Lesbók Morgunblaðsins - 06.10.2001, Blaðsíða 11

LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 6. OKTÓBER 2001 11
biskupi vígður til prests 1185. Þorgeir bisk-
upssonur var einn af hans bestu vinum, og fór
hann utan til Noregs en lést á heimleið og varð
mörgum harmdauði, ekki síst Guðmundi „…ok
þat fell honum svá nær, at náliga mátti kalla, at
hann skiptist í annan mann at mörgu eðli síð-
an… Hann gerðist þá mikill trúmaðr í bæna-
haldi ok tíðagerð ok harðrétti ok örlæti, at
sumum mönnum þótti halda við vanstilli ok
ætluðu, at hann mundi eigi bera mega allt sam-
an, harðlífi sitt ok óyndi af andláti Þorgeirs“.
Sýnist manni að þarna hafi orðið sú breyting á
Guðmundi er hann bjó að alla tíð síðan. Tók að
safnast að honum ómagafólk og fátæklingar og
alþýða manna kallaði hann Guðmund góða.
Eftir prestvígsluna er hann prestur á nokkrum
stöðum í Skagafirði og nú fara að gerast ýmsir
fyrirburðir kringum hann, sem yrði of langt
upp að telja. Hann ferðast og vígir brunna víða
um land og vatn, sem Guðmundur hafði vígt,
læknaði sjúklinga og var einu sinni notað sem
eldsneyti í stað lýsis. Þá er Guðmundur kall-
aður til prestsþjónustu að Völlum í Svarfaðar-
dal og er hann þá kominn á þær slóðir, sem við
erum að ferðast um.
Hrakningar Guðmundar góða
á Heljardalsheiði 1193
Það var skömmu eftir jól að Guðmundur
prestur á Völlum ætlaði til Hóla að heimsækja
Brand biskup. Slóst margt manna í för með
honum sem vant var, alls urðu þau 16, þar af
fjórar konur og fjórir unglingar. Fólkið var
misvel á sig komið og misvel búið, eins og títt
var um fylgdarlið Guðmundar. Þau fóru fyrst
fram að Skeiði, sem er framarlega í Svarfaðar-
dal, gistu þar, og þegar búist var til ferðar
morguninn eftir var Guðmundur beðinn að
flýta bænagjörð. „En þat varð ekki svá, ok
urðu tíðirnar seinni en aðrir vildu en skjótari
en hann vildi...“ Er þau leggja loks af stað var
veður „…þjökkt ok vátadrífa ok vindlítit, ok
þótti öllum mönnum óteygiligt“. En er þau
sækja á heiðina skellur á blindstórhríð úr
vestri svo „…at ekki sá af tám fram, ok þá tekr
at nátta“. Þegar Guðmundur er kominn á heið-
ina bíður hann þeirra sem seinni voru, og
ákveður að best sé að snúa til baka undan veðri
og brekku. Hjónin Hrafnkell og Hallbera kom-
ust þó áfram yfir heiðina við illan leik niður að
bænum Heljardalsá í Kolbeinsdal. Í Byskupa-
sögum er furðu nákvæm lýsing á lífsbaráttu
þeirra sem sneru til baka. Helga frá Gröf fórst
er hún lenti í gili og hljóp snjóflóð þar yfir (gæti
verið við Kambagil, en þar er snjóflóðahætt).
Ingjaldur sonur hennar villist frá fólkinu. Guð-
mundur sveiflar sér úr kyrtlinum og lætur yfir
meyna Unu, leiðir Jódísi fóstru sína, en Er-
lendur prestur leiðir sveinana Vermund og
Gest, sem báðir voru í miklu uppáhaldi hjá
Guðmundi. Gestur lendir í á (líklega Svarfaðar-
dalsá) og andaðist áður en menn fengu grafið
hann í fönn. Una er síðan grafin í fönn vafin
kirtli Guðmundar. Vermundur gefst upp, og
andast í fangi Guðmundar meðan verið er að
grafa hann í fönn, og fellur prestur afturábak
með líkið í fanginu ofan á sér, en við hlið hans
liggur Jódís fóstra hans, og gat hann leyft
henni að hvíla höfuðið á handlegg sínum, svo að
hana kæli ekki. Þannig finnast þau Jódís og
Guðmundur lifandi morguninn eftir, en Una
fannst lifandi tveimur dögum seinna og var til
þess tekið að hana kól hvergi nema á tá einni
sem stóð undan kyrtli prestsins. Ekki eru í
sögunni rakin afdrif allra, en greint er frá and-
láti fimm manna, fjögurra unglinga og einnar
konu og fundust sum líkin ekki fyrr en næsta
sumar. Það er athyglisvert að svo er tekið til
orða í sögunni að Svarfdælir unnu Guðmundi
svo mikið, „…at þeir þóttust hann hafa ór helju
heimtan“, en Heljardalsheiði er stundum ein-
mitt nefnd „Helja“.
