Lesbók Morgunblaðsins - 15.09.2001, Side 9

LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 15. SEPTEMBER 2001 9
stæða kvenhetja, verði ástfangin af Brandon
ofursta, sem er mun eldri en hún, og líklegur
til að hemja hana og temja. En samband þeirra
hefur löngum verið gagnrýnt af aðdáendum
Austen sem álíta ungan eldhuga betur við hæfi
Maríönnu.
Annað viðbótaratriði undirstrikar það
hvernig kvikmyndaaðlögun er aldrei bundin
einum frumtexta, en það er píanógjöfin undir
lok myndarinnar. Brandon sendir Maríönnu
píanó, en hún hefur verið kynnt sem mikill tón-
listarunnandi. Í skáldsögunni gerir hann ekk-
ert slíkt, en píanógjöf – sem ástarjátning –
kemur hinsvegar við sögu í annari skáldsögu
Austen, Emmu.
IV
Enn af Emmum (ástin: hvar er Darcy?)
Árið 1996 voru gerðar heilar þrjár kvik-
myndir eftir Emmu. Ein var gerð fyrir breskt
sjónvarp með Kate Beckinsale í titilhlutverki,
önnur var bandarísk framleiðsla með Gwyneth
Paltrow og í þeirri þriðju var Emma færð inn í
nútímasamfélag í kvikmyndinni Clueless, með
Aliciu Silverstone í hlutverki „Emmu“. Þrátt
fyrir að fyrri tvær myndirnar séu báðar tíð-
arandamyndir eru þær ólíkar um margt, og
samanburður á þeim dregur vel fram hvernig
kvikmyndaaðlögun felur alltaf í sér mjög
ákveðna túlkun á skáldsögunni. Eins og Alda
Björk Valdimarsdóttir segir í grein sinni „Kú-
pid í Highbury og Hollywood“ sem birtist í
Heimi kvikmyndanna (1999), þá túlka þessar
tvær aðlaganir Austen á tvo „andstæða“ vegu:
„Bandaríska kvikmyndin leggur áherslu á af-
þreyingu og léttleika, en í henni eru rómönsu-
einkenni skáldsögunnar Emmu jafnframt
dregin fram. Breska sjónvarpsmyndin er aftur
á móti þyngri og einblínir á ástarþríhyrninga
bókarinnar á kostnað rómantíkurinnar. Auk
þess bætir hún inn samfélagsgreiningu sem er
ekki að finna í bókinni.“ Alda bendir á hvernig
hvorug þessara mynda er „trú“ bókinni, „sem
er hæfileg blanda þessara tveggja þátta“.
Þrátt fyrir að Clueless sé síst „trú“ skáld-
sögunni, þá er hún á sinn hátt kannski „trúust“
anda Austen, að því leyti sem aðlögunin nær
vel fram hinum ísmeygilega stíl Austen: á yf-
irborðinu virðist myndin dæmigerð innihalds-
laus unglinga(stelpu)mynd, en þegar betur er
að gáð er fjölmargt að gerast, bæði í texta og
myndmáli, sem grefur undan einföldum lestri.
Besta dæmið er kannski að í bakgrunninum
sést að önnur hver stúlka er með sárabindi um
nefið. Og ekki má heldur gleyma frægum um-
ræðum um Hamlet, þar sem menntaskólapían
Cher, sem hefur aldrei lesið leikritið, kveður
menningarsnobbaða háskólastúdínu í kútinn
því hún þekkir Mel Gibson kvikmyndina.
En það er ekki auðvelt að viðhalda tvíræðri
íróníu Austen í kvikmyndahandriti, því tungu-
mál hennar er svo hlaðið blæbrigðum, og skýr-
ar yfirlýsingar að sama skapi fáar, eins og
fram kom í grein undirritaðrar um Austen sem
birt var í Lesbók fyrir skömmu. Því fara hand-
ritshöfundar yfirleitt þá leið að láta setningar í
munn kvenhetja sinna sem hvergi er að finna í
bókum Austen, en eru þó „trúar“ hennar anda.
Þannig er Anne í Persuasion miklu aðgangs-
harðari í myndinni en hún er í skáldsögunni
þegar hún reynir að fá Wentworth til að hlýða
áfram á tónleikana, og beinlínis þráðbiður
hann að fara ekki, og Elinor í Sense and Sen-
sibility, ræðir stöðu konunnar af mun meiri
festu en hún gerir í bókinni og segir: „Þið karl-
ar erfið ykkar eignir, en við konur megum ekki
einu sinni vinna fyrir okkur.“ Að sama skapi
eru kvenhetjurnar yfirleitt gerðar ákveðnari
og sjálfstæðari í hegðun og atferli.
