Lesbók Morgunblaðsins - 06.10.2001, Síða 4

4 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 6. OKTÓBER 2001
Á
RIÐ 1952 birtist í Tímariti
Máls og menningar ritgerð-
in „Til varnar skáldskapn-
um“ eftir Sigfús Daðason.
Yfirlýst markmið hennar
var að reyna að minnka bil-
ið milli almennings og nú-
tímaskáldskapar, ekki með
því að reyna að búa til algilda skilgreiningu á
skáldskap, heldur frekar með því að játa van-
mátt sinn frammi fyrir slíku verkefni, já, svo að
aðrir geti komið á eftir, betur hæfir en Sigfús
sjálfur, og bætt úr því sem á skortir. Ritgerðin
var vörn fyrir nútímaljóðlist á Íslandi um miðja
20. öldina en um leið var hún hugleiðing um og
gagnrýni á viðteknar hugmyndir um skáldskap
og viðtöku hans hér á landi. Því íslenskur skáld-
skapur var, að dómi margra þeirra gagnrýn-
enda sem Sigfús andmælir, óháður þróun evr-
ópskrar ljóðlistar. Haft var á orði að „Ísland
ætti sinn eigin tíma“. Af því tilefni ritar Sigfús:
„Ísland á sinn eigin tíma“ sem ekki þarf að vera
sama og „Ísland er alltaf aftur úr“, en sjálfsagt
getur síðari setningin oft staðizt.“1 Og Ísland á
sannarlega sinn eigin tíma ef spurt er um hvar
þess sjái stað sem Sigfús kallar ævintýralega
landvinninga evrópskrar ljóðlistar á fyrri hluta
20. aldar. Við sjáum það núna. Það sem vekur
hins vegar furðu Sigfúsar er hvers vegna gagn-
rýnendur og fáein skáld á Íslandi láti ekki að-
eins glepjast af því sem hægt er að nefna tíma-
villuna í efnum skáldskaparins, heldur haldi
jafnvel uppi vörnum fyrir hana, fólkið sem á að
byggja brýrnar milli nútímans í listum og al-
mennings.
Sigfús skiptir greininni í fjóra hluta. Í þremur
fyrstu fjallar hann um ríkjandi sjónarmið í garð
nútímaljóðlistar á Íslandi sem eru: 1)„nútíma-
ljóðlist er vanhelgun á íslenzkri ljóðhefð“ 2)
„hvað kemur okkur þetta við?“ (í merkingunni
hvað kemur nútímaskáldskapur okkur Íslend-
ingum við?) 3)„þeir skulu ekki plata okkur“ (í
merkingunni nútímalist spottar blásaklaust
fólk). Í fjórða og síðasta hlutanum spyr Sigfús:
Hvað er skáldskapur? og gerir síðan tilraun til
að svara spurningunni: Eru nútímaljóð skáld-
skapur? Sigfús biður reyndar lesendur og sjálf-
an sig afsökunar á þessu athæfi sínu og segist
fylgjandi þeirri reglu að skáld eigi ekki að skrifa
um ljóð heldur yrkja þau. Hann minnir líka les-
endur á hversu sleipt viðfangsefnið sé, að eðli
skáldskaparins verði ekki skilgreint í eitt skipti
fyrir öll, að kannski sé aðeins hægt að tala um
skáldskap í því sem hann kallar „negasjónum“.
Ég virði það sjónarmið. Um leið langar mig til
að spyrja með honum hver sé tími Íslands, fag-
urfræðilega séð.