Niður Heljardal
Göngumenn í pílagrímsgöngu árið 2000
halda nú áfram niður Heljardal, en austan
Heljardals er mikið fjall og inn í það gengur
víðáttumikil og falleg skál með jökulfönnum,
nefnist hún Heljarskál og úr henni koma tveir
lækir. Leið okkar liggur vestan ár niður á dal-
inn miðjan og þurfti að vaða þrjá læki, og er þá
komið niður á graslendi. Ráðgert var að fara
yfir Heljará um miðjan dal, en nú hafði teygst
nokkuð úr hópnum, þannig að sumir voru
komnir lengra en ráðgert var. Leiðsögumaður
var með NMT-síma sem öryggistæki og hafði
samið við Árna bónda á Laufskálum í Hjaltadal
um að koma á dráttarvél að Kolbeinsdalsánni
og ferja menn yfir. En nú var síminn sam-
bandslaus þarna inni í dalnum og ekki hægt að
gefa bónda merki um hvenær hann ætti að
mæta. Okkur til gleði sjáum við dráttarvél
koma akandi slóðina upp Heljardalinn, og hafði
Árni þá komið óræstur og miklu lengra en til
var ætlast og gladdi það vegmóða göngumenn
mjög að þurfa ekki að vaða Heljarána. Fór svo
að hann kom yfir Heljarána, reyndar á slæmu
vaði, þar sem hann sá til fyrstu göngumann-
anna, en eina kvísl urðu menn að stökkva. Þeg-
ar komið var yfir Heljarána hvíldust menn.
Biskupstíð Guðmundar góða
Mikill vinskapur og tengsl voru með Guð-
mundi presti og Kolbeini Tumasyni Ásbirningi
og ræður Kolbeinn því að Guðmundur er val-
inn biskup 1201, þegar Brandur Hólabiskup
deyr. Kolbeinn taldi að Guðmundur mundi
verða sér leiðitamur. Settist biskup á Hólastól
og upphófust strax deilur hans og Kolbeins,
snerust þær aðallega um það, hvort kirkjan
skyldi lúta kirkjulögum eða landslögum. Kol-
beinn féll í Víðinesbardaga við menn biskups
og alla biskupstíð Guðmundar héldust deilur
hans við Ásbirninga og Sturlunga og yrði það
of langt upp að telja hér. Var biskup oft hrak-
inn af Hólastað, flæmdur og fluttur nauðugur
um landið og þvældist hann víða um land og
með honum misjafnt lið. Stóðu menn hans í
bardögum við höfðingjana víða um land og var
mesta orustan háð í Grímsey. Gegnir það furðu
að maður, sem svo illa fótbrotnaði á yngri ár-
um, skyldi ferðast svo mikið. Hann þurfti á
fund erkibiskups í Niðarósi til að verja sig og
var á síðustu árum ævinnar stofufangi á Hólum
og lést þar árið 1237. Þegar lík hans var grafið
upp og flutt til um öld síðar sáust stórir hnútar
á leggnum.
Æviferill Guðmundar er rakinn í Byskupa-
sögum, en hann lét engin rit eftir sig. Víða um
land lifa sögur af Guðmundi góða, vígslum
hans og kraftaverkum, örnefni minna á hann
og margar þjóðsögur tengjast honum. Guð-
mundur var ástsæll af alþýðu og varð þjóð-
ardýrlingur, þótt aldrei tækist að fá viðurkenn-
ingu páfa á helgi hans.
Göngulok
Eftir stutta hvíld í Heljardal var fyrst geng-
ið upp Smérbrekku og síðan niður brattar
Heljarbrekkurnar, niður á eyrarnar við ármót-
in. Á þessum slóðum sést móta fyrir tóftarbrot-
um og er talið að þar hafi staðið bærinn Helj-
ardalsá, er hjónin komust að árið 1193. Allir
bæir í Kolbeinsdal eru nú komnir í eyði. Menn
gengu niður á eyrarnar, en Árni ók vélinni, og
þar beið heyvagninn. Fór allt liðið í vagninn og
Árni ók varlega og af kunnáttu yfir ána, sem
var í nokkrum vexti. Var nú komið á góða
jeppaslóð út Kolbeinsdal en enn var um
tveggja tíma ganga til Hóla yfir Hálsgróf utan
við Elliða og er þá farið um hlað á eyðibýlinu
Fjalli þar sem nú stendur veglegt gangna-
mannahús. Nú voru komnir nokkrir bílar þar
sem menn voru að sækja vini og kunningja og
fóru sumir með bílum, aðrir í heyvagninum, en
mestu garparnir gengu alla leið að Hólum, og
lauk þessari ferð á 9 tímum. Á Hólum komust
menn í mat, sund og heitan pott og þreytan leið
fljótt úr mönnum. Daginn eftir, sunnudaginn 9.