Patricia Rozema, leikstýra og handritshöf-
undur Mansfield Park (1999) gengur lengst í
þessu, og reyndar er sú mynd einkar gott
dæmi um hinar margvíslegu gildrur kvik-
myndaaðlögunar. Rozema fer þá leið að draga
fram „baksvið“ sögunnar, en Mansfield Park
er sú af sögum Austen sem hvað mest vísar til
heimsvaldastefnu Englendinga, því Sir Thom-
as Bertram, eigandi Mansfield Park, byggir
auð sinn á nýlendueign. Aðalhetja sögunnar,
Fanny, er sú af kvenhetjum Austen sem er
minnst sjálfstæð og fyndin, og því er það all-
mikil breyting að gera hana að einskonar stað-
gengli Austen sjálfrar í myndinni. Þannig er
Mansfield Park í aðra röndina sett upp sem
ævisaga Austen, þar sem Fanny er látin skrifa
æskuverk Austen, og ganga í gegnum það að
taka bónorði að kvöldi og slíta því að morgni
(árið 1802 bað Harris Bigg-Wither um hönd
Austen – hún tók honum, en hætti svo við allt
saman næsta morgun). Fanny er ákveðin og
pólitísk og gagnrýnir bæði nýlenduþrælahald-
ið og stöðu kvenna – sem hún reyndar er látin
bera saman. Slíkur samanburður er vissulega
til staðar í undirtexta sögunnar, en er hvergi
settur skýrt fram.
Þrátt fyrir að þarna sé á ferðinni áhugavekj-
andi túlkun, þá fer það svo að hún ber sjálfa
söguna ofurliði, og myndin virkar fremur sem
eins konar svar við Austen, en sjálfstæð kvik-
mynd. Skáldsagan er byggð upp í kringum
feimni Fanny, og því skapast of mikið ójafn-
vægi í aðlöguninni, sérstaklega að því er lýtur
að persónu hennar.
Hinsvegar er myndin Mansfield Park sér-
lega áhugaverð með tilliti til umræðunnar sem
hefur staðið í kringum kvikmyndanirnar á
Austen, en sú umræða hefur endurspeglað
umræðuna um skáldsögurnar: eru þessar
myndir íhaldssamar eða hafa þær einhverja
framsækna pólitík fram að færa? Sýnist nú sitt
hverjum, sumir gagnrýnendur benda á þá for-
tíðarhyggju sem má segja að einkenni allar
tíðarandamyndir (upphafning á horfnum hefð-
um, einföldum kynhlutverkum), meðan aðrir
vilja leggja áherslu á þau mót í tíma sem skap-
ast í svona myndum, sem bjóða upp á áhuga-
vekjandi og ögrandi samanburð (hvað hefur
breyst, t.d. hvað varðar kynhlutverk?). Leik-
stýra Mansfield Park virðist ætla sér að sneiða
hjá öllum slíkum pólitískum gildrum og sýna
fram á að bæði geti Austen sjálf og tíðaranda-
myndin haft pólitískt vægi.
Með tilliti til útkomunnar – sem er ekki góð
– er ljóst að þrátt fyrir að varasamt sé að líta á
frumtexta bókarinnar sem heilagan, þá verður
einnig að gæta hófs hvað varðar úrvinnslu og
túlkun: skáldsaga er flókið og margbrotið fyr-
irbæri sem er ekki endilega auðvelt að taka og
sveigja að nýjum miðli og nýjum kröfum.
Ó, og svo má ekki gleyma þeim nauðsynlega
hæfileika að sniðganga alla pólitík og hella sér
heilshugar út í þá dásamlegu rómantík sem
Austen hefur upp á að bjóða, hvort sem er í
skáldsögunum eða aðlögununum.
V
Eftirskrift (Darcy, loksins)
Og hafandi sagt það þá verð ég að bæta því
við að ég er ekki bara þeirrar skoðunar að bók-
in sé alls ekki alltaf betri en myndin, heldur vil
ég halda því fram að oft geti myndir verið betri
en bækurnar! Besta dæmið um það er einmitt
myndin Dagbók Bridget Jones, sem tekur
skáldsögunni langt fram (og það er ekki bara
af því að Colin Firth leikur í henni).
Höfundur er bókmenntafræðingur.
AP
Gwyneth Paltrow leikur Emmu Woodhouse og Jeremy Northam er hr. Knightley í kvikmyndinni „Emma,“ en Doug McGrath leikstýrði og skrifaði
handritið eftir samnefndri skáldsögu Jane Austen frá 1816.
Reuters
Mynd taívanska leikstjórans Ang Lee, Krjúpandi tígur, dulinn dregi, var kynnt sem „Jane Austen
með bardagaívafi“. Leikararnir Zhang Ziyi til vinstri og Chang Chen í hlutverkum sínum.
Reuters
Leikararnir Colin Firth, Renee Zelwegger og Hugh Grant við frumsýningu Dagbókar Bridget Jon-
es í London í apríl síðastliðnum. Myndin tekur skáldsögunni langt fram, segir Úlfhildur.
„Bent hefur verið á
að kvikmynd er ekki
myndskreyting á
skáldsögu, útgáfa af
henni, eða eftirlík-
ing. Kvikmynd er
alltaf „sjálfstætt“
verk og hlýtur að
gera þá kröfu að vera
metin á eigin for-
sendum. Það að bera
hana einhliða saman
við eina bók sem hún
sækir efnivið til er
heftandi, því kvik-
myndun er miklu
margháttaðri sam-
setning en svo.“