Ástin á skáldskaparforminu
Í fyrsta hluta ritgerðarinnar bregst Sigfús við
sjónarmiðinu „nútímaljóðlist vanhelgar íslenzka
ljóðhefð“, og fjallar um vanda ungu skáldanna á
Íslandi andspænis íslenskri ljóðhefð. Það sem
skiptir máli, í huga Sigfúsar, er þetta: „Þegar
formið er storknað, hlýtur alltaf að verða bylt-
ing eða að öðrum kosti dauði.“ Ekki tóku allir
gagnrýnendur og öll skáld um miðja 20. öldina
undir þetta fagurfræðilega sjónarmið. En hvers
vegna? Sigfús vísar í ummæli Dr. Björns Sigfús-
sonar í Tímariti Máls og menningar frá árinu
1951, en þar má finna eftirfarandi brot: „Stuðl-
ar, með eða án höfuðstafa, og einhver háttbund-
in hrynjandi, sem þeir bera uppi, verða nauðsyn
íslenzku brageyra næstu aldir. Óstuðluð ljóð
kann enginn degi lengur nema söngtexta, og
fæst eru þau sönghæf. Ljóð, sem enginn ljóð-
vinur nennir að rifja upp fyrir sér og njóta með
brageyranu, eru andvana fædd og engu síður
fyrir það þótt þau kunni að vera eins hlaðin
„sýmbólík“ og fyrirtaks myndlist á úrkynjunar-
skeiði.“2
Við, segir Sigfús, yrkjum hins vegar fyrir lif-
andi menn, en ekki fyrir eitthvert abstrakt hug-
tak eins og „íslenzkt brageyra“. Það sem honum
finnst þó skipta mestu máli í þessu sambandi
eru þær skoðanir sem dr. Björn setur hér fram,
skoðanir sem að öllum líkindum voru útbreiddar
á Íslandi um miðja 20. öldina, sjónarmiðið: Ljóð
sem menn kunna ekki utan að eru vond, og af
því hlýtur að eiga að draga þá ályktun að ljóð sé
því betra sem fleiri kunni það og því betra sem
menn rifji það oftar upp (í huganum). Sigfús
andmælir þessari skoðun og teflir á móti fram
hugsun um viðtöku skáldskapar sem enn hlýtur
að teljast gild, en það er hugmyndin um skáld-
skap sem atburð í huga fólks. Í því efni vísar
hann í franska ljóðskáldið og fagurfræðinginn
Paul la Cour: „Skáldið vígir þig hins vegar til
inngöngu í hugmyndaheim sinn. Sá heimur
sleppir þér ekki framar. Framvegis ert þú með-
sekur.“3
En hvað með gagnrýnandann Sigurð Nordal?
Á Sigfús vin í honum, fagurfræðilega séð?
Vandamál íslensks nútímaskáldskapar, segir
Sigfús, verða varla rædd af fullum heiðarleika
án þess að taka afstöðu til skoðana prófessors
Sigurðar Nordals. Og í því efni ræðir Sigfús
hina frægu ritgerð Sigurðar, „Samhengið í ís-
lenzkum bókmenntum“, sem birtist árið 1924.
Eins og Sigfús fjallar um, átti Sigurður eftir að
taka víðsýnni og væntanlega réttlátari afstöðu
til íslenskrar ljóðhefðar og þá sér í lagi til eddu-
kvæða og dróttkvæða en þá sem birtist í um-
ræddri ritgerð. Sigfús vísar ennfremur í ritgerð
Nordals, í brot sem veitir lesendum innsýn í þá
afstöðu Nordals til íslenskra bókmennta að þær
séu „verðmæti“ sem skáldum beri að „varð-
veita“, en í þessu broti, segir Sigfús, sem má líta
á sem „nokkurs konar hvatning[u] og dagskipun
til íslenzkra skálda“ nær íhaldssemi Nordals há-
marki: „Tuttugasta öldin er miklu auðugri að
andlegu efni en 10. öldin, sér víðar og leggst
dýpra, bæði í heimi efnis og sálar. En þessa and-
legu menningu skortir oft aðhald og takmörk.
Hún er eins og mikil elfur, sem myndar ekki
fossa, af því að hún þenur sig út um flesjar og
flóa. Íslendingar eiga að sækja sér sinn hlut af
þessum auði, láta hann hlíta skorðum tungu
sinnar og braga, byltast í gljúfrum dróttkvæða
og hringhenda, svo að allur máttur efnisins fái
sig fullreyndan.“4 Ritgerð Sigurðar um sam-
hengið í íslenskum bókmenntum er þó ekki í
heild sinni merkt íhaldssemi í garð nútímaskáld-
skapar. Sigfús ræðir einmitt þá vissu Sigurðar
að „andspyrna og íhaldssemi skapi aldrei miklar
bókmenntir“.