júlí, var svo fjölmenn messa í Hóladómkirkju í
umsjá Glerársafnaðar og var séra Gunnlaugur
býsna útitekinn fyrir altari, en sagðist hress og
ánægður með ferðina. Lauk þar velheppnaðri
pílagrímsgöngu í fótspor Guðmundar góða yfir
Heljardalsheiði.
Ljósmynd/Bjarni E. Guðleifsson
Stiklað yfir Heljará.
Höfundur er náttúrufræðingur, hann starfar hjá
Rala á Möðruvöllum í Hörgárdal og er formaður
Ferðafélagsins Hörgs.
Hversu hratt mun Vatna-
jökull bráðna á næstu árum?
Svar: Áður en við ræðum hve hratt Vatna-
jökull gæti bráðnað á komandi árum þarf að
lýsa honum með nokkrum orðum. Vatnajök-
ull er rúmlega 8.000 km² að flatarmáli og
tæplega 500 m þykkur að meðaltali, en mest
er hann 950 m þykkur. Hann hvílir á hásléttu
sem er að mestu í 600–800 m hæð, en botn-
inn fer niður fyrir sjávarmál og hæstu fjöll
undir honum ná í 1.800 til 2.000 m hæð. Þó
rísa aðeins um 10% af botni hans yfir 1.100
m hæð sem markar hæð snælínu á honum
sunnanverðum. Hyrfi jökullinn myndi því að-
eins setjast jökull á Bárðarbungu, Grímsfjall,
Kverkfjöll og Öræfajökul við núverandi lofts-
lag. Nú rís jökulskjöldurinn hins vegar hátt
yfir botninn og um 60% af flatarmáli hans
eru að jafnaði ofan snælínu; þar er safnsvæði
jökulsins. Hann lifir því á eigin hæð. Þannig
er ljóst að Vatnajökull myndaðist við mun
kaldara loftslag en nú er hér á landi. Er talið
að það hafi verið fyrir um 2500 árum.
Raunvísindastofnun Háskólans og Lands-
virkjun hafa í samstarfi mælt afkomu Vatna-
jökuls hvert ár frá 1992. Á þeim tíma hefur
hún sveiflast verulega. Fyrstu þrjú árin
bætti jökullinn á sig sem nam 2,4 m af vatni
jafndreifðu yfir hann allan. Næstu sex ár
rýrnaði hann samanlangt um 3,1 m (0,5 m á
ári). Á öllu tímabilinu, níu árum, rýrnaði
hann því um 0,75 m (eða 6 km3 sem eru
0,15% af heildarrúmmmáli hans). Á þessum
árum sveiflaðist snælína frá 1.000 m hæð upp
í 1.400 m og stærð safnsvæðis frá 80% til
40% af flatarmáli jökulsins. Loks skal nefnt
að rýr afkoma jökulsins nokkur síðustu ár
hefur verið vegna lítillar snjókomu frekar en
hlýrra sumra.
Víkjum þá að spurningunni um hve hratt
Vatnajökull gæti bráðnað á komandi árum.
Fyrst skal bent á að Vatnajökull gæti enst
nokkrar aldir þótt hann rýrni um tæpan
metra á áratug eins og hann gerði undir lok
20. aldar. Rýrni hann hins vegar jafnhratt og
á árunum eftir miðjan tíunda áratuginn
myndi hann láta mjög á sjá á næstu tveimur
öldum. Rýrnunin ykist hratt eftir því sem
jökullinn lækkaði. Líkanareikningar benda
til þess að skriðjöklarnir sunnan í jöklinum
(Breiðamerkurjökull og Skeiðarárjökull)
myndu eyðast fyrst en norður- og vest-
urhlutinn (Brúarjökull, Dyngjujökull og
Síðujökull) endast lengur. Þá gæti Breiða-
merkurjökull hopað um 20 km á næstu
tveimur öldum, upp að rótum Esjufjalla, og
þangað næði Jökulsárlón. Hlýni á næstu ára-
tugum, eins og margir loftslagsfræðingar
spá, eða snjósöfnun bregðist vegna þess að
lægðabrautir flytjast til, yrði rýrnun Vatna-
jökuls enn hraðari. Fari svo gæti verið fædd-
ur hér á landi sá sem fyrstur siglir til Esju-
fjalla.
