki öll þjóðfélög í heiminum sem hafa listhug-
tök sem eru sambærileg við það sem við notum.
Í Kína t.d. er ekki til listhugtak eins og við not-
um hér, þ.e.a.s. þetta einkennilega einstaklings-
framtak. Ef listin er til þar – sem hún er sjálf-
sagt – þá er það í einhvers konar kalligrafíu og
kannski í óperu eða tónlist. En hún fer sér afar
hægt og breytist lítið frá einni öld til annarrar.
Og listin má svo sem alveg vera svoleiðis, það er
ekkert verra. En á Vesturlöndum er hún ekki
þannig, það vitum við. Mér finnst öll list vera
bætandi fyrir samfélagið, jafnvel þó hún virðist
í fljótu bragði rífa það niður. En ég vil ekki gefa
listinni fasta boðun – segja að hlutirnir eigi að
vera svona frekar en öðruvísi. Stjórnmálamenn
hafa, eða reyndu í það minnsta í gamla daga, að
taka listina og segja að hún yrði að vera með
ákveðnum hætti. Vinna fyrir flokkinn, þjóna
verkamanninum eða kapítalistanum. Þannig
hugsuðu bæði Hitler og Stalín, enda er þetta til-
hneiging hjá valdhöfum. Hjá kapítalistum þarf
listin bara að vera dýr til að vera góð. Hún er þá
statussymból eða peningatilfærsla.
En í rauninni voru engir peningar í myndlist
fyrir 1970 á alþjóðlegum grundvelli. Margir
góðir listamenn eins og Robert Fillou, Georges
Brecht, Dieter Roth og fleiri, voru orðnir mjög
vel þekktir, en þó fátækir. Nú til dags verða
menn annaðhvort stjörnur eða ekki. Þetta er að
verða svolítið eins og í poppinu og það verður
bara að hafa það. En svo er til mikið af lista-
mönnum sem eru viðurkenndir að einhverju
leyti og virkir, en sem eru samt ekki í þessum
rakettu- og stjörnufansi. Mig hefur aldrei lang-
að í þann leik. Það hefði ekki hentað mér ef ég
væri ungur í dag að láta eitthvert gallerí skjóta
mér upp eins og rakettu og selja verkin mín á
100.000 dollara. Ég myndi ekki fá neitt út úr því
sérstaklega, þó ég hafi ekkert á móti peningum.
Það fer enginn út í list til þess að verða millj-
ónamæringur. Jú, kannski Jeff Koons, sem
sagði að það væri miklu betra að vera listamað-
ur heldur en að vera í fasteignabransanum – eða
var það kannski öfugt?“ segir Kristján og hlær.
Íslendingar hafa frekar lítið formskyn
Hvernig finnst þér Íslendingum hafa tekist
að vera samstiga því sem er að gerast annars
staðar, bæði í listsköpun og skilningi á listum?
„Íslendingar eru nú yfirleitt mjög fljótir að
tileinka sér nýjungar, í það minnsta hvað varðar
græjur, hvort sem það eru farsímatæki, bílar,
eða sjónvarpstæki. Við erum efnishyggjufólk að
því leyti, höfum gaman af leikföngum og erum
svolítið barnaleg stundum. Maður sér gleggst
hvað Íslendingar eru ung þjóð í því að tuttugasti
hver bíll er með númeraplötu á borð við „Bubbi“
eða „Dísa“,“ segir Kristján og brosir. „En þegar
fólk er að skíra svona í höfuðið á sjálfu sér þá er
það ekkert öðruvísi en þegar menn lýstu
ánægju sinni yfir hestinum sínum, Rauð eða
Grána, í gamla daga. Ég myndi þó aldrei setja
Kristján á bílinn minn.
Hvað myndlistarsviðið sjálft varðar er staðan
þannig að við erum ekki nema 300.000 manna
þjóð og ef við eigum 10 eða 20 frambærilega
listamenn, þarf ekki annað en að margfalda það
með þúsund til að sjá hvað margir frambærileg-
ir myndlistarmenn ættu að vera í Bandaríkj-
unum. Þannig að samkvæmt þessari frægu
höfðatölu erum við mjög fljót til og módern – og
eiginlega best í öllu,“ heldur hann áfram og
hlær. „Sjálfum finnst mér þó Íslendingar hafa
frekar lítið formskyn. Formskynið er ekki
sterkt hjá okkur. Ég veit ekki hvers vegna, en
auðvitað hefur aldrei verið kennd nein listasaga
í skólakerfinu hér. Hún hefur allavega ekki ver-
ið gerð skemmtileg. Hér vita allir unglingar
hver þjálfar fótboltaliðið í Angóla en ef þeim er
sýnd mynd eftir Ásgerði Búadóttur, þá segja
þau annaðhvort Picasso eða Salvador Dali.
Íslendingar hafa svo sem ágætis tilfinningu
fyrir landslagsfegurð nú til dags, en því er oft
ekki fyrir að fara í húsagerðarlist og myndlist.
