Lesbók Morgunblaðsins - 06.10.2001, Síða 7

LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 6. OKTÓBER 2001 7
Egils. Hliðstæðurnar við frásögn Landnámu
hrannast upp. Völu-Steinn og Egill heyja hel-
stríð af harmi eftir syni sína. Og eins og Sig-
urður Nordal benti á árið 1924 hefur ekki verið
ills þegns efni vaxið í Ögmundi fremur en Böðv-
ari Egilssyni. Farin er alllöng leið til að leita að-
stoðar. Eftirlifandi barn kemur þar við sögu.
Kænskubragði er beitt. Ég vitna enn í Nordal:
„Gestur gefur sama ráðið og Þorgerður Egils-
dóttir fann ...: að létta treganum með því að
yrkja um hann.“ Faðirinn yrkir erfiljóð um son-
inn og barn hans er viðstatt þá athöfn (það kem-
ur fram í brotum úr Ögmundardrápu að Egill
Völu-Steinsson sé viðstaddur). Sláandi líkingar
eru milli þessara brota og Sonatorreks og hef ég
rakið þær í afmælisriti Hermanns Pálssonar.
Eins og ég gat um hér að framan sá hinn alsjá-
andi Sigurður Nordal tengslin milli sagnanna af
Völu-Steini og Agli. En hann taldi að Gestur
hefði nýtt sér aðferð Þorgerðar, hefði með öðr-
um orðum þekkt sögu Sonatorreks. Þessu hljót-
um við nú að verða að snúa við, m.a. í ljósi hug-
mynda Bjarna Einarssonar um aldur
Sonatorreks. Sonatorrek hefur þá orðið til í hrif-
næmum huga þess sem þekkti Ögmundardrápu
og aðdraganda hennar.
Hallgerðarnar tvær
Hér skal ég gera örlítinn útúrdúr. Tungu-
Odds er víða getið. Landnáma segir frá því að
hann fór til laugar í Reykholt en sjálfur bjó hann
að því er virðist á Breiðabólstað, örskammt frá
Reykholti. Þar urðu mikil tíðindi því að Hall-
björn Oddsson frá Kiðjabergi í Grímsnesi vildi
fá konu sína Hallgerði, dóttur Tungu-Odds, til
að fara með sér suður á land til venslafólks síns.
Þau höfðu þá búið hjá Oddi í einn vetur. En
Snæbjörn galti sem var skyldur Hallgerði hefur
augljóslega einnig verið ástmaður hennar. Hún
situr á palli og kembir sér þegar bóndi hennar
kemur inn í dyngjuna. Hári hennar er líkt við
hár nöfnu hennar langbrókar. En nú vill Hall-
gerður hvergi fara, ekki heldur þótt Hallbjörn
reyni að neyta aflsmunar. Hann yrkir vísu þar
sem fram kemur að hann sé harmi sleginn. „Böl
gerir mig fölvan,“ segir hann og við hugsum til
frægrar ljóðlínu í Egils sögu. Nú snarar hann
hárið of hönd sér og heggur af henni höfuðið.
Ástmaðurinn eltir síðan Hallbjörn uppi og drep-
ur hann við Hallbjarnarvörður. Hér er m.ö.o.
Hallgerðarnafnið komið ásamt aðstæðum sem
um margt minna á Njálu. Eiginmaðurinn, sem
er í skyldleika við mikilvægar persónur Njálu,
leggur hendur á konu sína. Hárið kemur við
sögu á örlagastund og fylgdarmaður eða ást-
maður er nálægur. Allt á þetta sér samsvaranir
í Njálu. Ég nefni þetta hér til að sýna fram á að í
Njáls sögu er beitt aðferðum sem Snorri, maður
hins nýja tíma í sagnaritun, hafði beitt um hálfri
öld fyrr. Vésteinn Ólason segir réttilega í Bók-
menntasögu Máls og menningar að höfundur
Njálu hafi leyft sér meira frelsi til nýsköpunar
en fyrri sagnaritarar (II, bls. 143). Um þetta
mætti nefna dæmi; þannig er Njála óháðari
konungasögum en Egils saga. En jafnframt má
benda á að sumar þær aðferðir sem höfundur
Njálu beitti og kenna mætti við frelsi til nýsköp-
unar var þegar búið að nýta af listfengi í Egils
sögu.
