Lesbók Morgunblaðsins - 06.10.2001, Side 10

10 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 6. OKTÓBER 2001
M
ARGAR fornar leiðir
liggja yfir Tröllaskag-
ann á milli Eyjafjarðar
og Skagafjarðar og
flestar þeirra miðuðust
við að komast til eða
frá Hólum í Hjaltadal.
Ein stysta og fjölfarn-
asta leiðin yfir fjallgarðinn var um Heljardals-
heiði, en hún er um 870 m há og liggur úr botni
Svarfaðardals yfir í Heljardal, sem er afdalur
Kolbeinsdals í Skagafirði.
Pílagrímsgangan
Það var 26 manna hópur sem gekk þessa leið
laugardaginn 8. júlí árið 2000 í dásamlegu
veðri, logni, sólskini og hita. Prestafélag Hóla-
stiftis hins forna, Minjasafnið á Akureyri og
Ferðafélagið Hörgur í Hörgárdal stóðu að
ferðinni. Þátttakendur komu víða að og þekkt-
ust fæstir fyrir. Leiðsögumaður var undirrit-
aður, en séra Gunnlaugur Garðarsson, sókn-
arprestur Glerárkirkju á Akureyri, fór fyrir
hópnum. Glerársöfnuður átti að standa að
messu á Hólum daginn eftir og þótti tilhlýði-
legt að minnast kristnitökunnar með píla-
grímsgöngu að Hólum.
Orðið pílagrímur er komið úr latínu og
merkir ferðalangur eða útlendingur. Pílagrím-
ar ferðast einir síns liðs eða í hópum til helgi-
staðar og fóru fyrr á tímum gangandi. Mark-
miðið var að uppbyggjast andlega og snúa
endurnærður heim. Upphaflega var í kristinni
trú um að ræða ferðir til landsins helga, en síð-
ar urðu grafir dýrlinga sérstakir áfangastaðir.
Hér erum við þátttakendur í pílagrímsferð
(ekki píslargöngu, sem mun ekki lúterskur sið-
ur) til Hóla í Hjaltadal, sem í augum margra er
helgur staður og Guðmundur biskup góði var
með í för á huglægan hátt.
Sögustaðir skoðaðir
Lagt var af stað frá Glerárkirkju snemma
morguns og ekið að Gásum, þar sem fornar
rústir voru skoðaðar. Þar var helsta höfn og
verslunarstaður á Norðurlandi fram um 1400.
Þarna eru einhverjar umfangsmestu rústir á
Íslandi og eru nú uppi áform um rannsóknir og
kynningu á þeim. Frá Gásum sást meðal ann-
ars inn í Hörgárdal, en innarlega í þeim dal
fæddist Guðmundur biskup góði árið 1160 og
frá Gásum lagði hann í sína fyrstu utanlands-
ferð, sem varð ærið ævintýraleg. Næst var ek-
ið að Vallakirkju í Svarfaðardal, en þar var
Guðmundur góði prestur um hríð og þaðan fór
hann í afdrifaríka ferð yfir Heljardalsheiði.
Olga á Sökku sýndi kirkjuna, en hún var byggð
1861 og var elsta bygging í Svarfaðardal, er
hún brann árið 1997, en þá var verið að ljúka
við að gera hana upp. Fámennur söfnuðurinn
sýndi þann stórhug að endurbyggja hana í
upprunalegri mynd. Þá var ekið inn að Urðum í
Svarfaðardal og ásamt Einari og Guðlaugu,
ábúendum þar, áttum við góða helgistund í
Urðakirkju, þar sem séra Gunnlaugur flutti
hugvekju og ferðabæn. Það var gott að fela
Guði ferðina, en hann hafði þegar svarað bæn-
um um gott veður.
Gangan hefst
Var nú ekið að fremsta bænum í Svarfaðar-
dal vestanverðum, Atlastöðum, sem stendur
undir tígulegu Hnjótafjallinu, en frá Atlastöð-
um var lagt til göngu. Lena húsmóðir og Magn-
ús bróðir hennar komu út og heilsuðu upp á