Þú myndir t.d. aldrei sjá útihöggmyndir á borð
við þær sem hér eru á torgum í Helsinki. Það er
útilokað að menn gætu þolað þær,“ segir Krist-
ján ákveðinn. „Ég tek bara Finna sem dæmi, en
ég held að það sem við búum við myndi hrein-
lega særa formskyn þeirra. Byggingarlistin hér
er kannski svolítið villt og það má vel vera að
það sé skemmtilegt að hafa það þannig. Sjálfur
hef ég aldrei komið til Los Angeles en mér er
sagt að borgin hjá okkur sé farin að líkjast út-
hverfunum þar.“
Ekki fyrir íslenskt tilstilli að
ég er enn myndlistarmaður
Þú dvaldist lengi erlendis og naust snemma
virðingar þar; fékkst listamannalaun frá hol-
lenska ríkinu og varst meðal þeirra sem sýndu
þegar Pompidou-safnið var opnað í París ’77 –
hvernig kom þetta til?
„Nokkrum árum áður tók ég þátt í tvíær-
ingnum í París undir íslensku flaggi þótt ég
muni ekki hvernig það kom til. Að því loknu var
mér boðið að sýna í nútímalistasafninu í Amst-
erdam og svo leiddi eitt af öðru. Annars held ég
að þetta sé nú fyrst og fremst spurning um að
vera virkur og gera eitthvað,“ rifjar Kristján
upp, hógvær. „Ég hef nú aldrei verið ofvirkur í
myndlist. En þó aldrei gleymt henni. Stundum
koma lægðir en svo fer allt af stað aftur. Það er
þó alveg víst að ef ég hefði ekki farið til Hol-
lands ungur þá hefði ég bara dottið út út þessu.
Það er því ekki fyrir íslensk tilstilli að ég er enn
myndlistarmaður. Árið 1970 voru engar for-
sendur fyrir myndlist hér á landi eða fyrir mig
til að vera hér áfram. Ég veit ekki hverjar for-
sendurnar eru nú, en skilningurinn hefur þó að-
eins aukist. Starfslaunin eru betri og fag-
mennskan meiri í þeim geira.“
Talið berst að leiðum til að efla myndlistar-
þekkingu og Kristján segist undra sig á því
hvað t.d. sjónrænn miðill á borð við ríkissjón-
varpið standi sig illa. „Það er til mýgrútur af
góðu efni um myndlist sem aldrei er sýnt. Við
fáum bara að sjá Frasier, systurnar í Kaliforníu
og unglinga í gaggó einhvers staðar. Þetta eru
mest barnaprógrömm. Það hlýtur einhver að
gefa sjónvarpinu þetta. Þeir geta tæpast þurft
að borga mikið fyrir svona efni, þar sem kórinn
hlær alltaf úr dós. Maður veltir því fyrir sér
hvort Markús Örn horfi á þetta sjálfur,“ segir
hann alvarlegur í bragði.
En þjónar ekki sjónvarpið bara þeim tilgangi
fyrir fólk að slökkva á heilastarfseminni eftir
dagsins önn?
„Það er þá í samræmi við það sem ég heyrði
frá einhverjum í Galleríi Fold, í útvarpinu um
daginn,“ svarar Kristján og brosir, „hann sagði
að myndlistin ætti að fela í sér hvíld. Að fólk
ætti að geta komið heim til sín eftir erfiðan dag
og horft á myndina til að gleyma sér í hvíldinni.
Þetta er á alveg sama plani. Ekki það að ég eigi
við að fólk þurfi að vera neitt óskaplega greint
eða gáfað til að geta notið lista. Ef maður þyrfti
að vera algjört séní til þess að skilja list þá
myndi ég nú ekki njóta margra hluta. Það hefur
einhver logið því að fólki að listin sé erfið. Fólk
þarf heldur ekki alltaf að taka afstöðu til verks
þegar að sér það, það er ágætt að melta lista-
verk í rólegheitum.“
Minni áhersla lögð á það
sem lendir inni í umgjörðinni
Finnst þér skilningur stjórnvalda í menning-
armálum hafa aukist?
„Ég veit ekki hvort hann hefur aukist, ég held
að stjórnvöld hafi nú meiri skilningin á ein-
hverju öðru en listum. Enda eiga stjórnmála-
menn ekki að velja og hafna list nema bara fyrir
sjálfa sig. Sem betur fer er nú ekki lengur við
lýði að draga fólk í dilka eftir pólitískum línum.
Sjálfur vil ég hafa óperu og sinfóníuhljómsveit,
þótt sumir vilji leggja slíkt niður. Ekki þarf
heldur að kvarta yfir því að hér séu ekki til söfn.
Umgjörðin er í það minnsta til staðar og meira
segja alltof dýr, stundum. Því svo er minni
áhersla lögð á það sem lendir inni í þessari um-
gjörð – það er ekki alltaf mjög hnitmiðað.“
Nú er þetta töluvert yfirgripsmikil sýning á
Kjarvalsstöðum, fylgir svona sýningu ekkert
tilfinningauppgjör?