Goðsöguleg vakning
Mig langar nú að nefna annað dæmi um áhrif
Snorra á sagnaritun. Svo er að sjá sem goð-
söguleg vakning hafi orðið eftir að Edda Snorra
varð kunn. Einnig má ímynda sér að meðferð
edduefnis – það sem ég hef leyft mér að kalla
hulin eða dulin edduáhrif – hafi farið að koma
fram í öðrum sögum einnig (Til að benda á enn
eitt dæmi úr Egils sögu mætti taka augnaráð
(„ægigeisla“) Eiríks blóðaxar sem minnir mjög
á hið hvassa augnaráð Þórs í för hans til Út-
garða-Loka. Í Húsdrápu Úlfs Uggasonar er
meira að segja minnst á „ægigeisla“ þegar talað
er um augnaráð Þórs en vísan er varðveitt í
Snorra-Eddu). Ég hef beitt þessari „hulduað-
ferð“ til að reyna að tímasetja þátt eins og
Gunnars þátt Þiðrandabana þar sem hetju- og
goðsögur leynast á bak við frásagnir af átökum
kappa á Austurlandi.
Ljótur og málugur bróðir
Önnur tímasetning er mér reyndar ofar í
huga, en það er sjálf tímasetning Egils sögu. Ég
gat um það hér að framan að Egils saga væri
sennilega ekki skrifuð fyrr en undir ævilok
Snorra. Mér finnst allur andi sögunnar benda til
þess. Ekki alls fyrir löngu fór ég að rifja upp
Hreiðars þátt heimska. Þá fannst mér ég sjá þar
drætti sem vel mætti hugsa sér að Snorri hefði
notfært sér við sköpun Egils sögu. Með öðrum
orðum fannst mér líklegt að Hreiðars þáttur
mundi vera eldri en Egils saga. Þarna er um að
ræða eldri og yngri bróður, annan vinsælan við
hirð Magnúss konungs góða, hinn ljótan og hei-
móttarlegan. Sá vill komast utan með bróður
sínum – með góðu eða illu. Ljóti bróðirinn er
skáldmæltur og yrkir lof um Magnús konung.
En hann lendir í útistöðum við annan konung,
Harald harðráða, og flýr hann (sú frásögn berg-
málar í flótta Skalla-Gríms frá hirð Haralds hár-
fagra). Hreiðar þiggur gjöf af Magnúsi og held-
ur að lokum heim til Íslands. Þátturinn er vel
skrifaður og um margt athyglisverður. En sá
galli er á byggingu hans að sambandi bræðr-
anna er ekki fylgt eftir. Það vantar e.k. uppgjör
þeirra á milli, bróðir Hreiðars gufar einfaldlega
upp. Hér fannst mér ég sjá löngun Snorra til að
betrumbæta. Sambandi þeirra Egils og Þórólfs
er fylgt út yfir gröf og dauða ef svo má segja.
Þeir sameinast í ást til sömu konunnar og eiga
hana báðir. Og eftir dauða hennar á Egill at-
hvarf hjá dóttur hennar og Þórólfs.