ferðalangana, en þarna á hlaðinu fækkuðu
sumir fötum og báru á sig sólarvörn. Allt var
baðað í sól og klukkan 11.30 var lagt af stað.
Gengið var suður túnið á Atlastöðum og yfir
hrörlega brú á Skallánni, sem kemur úr Skall-
árdalnum norðan við Hnjótafjallið. Handan
Svarfaðardalsár er bærinn Kot og ofan hans
gnæfir Kotafjall í suðri. Framan Kotafjallsins
er afdalurinn Vífilsdalur og enn framar Vífils-
fjall. Í blíðunni gengum við fram Svarfaðardal-
inn undir Hnjótafjallinu eftir jeppaslóð sem
liggur um grösugt svæði, sem nefnt er Hnjót-
ar. Þegar framar kemur sést vel inn í dalbotn-
inn, þar sem slóðin liðast upp til heiðarinnar,
ágætlega árennileg að sjá, en Svarfaðardalsáin
fellur í fallegri fossasyrpu niður dalbotninn.
Þegar komið er fram á svonefnda Hvössu-
hnjóta hefur dalurinn sveigt enn meira til vest-
urs. Þar var sest niður og áð í blíðunni og leið-
sögumaður sagði fyrsta hluta ævisögu
Guðmundar góða.
Guðmundur góði –
æska og prestþjónusta
Guðmundur var fæddur utan hjónabands að
Grjótá í Hörgárdal, en helst er talið að það sé
býli sem hafi verið framarlega í Hörgárdal
vestanverðum, en jarðabók Árna og Páls frá
1712 nefnir þar eyðibýlið Grjótárkot. Faðir
Guðmundar var veginn í Noregi og ólst Guð-
mundur upp hjá vinum og vandamönnum víðs
vegar norðanlands. Ingimundur prestur, föð-
urbróðir hans, fóstraði hann mest. Guðmundur
þótti óstýrilátur en Ingimundur fóstri hans var
„…harðr við hann ok réð honum mjök… og var
Guðmundur …barðr til bækr. Hann var ólatr
mjök, ok þótti þat þegar auðsætt, at honum
mundi kippa í kyn um athöfn hans ok ódæl-
leika“. Við leik fór Guðmundur ætíð í hlutverk
biskupa þegar önnur börn hervæddust. Nítján
vetra réðst Guðmundur til utanferðar með
Ingimundi fóstra sínum. Þeir lögðu upp frá
Gásum en hrepptu andviðri og rak á Horn-
strandir og brutu skipið en menn björguðust,
Guðmundur þó illa fótbrotinn, „…ok var brot-
inn fótrinn á borði bátsins svá smátt sem
skeljamoli, ok horfðu þangat tær er hæll
skyldi“. Gert var að meiðslum Guðmundar á
næsta bæ, en beinbrot stóð áfram út úr leggn-
um. Á Reykhólum var prestur sem þótti góður
læknir og „… bakaði Helgi fótinn mjök, ok tog-
uðu tveir karlar beinit með töng, áður út gengi,
en þá græddi hann eftir...“ Guðmundur virðist
hafa náð sér furðanlega eftir þessi meiðsl.
Upp á Heljardalsheiði
Fyrrum var einungis troðningur og síðan
hestaslóð yfir heiðina, en hún mun hafa verið
lagfærð, þegar símalína var lögð þar yfir 1906.
Þetta var loftlína nema á verstu stöðum. Enn
má sjá nokkrar leifar af þessari fornu símalínu,
stöku staurar standa, og það er greinilegt að
það hefur verið vandað til verksins þegar hlað-
inn var fótstallur umhverfis þá. Árið 1988 var
svo ljósleiðari lagður í jörð yfir heiðina og þá
var lögð yfir hana jeppaslóð. Var Heljardals-
heiði þá svipt nokkru af fegurð sinni, en jafn-
framt gerð að auðveldustu og hættuminnstu
gönguleið á milli Eyjafjarðar og Skagafjarðar.
Og það er einmitt þessi jeppaslóð sem við