„Nei, ekki fyrir miģ“ svarar Kristján ákveð-
inn. „Þegar Eiríkur Þorláksson, forstöðumaður
Kjarvalsstaða, hringdi í mig fyrir ári og bauð
mér að sýna var ég nú bara svona á báðum átt-
um um hvort ég myndi nenna að standa í því.
Ég bað hann að gefa mér nokkurra daga frest
til þess að hugsa mig um, því ég er bæði latur og
alveg nægilega vel þekktur hérna heima fyrir
minn smekk. Ég vissi líka sem er að þetta yrði
heilmikil vinna – og ef þetta er einhver upphefð
má hún liggja á milli hluta. Staðreyndin er sú að
listamaðurinn býr til verkin á sýninguna og
hann ákveður einnig hvernig sýningin á að vera.
Þrátt fyrir það er hann eini maðurinn sem er
ekki á kaupi við þessa vinnu. Ég ákvað nú samt
að slá til og þannig þróaðist þetta.
Um svipað leyti hitti ég, ásamt Sigurði bróð-
ur mínum, Halldór Guðmundsson hjá Máli og
menningu, fyrir tilviljun á matsölustað og hann
sagðist vilja gera bók um mig fljótlega. Þegar
boðið kom frá Eiríki stakk ég upp á því að þeir
ynnu eitthvað að þessu saman. Svona bók er
líka heilmikil vinna fyrir mig. Ég þarf að velja
allar myndir í hana og kunna skil á tímasetn-
ingum og atburðum. Annars er ég ekkert að
vorkenna sjálfum mér fyrir að vinna í þessu öllu
saman í mánuð eða svo, það er bara hluti af
vinnu listamannsins. En ég hef svo sem haldið
svona sýningar áður, bæði í Svíþjóð og Þýska-
landi, svo þetta er ekki í fyrsta skipti sem ég
held yfirlitssýningu. Sýningin á Kjarvalsstöðum
spannar brot af sex eða átta litlum einkasýn-
ingum og ég er alveg viss um að þetta á eftir að
gera sig ágætlega. Bókin markar ef til vill meiri
skil af því það hefur ekki verið gerð um mig bók
áður, þó það hafi oft verið gerðar veglegar sýn-
ingaskrár. Efnið í henni er blandað, viðtöl,
myndefni ýmiskonar og skissur. Það er svona
leikur í henni á köflum.“
Tómt og hlaðið í senn
Ertu ekki með eitthvað alveg nýtt á sýning-
unni?
„Jú,“ svarar Kristján að bragði, „ég er með
nýja bók sem er búin að vera lengi að brjótast í
mér. Hún heitir Two Hundred Pages on Barn-
ett Newman og fjallar um málverk eftir þennan
fræga myndlistarmann, sem er að vísu dáinn
fyrir nokkru. Málverk eftir hann var skorið í
tætlur á safni í Amsterdam og tilraun til að gera
það upp mistókst, svo verkið er ekki til lengur.
Bókin er allt í senn, tileinkuð verkinu, um verk-
ið og það má jafnvel segja að hún sé verkið sjálft
að nokkru leyti, þ.e.a.s. litirnir og stærðin.
Verkið hét Who is Afraid of Red, Yellow and
Blue? og ég vinn þetta sem minningu um það,
eða óð til þess, því ég þekkti það mjög vel. Bókin
kemur út í 100 tölusettum eintökum, en sam-
hliða henni kemur út veggspjald í 10 eintökum.“
Hér er Kristján búinn að rekja feril sinn fram
að yfirlitssýningunni fyrir blaðamanni eins og
hann hafði lofað, með nokkrum útúrdúrum eins
og við er að búast. Kaffið er búið og farið að líða
að kveldi í stofunni heima hjá honum. Þegar
hann er beðinn um myndir rís hann á fætur, rót-
ar í pappakassa og finnur þar mynd af sér frá
fyrstu Súm-sýningunni sem okkur varð tíðrætt
um í byrjun samtalsins Hann segir að það megi
nota hana með viðtalinu, hún hafi aldrei birst
áður. Á myndinni bregður ungur og snyrtilegur
maður, í támjóum skóm, á leik með tómar flösk-
ur úr verkinu. Gerir sig líklegan til að fylla eina,
því hvað er „tómara og kraftlausara en tóm
flaska?“ eins og hann segir sjálfur í nýju bók-
inni. Kraftur verka Kristjáns er þó óumdeildur,
ekki síst eins og hann birtist í óvæntum og hug-
vitsamlegum efnistökunum, hvort sem hann
notar súra sláturkeppi til að skila andlegri nær-
ingu, byssukúlur til að teikna „yfirhljóðhrað-
ateikningar“ eða klukkusímsvara til að lesa upp
ljóð. Meira að segja tómleikinn í verkum hans
er hlaðinn, en í lýsingu á bókverki sínu Circles,
segir Kristján það „kannski akkúrat eins og ég
vil hafa það. Tómt og hlaðið í senn.“
fbi@mbl.is
Morgunblaðið/Einar Falur
Verkið Brotinn sjóndeildarhringur frá árinu 1993.
Morgunblaðið/Einar Falur
Verkið Þríhyrningur í ferningi frá árunum 1971–’72.