Til háðungar Snorra
En hér er á sérkennilegt atriði að líta. Fyrir
30 árum birtist grein í Skírni eftir Norðmanninn
Nils Hallan. Hann sýndi fram á að gjöf sú sem
Magnús konungur gaf Hreiðari tengdist merki-
legu atviki í lífi Snorra Sturlusonar. Sá snjalli
fræðimaður Guðbrandur Vigfússon hafði bent á
að orðið „fólgsnarjarl“ sem Styrmir fróði notaði
um Snorra ætti ekkert skylt við leynd eða felur,
það merkti með öðrum orðum ekki það að
Snorri hefði verið gerður jarl með leynd. Skúli
hertogi hefði einfaldlega gert Snorra að jarli
með aðsetri á eynni Fólgsn við mynni Þránd-
heimsfjarðar, Fólgsnarjarli. Norðmaðurinn
vekur þessa kenningu, kenningu sem ýmsir
fræðimenn höfðu hafnað með ákefð, og segir
jafnframt að í Hreiðars þætti heimska sé vísað
óbeint til þessa máls. Þar gefur Magnús kon-
ungur Hreiðari eyju sem Hreiðar segir að muni
tengja saman Noreg og Ísland. Magnús kaupir
reyndar eyna strax af Hreiðari. Hermann Páls-
son tekur málið upp árið 1992 og segir að þátt-
urinn eða „fábyljan“ af Hreiðari sé skrifaður til
háðungar Snorra því að þarna sé honum aug-
ljóslega líkt við afglapa (Hermann tengir m.a.
saman orðin heimskur og fól, sbr. nafnið
Fólgsn). Við þetta má þá bæta að sé eitthvað
skrifað manni til háðungar hlýtur sá að vera á
lífi til að háðið bíti. Það verður með öðrum orð-
um að berast þeim til eyrna sem það beinist
gegn. Þannig hefur Snorri þekkt þennan þátt.
Og ef svo er sem mér sýnist að þátturinn hafi
mótað Egils sögu, að Snorri hafi m.ö.o. viljað
hæðast að þeim sem hæddist að honum (með því
að skrifa miklu snjallari sögu), þá má tímasetja
Egils sögu með meiri nákvæmni en hingað til
hefur tekist að gera: sagan væri semsagt skrif-
uð eftir að Snorri kemur frá Skúla jarli, ein-
hvern tíma á bilinu 1239–1241, sennilega eftir að
fréttin um dauða Skúla barst til Íslands árið
1240 og útséð um hylli Noregskonungs. Sam-
kvæmt þessu hefur Snorri nýtt allvel þann tíma
sem hann átti eftir.
Þeir skrifuðust á
Í Egils sögu má heyra mikið bergmál eins og
margoft hefur verið bent á. Svipaðar aðstæður
skapast aftur og aftur, sbr. hliðstæðurnar milli
Þórólfanna eða þegar þeir feðgar, Skalla-Grím-
ur og Egill, grafa silfur sitt. En svo bætist við
bergmál frá öðrum sögum eins og hér hefur ver-
ið rætt og þar gengur allt á víxl, eigin reynsla og
atvik úr samtíð og sögum, fornum og nýjum.
Þessi vinnubrögð minna á það sem Eiríkur
Jónsson hefur af furðulegri glöggskyggni sagt
um aðferðir Halldórs Laxness við sköpun Ís-
landsklukkunnar. Laxness nýtti sér aðföng úr
fortíð og samtíð og raðaði saman. Þeir kölluðust
á, þessir karlar. Jónas Hallgrímsson spurði:
„Sáuð þið hana systur mína?“ Jóhann Jónsson
svaraði löngu síðar: „Ég sá hana systur þína.“
Um Snorra og samtímamenn hans má jafnvel
segja að þeir hafi skrifast á í sögum sínum. Í
Hreiðars þætti er hæðst að Snorra en jafnframt
vísað í rit hans því að samtal Magnúss konungs
og Hreiðars á einum stað er ekkert annað en til-
brigði við Prologus Heimskringlu og hin frægu
orð Snorra um háð og lof. Síðan svarar Snorri
fyrir sig með heilli sögu og þar má segja að háð-
ið og lofið sé enn til umræðu því að Höfuðlausn
Egils þar sem hamrað er á orðstír Eiríks bló-
ðaxar er auðvitað ekkert annað en háð um bróð-
urmorðingjann Eirík blóðöx.
