Lesbók Morgunblaðsins - 06.10.2001, Page 2

2 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 6. OKTÓBER 2001
SKÁLDSAGA spænska spennu-
rithöfundarins Arturo Pérez-
Reverte, La Carta Esférica, er
nýkomin út í enskri þýðingu
Margaret Sayers Peden. Heitir
hún á ensku The Nautical Chart,
og segir þar frá sjómanninum
Coy sem kynnist safnstýrunni
Tanger Soto á sjóminjauppboði í
Barcelona. Þar kemst Tanger yf-
ir gamalt sjókort frá 17. öld, sem
býr yfir vísbendingum um stað-
setningu fjársjóðsskips á hafs-
botni. Skáldsagan lýsir æsilegri
leit að fjársjóðum fortíðar, jafn-
framt því að vera ástarsaga.
Margir íslenskir lesendur
þekkja eflaust vel til Arturo Pér-
ez-Reverte, sem sérhæft hefur sig
í nokkurs konar fortíðar- og dul-
úðarblöndnum spennusögum og
þykir höfundurinn einkar fær á
því sviði. Skáldsaga hans La
Tabla de Flanders hefur verið
þýdd á íslensku undir heitinu Ref-
skák eða Bríkin frá Flandri. Með-
al þekktustu verka Péres-Reverte
er El Club Dumas (á ensku The
Club Dumas), sem kvikmynd
Romans Polanskis, The Ninth
Gate, er byggð á. Nýjasta bók
höfundarins, El Oro del Rey, sem
lýsir ævintýrum Alatriste skip-
stjóra, kom út á þessu ári.
Önnur skáldsaga
Mick Jackson
BRESKI rithöfundurinn Mick
Jackson sendi í nýliðnum mánuði
frá sér sína aðra skáldsögu, Five
Boys (Dreng-
irnir fimm)
sem hlotið
hefur góðar
viðtökur með-
al gagnrýn-
enda og les-
enda. Sagan
gerist á tímum
heimsstyrjald-
arinnar síðari, og segir frá pilt-
inum Bobby, sem sendur er úr
stórborginni og komið fyrir í
sveitaþorpi. Þar kynnist Bobby
kostulegu samfélagi, og er m.a.
tekið sem þýskum njósnara af
strákaklíku þorpsins sem kennir
sig við Drengina fimm. Brátt
kynnast drengirnir þó betur og
eiga ýmis ævintýri í skugga
stríðsins.
Mick Jackson vakti mikla at-
hygli með fyrstu skáldsögu sinni,
The Underground Man, sem út
kom árið 1998 og var m.a. til-
nefnd til Booker-verðlaunanna,
og Whitebread-verðlauna fyrir
fyrstu skáldsögu. Þá hefur Mick
Jackson getið sér gott orð fyrir
listrænar og nýstárlegar heimild-
armyndir sínar.
Ramond Carver í frásögn
Nýleg skáldsaga Chucks Kinder,
The Honeymooners, hefur vakið
mikla athygli í bókmenntaheim-
inum vestanhafs en þetta er
fyrsta bók Kinders í rúm tuttugu
ár. Bókin vekur ekki síst athygli
fyrir að vera lítt dulbúin frásögn
af einum þekktasta rithöfundi
eftir stríðsáranna, Raymond
Carver, en þeir Kinder og Carv-
er, sem lést árið 1988, voru
einkar góðir vinir. Menning-
arskírskotanir verksins ná þó
lengra. Kinder kennir skapandi
skrif við Háskólann í Pittsburg og
hefur gefið út tvær skáldsögur,
báðar á áttunda áratugnum, og
er almennt álitinn fyrirmynd
Gradys Tripp, rithöfundarins
sem á við ritstíflu að etja, og
Michael Douglas leikur í kvik-
myndinni Wonder Boys. Honey-
mooners sem e.t.v. vill mætti lýsa
sem dulinni ævisögulegri skáld-
sögu, hefur fengið prýðisgóðar
viðtökur gagnrýnenda.