Ef marka má túlkun Sigfúsar, var Sigurður
sér meðvitaður um hættuna sem fylgir því að
„eiga sér tíma“, bókmenntalega séð. Sigfús tek-
ur hins vegar skýra afstöðu með skáldskapnum
og varar ung skáld hér á landi við „varðveislu“-
sjónarmiðinu, fylgi sköpun ekki með. Um leið
bendir hann á eftirfarandi: Skilyrði fyrir „ann-
arri gullöld“ í bókmenntum hér á landi er lifandi
samband við heiminn: „Íslenskar bókmenntir,“
segir Sigfús, „geta ekki verið pukur úti í horni
heldur verða þær að vera fullgildur aðili, með
skyldum og áhættum, að menningarheild
heimsins.“5
Ljóst er að um miðja 20. öld er ungum skáld-
um á Íslandi vandi á höndum. Íslensk ljóðhefð
er þeim erfitt og óleyst vandamál, eins og Sigfús
bendir fimlega á. Hann vonar hins vegar að eng-
um blandist hugur um hvað beri að gera, ef velja
verður milli gamals skáldskaparforms og skáld-
skaparins sjálfs. Hér er vert að staldra við.
Þetta er ekki aðeins hárnákvæm fagurfræði,
heldur felur hún í sér tímalaust gildi, trúi ég,
fyrir fólk sem velur að gera skáldskap að við-
fangsefni sínu – hér á landi. Spurningin er nefni-
lega sú hvort ástin á skáldskaparforminu beri á
stundum ástina á skáldskap ofurliði. Þegar
svarið er já, kann ástin á skáldskaparforminu að
fóstra tímavillu fagurfræðinnar. Nánar verður
komið að henni síðar.
Hvað kemur okkur þetta við?
Í öðrum hluta greinar sinnar ræðir Sigfús
sjónarmið þeirra gagnrýnenda sem spyrja:
Hvað kemur nútímaskáldskapur okkur Íslend-
ingum við? Í stuttu máli fjallar hann þar um þá
gagnrýnendur sem velja að gera nútímaljóðlist
að viðfangsefni sínu, en án kunnáttu, þekkingar
og áhuga á efninu. Hér gæti verið um langlíft
vandamál að ræða, því séu til „masblöðrur“ á Ís-
landi hreiðra þær ósjaldan um sig í umræðu um
framsækinn skáldskap. Ennfremur er Sigfús að
glíma hér við viðhorf sem hefur tekið á sig ýms-
ar myndir frá því um miðja 20. öld: krafan um að
listaverk snerti með beinum hætti „meint“
framfaraöfl heimsins. Í þessu efni vísar hann
meðal annars í skrif Bjarna Benediktssonar um
ljóð eftir Éluard, en í ritdómi sem birtist í Þjóð-
viljanum árið 1949 spyr Bjarni: „Og til hvaða
manns skírskotar þessi skáldskapur?“ Sigfús
kemur auga á augljósa þverstæðu í þessu við-
horfi, því hvernig getur sósíalískur gagnrýnandi
fúlsað við mannlegri viðleitni?
Hér má hugsanlega greina tvíhliða tímavillu í
viðtöku gagnrýnenda nútímaljóðlistar á Íslandi,
þá sem varðar ljóðformið og þá sem varðar
reynsluna af efni þess. Því má ekki gleyma að
um miðja 20. öld hefur glíman við hið hversdags-
lega í listinni verið fólki alvöru viðfangsefni. Og
sú glíma hefur án efa ekki verið sú sama hér og
á meginlandinu. En í stað þess að fabúlera um
raunverulegan mun á reynslu fólks af atburði
eins og síðari heimsstyrjöldinni berst Sigfús
gegn hinum þrönga og þröngsýna skilningi á
„aktúalíteti“ í listum og bókmenntum hér á
landi og minnir gagnrýnendur nútímaljóðlistar
á eftirfarandi: Hafi listin glatað ljóma sínum
hefur hún skyldum að gegna: að sýna mann-
inum fram á að hann er maður, knýja hann til að
neita að lifa hálfu lífi. Þessi krafa Sigfúsar á
meira skylt við ást á og virðingu fyrir mögu-
leikum listarinnar í tálsviptum heimi en þá
framfaratrú sem boðuð var á Þjóðviljanum laust
fyrir 1950. Það er kannski þess vegna sem hún –
ólíkt trúnni á framfarirnar – snertir auman
blett, hugsi maður um möguleika listarinnar á
okkar tímum.