Heimildir:
Undirritaður styðst að hluta til við fyrri rit sín um efnið.
Þar má nefna bókina Die Egils saga und ihr Verhältnis zu
anderen Werken des nordischen Mittelalters (1991/1995) og
greinarnar „Sighvatur Þórðarson og Egils saga“ Skáld-
skaparmál 3 (1994), „Er Arinbjarnarkviða ungt kvæði?“
Sagnaþing helgað Jónasi Kristjánssyni (1994), „Saga Gunn-
ars Þiðrandabana“ Heiðin minni 1999, „HSk, Landnáma og
Egils saga“ Helgispjöll til heiðurs Helga Skúla Kjartans-
syni fimmtugum 1999 og „Egils saga, Njáls saga and the
Shadow of Landnáma“ Sagnaheimur. Studies in Honour of
Hermann Pálsson (2001). Þá er hér stuðst við rit Bjarna
Einarssonar, Litterære forudsætninger for Egils saga
(1975), Skáldasögur. Um uppruna og eðli ástaskáldasagn-
anna fornu (1961) og greinina „Skáldið í Reykjaholti“ Ey-
vindarbók (1992). Grein Haralds Bessasonar „Mythological
Overlays“ birtist í Sjötíu ritgerðum, afmælisriti til heiðurs
Jakobi Benediktssyni (1977). Sama er að segja um grein
Jónasar Kristjánssonar, „Egilssaga og konungasögur“. Þá
er vísað í bók Hermanns Pálssonar, Sagnaskemmtun Ís-
lendinga (1962) og greinina „Hirðskáld í spéspegli“ Skáld-
skaparmál 2 (1992). Ónefndar eru greinar Sigurðar Nor-
dals, „Völu-Steinn“ Iðunn 8 (1924), Josephs Harris,
„Goðsögn sem hjálp til að lifa af í Sonatorreki“ Heiðin minni
(1999) og Nils Hallan, „Snorri fólgsnarjarl“ Skírnir (1972);
einnig Bókmenntasaga Máls og menningar (1992) þar sem
Vésteinn Ólason ræðir um vinnuaðferðir fornra höfunda.
Skylt er og að geta skrifa Torfa Tulinius um Egils sögu, m.a.
doktorsrits hans frá 1992. Loks er vísað í bók Eiríks Jóns-
sonar, Rætur Íslandsklukkunnar (1981).
Þessi grein er byggð á fyrirlestri sem fluttur var í boði
Snorrastofu í Reykholti hinn 26. september sl.
Höfundur er prófessor við Kennaraháskóla Íslands.
Ég hef spurt um vatnið
Á heiðinni eru mörg vötn
en langt frá öðrum liggur vatnið
Það er djúpt og leggur ekki sem önnur vötn
Og það er ekki blátt
Þessa vatns leita ég
Margir hafa sagt mér frá því
Þar er gott til fanga
Enn hefur enginn komið þar
(Einferli, 1989.)
Á yfirborðinu er þetta fjarska einfaldur texti. Engum ljóð-rænum brögðum er beitt. Engar líkingar, engar mynd-hverfingar, engin föst hrynjandi, engir ljóðstafir, ekkert
rím. Stuttar málsgreinar, einungis aðalsetningar. Engin grein-
armerki, hvorki kommur né punktar. Málsgreinar aðeins að-
greindar með upphafsstaf og nýrri línu. Orðið vatn kemur fyrir
fjórum sinnum.
Ef til vill finnst einhverjum þetta minna á prósaljóð, sem sumum
þykir vera eins konar þversögn: að ljóð geti ekki verið prósi og
prósi ekki ljóð. En þótt þetta ljóð hafi ekki helstu einkenni ljóð-
stíls, eins og greint er að framan, þá er þetta ekki heldur prósa-
ljóð, enda er því skipt kirfilega í ljóðlínur. Ef til vill er það þá
óræðni textans sem gerir hann að ljóði, því hann er eiginlega eins
konar ráðgáta. Og svo felst í honum einhver einkennilegur seiður,
sem krefst frekari athygli.