Helgi Björnsson jarðeðlisfræðingur
Hvað lifa iglur (blóðsugur) lengi
og hvernig fjölga þær sér?
Svar: Iglur (Hirudinea) eru oft kallaðar
blóðsugur á íslensku. Í raun er þó aðeins lít-
ill hluti iglna sem tilheyrir ytri sníkjudýrum,
en stór hluti þeirra 500 tegunda sem lýst
hefur verið lifir annars konar ránlífi. Flestar
tegundir iglna finnast í ferskvatni en einnig
lifa þær í sjó og einhverjar tegundir finnast á
þurrlendi, þó aðallega þar sem mikill raki er,
til dæmis í mýrlendi.
Allar iglur eru tvíkynja, þannig að hver
fullorðinn einstaklingur hefur bæði karl- og
kvenkyns æxlunarfæri. Við mök skiptast
tveir einstaklingar á sæði og þannig verður
víxlfrjóvgun. Dýrin hafa nokkurs konar getn-
aðarlim sem flytur sæðið í kynop hins dýrs-
ins en frjóvgunin sjálf fer fram innvortis,
sem er ólíkt því sem gerist á meðal ána-
maðka (oligochaete), en annars er margt líkt
með æxlunarkerfi iglna og ána. Eggin eru í
hylkjum, líkt og hjá ánamöðkum, en í hverju
hylki geta verið nokkur egg. Sem dæmi má
nefna norður-amerísku tegundina Erpobdella
punctata en hjá henni eru fimm egg í hverju
hylki og venjulega framleiðir hún tíu egghylki
sem hún verpir 3–4 vikum eftir æxlun.
Í hverju hylki er einnig næringarefni á
borð við albúmín sem nýtist nýklöktu ungvið-
inu í einhverja daga áður en það brýst út úr
egghylkinu. Sumar tegundir, eins og Piscicola
geometra (mynd 1), sem lifa sníkjulífi festa
egghylkin við hýsla sína. Annars er það frek-
ar regla en undantekning að þær iglur sem
lifa sníkjulífi yfirgefi hýsla sína á meðan þær
verpa eggjum sínum. Einnig þekkist meðal
nokkurra tegunda að foreldri festi egghylkin
við líkama sinn.
Það er breytilegt eftir tegundum hve lang-
ur tími líður frá mökum og þar til eggjunum
er verpt. Hjá sumum tegundum líða aðeins
tveir dagar en hjá öðrum nokkrir mánuðir.
Sú iglutegund sem við könnumst eflaust
flest við er tegundin Hirudo medicinalis
(læknablóðsuga) sem notuð hefur verið við
lækningar í árþúsundir (mynd 2). Tegund
þessi er sníkjudýr á spendýrum, þar á meðal
mönnum, og fannst áður víðs vegar um Evr-
ópu en er nú ákaflega sjaldgæf í náttúrunni.
Dýrið hefur tvær sogskálar sem það notar til
að festa sig við húð fórnarlambsins og bítur
sig í gegnum hana með kröftugum kjálkum til
að ná til blóðrásarinnar. Læknablóðsugan
hefur þrjá kjálka sem hún beitir stíft á meðan
hún sýgur blóð fórnarlambsins en óáreitt
hangir hún í 30–40 mínútur og sýgur 10–15
ml af blóði. Við slíka máltíð stækkar hún 8–
11-falt og er södd í hálft ár, en það er tíminn
sem það tekur að fullmelta þetta magn af
blóði. Aðeins fullorðin dýr lifa með þessum
hætti á spendýrum en ungviðin sækja í frosk-
dýr þar sem kjálkar þeirra eru ekki orðnir
nægilega sterkir til að vinna á húð spendýra.
Erfitt hefur reynst að finna upplýsingar um
hve lengi iglur lifa og á það reyndar líka við
um marga aðra hryggleysingja. Svo virðist
sem mönnum finnist það ekki nógu áhugavert
rannsóknarefni. Ef við komumst yfir upplýs-
ingar um málið munum við að sjálfsögðu birta
þær.
Jón Már Halldórsson.
HVERSU HRATT
MUN VATNA-
JÖKULL BRÁÐNA?
Í vikunni sem er að líða fjallaði Vísindavefurinn
meðal annars um hvert norrænir ásatrúarmenn
leituðu til lækninga, hver saga súkkulaðisins er, hvaða Danakonungur
gaf Íslendingum sjálfstæði, í hvaða orðflokkum orðin plús, mínus og
sinnum eru og hvort eitthvað er til í því að nafnorðið peysa sé franskt
að uppruna.
VÍSINDI
Hirudo medicinalis, læknablóðsuga.