ERLENDAR
BÆKUR
Spænski
spennu-
meistarinn
Mick Jackson
BERT kvenfólk sást sjaldan eða aldrei í virðu-
legu dagblaði eins og Morgunblaðinu fyrr á ár-
um. Djarfir umsjónarmenn síðu einnar sem
kölluð var Fólk birtu stundum myndir af fyr-
irsætum í léttum tískufatnaði frá París og Míl-
anó þar sem sást móta fyrir berum brjóstum
undir gagnsæju efni. Myndatextinn var jafnan
á þá leið að sennilega yrði þeim kalt ef þær
reyndu að nota þennan klæðnað á Íslandi.
Svona myndir birtast reyndar enn og mynda-
textinn hefur lítið breyst. En þær höfða öðru-
vísi til neytenda en áður. Nú eru auglýsingar
orðinn einn af birtingarháttum mannslíkamans
í allri sinni dýrð, yfirleitt innan skikkanlegra
velsæmismarka - sem eru reyndar bæði óljós
og einstaklingsbundin. Rætt er um að fólk sé
bara spéhrætt, skinheilagt, feimið eða öfund-
sjúkt þegar það nöldrar yfir að nekt (oftast
kvenna) í auglýsingum fari í taugarnar á því og
flestum detta beiskar mussuklæddar kven-
rembur í hug.
Táknmál auglýsinga byggir á langri hefð og
er viðfangsefni margra bókmennta- og menn-
ingarfræðinga. Tággrannur líkami auglýsir
heilbrigði og nútímalegan lífsstíl (morgunkorn
og sykurlausir gosdrykkir), stæltir skrokkar
eru til að sanna hollustu Egilskristals og LGG
en feitur og loðinn búkur táknar að nú sé kom-
inn tími á Létt og laggott. Auglýsingasmiðir og
-hönnuðir eru óþreytandi að finna upp á nýj-
ungum til að hnippa í neytandann. Barnung
stúlka sem bítur tælandi á neðri vörina, berar
aðra öxlina og lætur kjólinn falla á gólfið er
auðvitað að fara í Kringluna sbr. herferð sem
nú er í fullum gangi í blöðum og sjónvarpi.
Leiknar auglýsingar hljómuðu annarlega í
eyrum þeirra sem sátu spenntir við útvarps-
tækin þegar Rás 2 og Bylgjan hófu útsendingar
sínar á níunda áratugnum. Þær vöndust þó
fljótt og er gerð þeirra nú orðin öflug atvinnu-
grein. Þar er jafnan róið á mið orðaleikja, ríms
og stuðlaðra slagorða. Yfirleitt eru útvarps-
auglýsingar glaðlegar, stuttar og grípandi og
gjarnan er brugðið á leik með skemmtilegri tví-
ræðni. Á síðustu tveimur til þremum árum virð-
ist hugmyndaauðginni hinsvegar hafa hnignað
hjá sumum, a.m.k. þegar leitað er til kynlífsiðn-
aðarins eftir einhverju að ögra áheyrendum
með. Þá eru raddir leikendanna másandi og
munúðarfullar og tvíræðnin mest neðan mittis.
Ísafold sportkaffi auglýsir t.d. hvaða tónlist-
armaður troði upp um helgina með háværum
samfarastunum konu í bakgrunni.
Margar auglýsingar hitta beint í mark og eru
fyndnar, áhrifamiklar og eftirminnilegar.