göngumenn aldamótaársins fylgjum, og í
brattanum upp heiðina liggur hún í hlykkjum,
en á vinstri hönd sést annað slagið í fallega
fossana í ánni. Jeppaslóð þessari er ekki lengur
haldið við og má hún teljast ófær.
Eftir hvíld og næringu til líkama og sálar er
haldið af stað inn eftir sléttum grundum
Hvössuhnjótanna að dalbotninum, en þar fer
að halla á fótinn. Nú er gengið í sveigum eftir
slóðinni, fossar Svarfaðardalsár eru ekki langt
undan á vinstri hönd og fyrstu vörðurnar og líf-
seigustu símastaurarnir koma í ljós. Þarna
uppi á Kambagilsbrún var enn áð og útsýnis
notið niður dalinn. Og nú fer að styttast í snjó-
inn og við þurfum að fara á snjóbrú yfir þver-
læk, sem kemur úr jökulskálinni á hægri hönd,
Hnjótakverk. Jökullinn í skálinni tengist
Deildardalsjökli og er hægt að fara þar á bak
við tígulegt Hnjótafjallið á Hákamba, sem
liggja norður í Fljót og Ólafsfjörð eða niður í
Deildardal eða Unadal í Skagafirði. Munu
Svarfdælir stundum hafa farið þessa leið til
verslunar á Hofsósi. Leið okkar hefur legið
mikið til vesturs, en nú sveigjum við meira til
suðvesturs. Stundum er gengið á snjó, stund-
um á urðum sem auðnast hafa. Síðasta brekk-
an er svo Stóruvörðubrekka, allhá og brött og
oftast snæviþakin og háheiðinni er náð við hina
myndarlegu Stóruvörðu. Skammt vestan
Stóruvörðu er fremur óhrjálegur skúr, sem
vélsleðamenn komu fyrir á seinni árum og um
100 m austan hennar eru fornar en greinilegar
hleðslur, sem taldar eru af fornu sæluhúsi, en
engum sögum fer af því. Heljardalurinn blasir
við framundan. Í sólinni og logninu á sýslu-
mörkunum settust pílagrímarnir undir suður-
vegg skálans og séra Gunnlaugur hafði hug-
vekju og bæn. Það var léttfættur hópur sem
rölti síðan niður Heljardal, fyrst nokkuð á snjó
en síðan eftir slóðinni, sem þarna liggur um
mjög stórgrýtt svæði. Hér staðnæmdist hóp-
urinn til að hlýða á upplestur leiðsögumanns úr
Guðmundar sögu Arasonar.
Prestskapur Guðmundar góða
Eftir hafvillurnar og fótbrotið er Guðmund-
ur víða á norðanverðu landinu og er af Brandi
Horft niður Heljardal. Heljarskál til vinstri en til hægri sér niður í Kolbeinsdal.Pílagrímarnir ferðbúnir á hlaðinu á Atlastöðum. Horft til Heljardalsheiðar í botni Svarfaðardals.
Kotafjall lengst til vinstri, Vífilsfjall í miðju og Hnjótafjall til hægri.
Á SLÓÐUM FERÐAFÉLAGS ÍSLANDS
Í FÓTSPOR
GUÐMUNDAR
BISKUPS GÓÐA

























 
 
 










  
 







 
 

 
    

 


 




!
"
#
!
         
   

   
 
   


 
  

 !" #  


 

 



 


 $" 
 !"#$








 

$%




 
  

%


&
'


% 
&

  %

 '
%




(
 

 








 










 



% 
)   
  %  
„Upphaflega var í kristinni trú um að ræða ferðir
til landsins helga, en síðar urðu grafir dýrlinga
sérstakir áfangastaðir. Hér erum við þátttakendur í
pílagrímsferð (ekki píslargöngu, sem mun ekki
lúterskur siður) til Hóla í Hjaltadal, sem í augum
margra er helgur staður og Guðmundur biskup
góði var með í för á huglægan hátt.“
E F T I R B J A R N A E . G U Ð L E I F S S O N