Að eigna sér bókmenntirnar
Í þriðja hlutanum ræðir Sigfús sjónarmiðið
„þeir skulu ekki plata okkur“ og segir þar meðal
annars: „Eitthvert ömurlegasta fyrirbærið í
umræðum um nútímalist er sú marghausaða
óvild sem oft virðist á undarlegan hátt vera
sprottin bæði af minnimáttarkennd og hræðslu
og stundum nálgast hatur. Þegar við gætum
betur að könnumst við reyndar við fyrirbærið.
Það er hræðslan við það sem menn þekkja ekki,
við hið nýja, löngunin til að halda kyrru fyrir í
þeim vanabundnu formum sem menn hafa ein-
hverntíma komizt í, af tilviljun.“6
Annað sígilt atriði sem Sigfús ræðir í þessum
hluta er sú leiða tilhneiging hjá „sumu“ fólki að
slá sjálft sig til riddara í menningarlegum efn-
um og það með því að rægja alvöru formtil-
raunir í listum. Á árunum í kringum miðja 20.
öldina mátti t.d. lesa um í blöðum stórfenglega
sleggjudóma hinna réttsýnu í garð nútímalistar.
Sigfús vísar í einn slíkan, en árið 1951 birtist í
Þjóðviljanum ritsmíð eftir Eið Bergmann þar
sem hann gagnrýnir abstrakta list og segir með-
al annars um hana: „Hún er sprottin af lífsleiða,
óljósum skilningi á brjáluðu umhverfi og skiln-
ingsleysi eða ógeði á þeim nauðsynlegu og hag-
nýtu verkefnum, sem alstaðar bíða lausnar.
Málverk eins og „Landslag að innan“ hlýtur
að verka á normalt fólk eins og verið sé að skop-
ast að heilbrigðri skynsemi…“7
Hér má greina viðhorf sem kann að hafa mót-
að hugmyndir fólks hér á landi um möguleika
listarinnar, ekki einungis á tímum „sovétisma“ í
gagnrýni, heldur bæði á undan og eftir, en það
er andúðin á því sem býr hið innra. Þessi andúð
kann að haldast í hendur við það vandamál sem
Sigfús bendir réttilega á, vandamál sem telja
má óleyst á Íslandi, en það er skortur á rými
þegar kemur að smekk á listum. Upp úr miðri
20. öldinni hafði vestrænt þjóðfélag, eins og Sig-
fús bendir á, þegar stigið skrefið í átt til „kaup-
mennsku“ í listum. Hvergi sé fólk verr statt að
þessu leyti en hér, þar sem listræn uppfræðsla
æskunnar fari að mestu fram í kvikmyndahús-
um, sem sýna lítið annað en hratið úr skál amer-
ískrar kvikmyndaframleiðslu. Það er hlutverk
listamanna, segir Sigfús, að stuðla að því að list-
smekkur æskufólks skapist.
En það er önnur þversögn sem Sigfús kemur
auga á, þversögn sem kann að varpa ljósi á tíma-
villu þeirra sem gera skáldskap að viðfangsefni
TÍMI ÍSLANDS
„Ólíkt því sem sumir Íslendingar halda í kringum
1950 eru rím og hrynjandi ekki aðaleinkenni skáld-
skapar. Takmark og markmið nútímaskálda, eins og
Sigfús setur það fram, á ekkert skylt við hina öruggu,
en takmörkuðu leiðsögn fortíðarinnar. Sigfús talar
nefnilega um afneitun á ófullkomleika mannlegrar
tjáningar, að nútímaskáld hafi reynt að útmá bilið
milli sannleika og tjáningar, milli lífs og listar. „Eða,
þar sem þessu marki verður aldrei náð: þau hafa vilj-
að gera þetta bil sem allra minnst.““
Teikning/Brian Pilkington
Sigfús Daðason
E F T I R B I R N U B J A R N A D Ó T T U R
Fáein orð um ritgerð Sigfúsar Daðasonar
„Til varnar skáldskapnum“ og tíma
fagurfræðinnar á Íslandi