Gunnar Helgason fer t.d. á kostum í auglýs-
ingaherferð SS, dapur og lystarlaus af pylsu-
skorti í útlöndum. Kjörorð SS er snjall, íslensk-
ur orðaleikur sem skilja má á tvo vegu í þessu
samhengi: „fremstir fyrir bragðið“. Auglýs-
ingaröð Húsasmiðjunnar í sjónvarpi og á ris-
aplakötum er sömuleiðis afar vel heppnuð. Þar
tengist nakinn mannslíkaminn vörum fyrirtæk-
isins með fallegum og listrænum hætti, skrúf-
lyklar öðlast nýja vídd og Magga Stína er
glæsileg í flísakjól. Leikin útvarpsauglýsing um
vinsældir sjónvarpsþáttarins þáttarins Popp-
tíví er allt í senn: óskammfeilin, fyndin og ögr-
andi. Þá eru auglýsingar frá EuroCard sérlega
myndrænar, hnyttnar og hugvitsamlegar. Allar
þessar auglýsingar skila sínu án allrar kynferð-
islegrar skírskotunar, án þess að seilast til neð-
anmittis-húmorsins sem er bæði ódýr lausn og
hugmyndasnauð. Eða ætti ég kannski bara að
fá mér mussu?
Nú eru auglýsingar orðinn
einn af birtingarháttum
mannslíkamans í allri sinni
dýrð, yfirleitt innan skikk-
anlegra velsæmismarka -
sem eru reyndar bæði óljós
og einstaklingsbundin.
FJÖLMIÐLAR
„FREMSTIR FYRIR BRAGÐIГ
S T E I N U N N I N G A Ó T TA R S D Ó T T I R
ALMENNINGUR les aftur á móti
það sem er við hans hæfi, eitt-
hvað um ísfólkið, eða horfir
endalaust á ameríska sjónvarps-
þætti um gamansemi og eins kon-
ar pappírskörfuástir gagn- og
samkynhneigðra, svartra og
hvítra í sátt og samlyndi tölv-
anna á skrifstofum fjölþjóðafyr-
irtækja í Californíu sem stuðluðu
að hnattvæðingu efnahagsins áð-
ur en turnar auðvaldsins hrundu
með hærri skelli og örlagaríkari
fyrir alræði peninganna en hrun
Berlínarmúrsins var fyrir alræði
öreiganna. Eftir viðtölum að
dæma halda ráðstefnurnar samt
áfram og hinir skólagengnu smá-
borgarar, sem sækja þær, liggja
eins og ekkert hefði gerst í bók-
um um harmleik geishunnar sem
á í höggi við karlmenn í jap-
önskum tehúsum uns hún sleppur
nær dauða en lífi til San Frans-
isco nakin undir kímono-
sloppnum og byrjar að skrifa á
innflytjendaensku glettilega góð-
ar innflytjendabókmenntir, kenn-
ir nokkra kúrsa við Berkeleyhá-
skóla og fær óspart hrós með
ánægjulegu flissi og hröðu tali
um spennu fyrir hádegi á mánu-
dögum í Ríkisútvarpinu hjá les-
endum vikunnar. Þeir virðast
vera annað hvort á snærum R-
listans eða Samfylkingarinnar og
hafa auk þess þá eftirsókn-
arverðu hæfileika að geta lesið
að minnsta kosti fimm bækur í
einu, ekki bara hvarvetna heima
hjá sér heldur líka á vinnustaðn-
um innan um ljósrit, skjöl og for-
gangsverkefni.
Guðbergur Bergsson
Kistan
www.kistan.is
Gervigreind Spielbergs
Er Steven Spielberg vélmenni?
Óneitanlega hvarflar þessi
spurning að bíórýni sem er nýbú-
inn að sjá mynd hans, Gervi-
greind, í Háskólabíói. Hvers
vegna? Jú, vegna þess að fæst
vélmenni hafa tilfinningar og
Gervigreind snýst um þroska-
sögu vélmennisins Davids sem er
forritaður með tilfinningar og
þær leiða hann í leit að – ja,
hverju? Draumum sínum er lík-
lega svar Spielbergs enda heitir
fyrirtæki hans því uppskrúfaða
nafni Dreamworks. Þetta er
raunar býsna klisjukennt Holly-
woodsvar en vélmenni eins og
Spielberg hugsa ekki frumlega.