Mig minnir að Halldór Laxness hafi einhvern tíma sagt, er hann
var spurður um tiltekið atriði í leikriti sem þótti táknrænt og tor-
skilið, að menn ættu að skilja þetta allt saman ef þeir bara skildu
orðið. Kannski finnst einhverjum að slíkt svar sé út í hött eða út-
úrsnúningur. Ég skildi það hins vegar svo að tákn ætti ekki að út-
skýra. Vilji menn tala bert, nota þeir ekki tákn. Ef tákn er notað,
þá er það af því að menn vilja ekki tala bert. Menn vilja skilja
gátu táknsins eftir handa viðtakandanum að ráða. Og þá kemur
fleira en eitt til greina í mörgum tilvikum.
Í þessu ljóði Finns Torfa skiljum við orðin. Þar er ekkert sjald-
gæft orð eða torskilið. En um hvað er þá þetta ljóð í raun og veru?
Því er öllu erfiðara að svara, þótt við skiljum hvert orð. Þess
vegna verðum við að velta fyrir okkur táknum. Þau eru oft bæði
erfið viðureignar og varasöm, því að stundum er hætt við að menn
þykist sjá tákn víða, ef leitað er að þeim. Þetta ljóð er hins vegar
skýrt dæmi um tákn, af því að við getum ekki skilið það öðru vísi.
Lykillinn hlýtur að felast í orðinu vatn, eða réttar sagt vatnið.
Vatn, ótiltekið, hefur margs konar táknræna merkingu. Það tákn-
ar ekki síst materia prima, upphaf alls efnis og allrar tilveru, einn-
ig fyllingu eða gnægð, líf, lífgefandi afl, andlega frjósemi, en getur
einnig haft neikvæða merkingu sem eyðandi afl. Og svo má ekki
gleyma manninum við brunninn sem bað konuna að gefa sér að
drekka, en sagðist þó sjálfur eiga lifandi vatn, sem verður að lind
sem streymir fram til eilífs lífs. Stöðuvatn er stundum sýnt sem
opið auga jarðarinnar, og sem draumtákn merkir það hið kvenlega
og þar með upphaf lífs. Annað lykilorð er heiði sem oftlega táknar
vegferð og þar með stundum vegferð mannsins, ævina.
Ekki dugir þetta mér þó til fulls skilnings. Ljóst er að vatnið í
ljóðinu er stöðuvatn á heiði, þar sem eru mörg önnur vötn, en
þetta vatn er langt frá þeim. „Það er djúpt og leggur ekki sem
önnur vötn / Og það er ekki blátt“. Og – „Þar er gott til fanga“.
Margir vita af því, en enginn hefur fundið það – enn. Þetta vatn er
því sílifandi og lætur ís ekki fjötra sig, og geymir í sér líf. Að
þessu vatni leitar mælandi ljóðsins. Og lengra kemst ég reyndar
ekki. Þetta er þess konar ljóð sem nemendur mínir í Háskóla Ís-
lands hafa stundum kallað „botnlaust“ – af því að það verður ekki
ráðið til fulls, og þeim hefur þótt til marks um gott ljóð með djúpri
hugsun. Og kannski er vatnið í ljóði Finns Torfa líka botnlaust.
Ef – og það er stórt ef – heiðin táknar hér æviferil og vatnið upp-
sprettu lífsins, einnig í táknmynd stöðuvatns, þá snýst leitin að
hinstu rökum, þeirri gátu sem leitandi maður glímir sífellt við. En
hvað veit ég? Ég vona að einhver lesandi haldi áfram að leita
skilnings á þessu heillandi ljóði.
VATNIÐ
LJÓÐRÝNI
N J Ö R Ð U R P . N J A R Ð V Í K
FINNUR TORFI HJÖRLEIFSSON