Það er væntanlega eitt af því sem
skilur þau frá mönnum þó að á
það sé ekki minnst í bíómyndinni.
Ármann Jakobsson
Múrinn
www.murinn.isMorgunblaðið/Sigurður Jökull
Á hlaupum.
ÍSFÓLKIÐ OG PAPP-
ÍRSKÖRFUÁSTIR
I Form var eitt helsta deiluefni í umræðum umlistir og fagurfræði á síðustu öld. Sumir að-
hylltust rómantíska íhaldssemi í þeim efnum en
aðrir voru róttækir uppbrotsmenn. Ein umfangs-
mesta en jafnframt kostulegasta deila í íslenskri
menningarumræðu aldarinnar snerist um hina
svokölluðu formbyltingu í íslenskum skáldskap.
Því var haldið fram að ljóð ungra skálda um
miðja öldina „vanhelguðu íslenska ljóðhefð“, þau
brytu gegn þeirri venju að íslensk ljóð væru
bundin með stuðlasetningu og rími. Talað var
um að þetta væri ekki skáldskapur heldur eitt-
hvað allt annað, jafnvel tilraunir til að draga
dár að saklausum lesendum. Sumum þótti þetta
útlensk tíska sem kæmi Íslendingum ekki við og
aðrir sögðu að þetta væri úrelt fagurfræði frá út-
löndum, ungskáldin íslensku væru aftur úr eftir
sem áður.
II Þessum viðhorfum var andmælt harðlegaeins og gefur að skilja. Meðal annarra skrif-
aði Sigfús Daðason, sem var eitt af hinum al-
ræmdu atómskáldum, ritgerð í Tímarit Máls og
menningar árið 1952 er nefnist „Til varnar
skáldskapnum“ og stendur enn fyrir sínu eins og
Birna Bjarnadóttir og Hallgrímur Helgason
benda á í greinum sínum um ritgerðina og
skáldskaparviðhorf Sigfúsar í Lesbók í dag. Sig-
fús talar um að nútímaskáldskapur einkennist
af vantrausti á formi, máli og orðum: „krafan
um að skáldið hafi svo að segja lifað hvert orð
áður en það er sett á pappírinn: það er vinnuað-
ferðin.“ Sigfús hélt fram viðhorfum um að les-
andinn eða njótandinn taki þátt í sköpun sér-
hvers listaverks en þau mörkuðu mjög
fagurfræðilega umræðu á síðari hluta ald-
arinnar.
III Þessi viðhorf um listina sem eins konarsamræðu hafa ýmist fært athyglina að form-
inu eða frá því. Augljóst er að í bókmenntum
hefur birst ákveðin tilhneiging í þá átt að brjóta
upp hefðbundin form. Menn hafa hins vegar ekki
verið sammála um hvort túlka ætti það sem
gagngera formhyggju eða sem andúð á formi,
jafnvel uppreisn gegn eða afneitun á mikilvægi
formsins sem hluta af merkingarmyndun verks.
Fræðimenn tala sumir um skörun forma en aðr-
ir um upplausn þeirra en meginniðurstaðan
virðist vera sú að það sé ekki lengur hægt að
skipta bókmenntum í tilteknar tegundir eða
greinar, öll mörk hafi máðst burt.
IV Þegar upp er staðið stendur enn eftirspurningin um eðli skáldskaparins eða eðli
bókmenntanna, sem Sigfús velti fyrir sér í fyrr-
nefndri grein. Og sem fyrr reynast svörin óljós.
Samræðuhugtakið er kannski ríkjandi sem
stendur, bókmenntir mynda endalaus tengsl við
annars konar orðræðuhætti, önnur táknkerfi,
aðrar valdastofnanir o.s.frv. En kannski eru
rómantísk viðhorf Jena-hópsins í Þýskalandi á
nítjándu öldinni enn jafn gild, að skáldskap-
urinn sé enn að verða til og eðli hans sé í raun
það eitt að hann sé alltaf aðeins að verða til.
NEÐANMÁLS