Lesbók Morgunblaðsins - 19.01.2002, Blaðsíða 2

2 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 19. JANÚAR 2002
RUTH Kluger gaf fyrir rúmum
áratug út í Þýskalandi æviminn-
ingar sínar þar sem hún rifjar
upp reynslu sína af því að vaxa
úr grasi á valdatíma nasista.
Fyrir skömmu kom verkið út á
ensku og heitir bókin Still Alive:
A Holocaust Girlhood Rememb-
ered. Áður hafði bókin verið
þýdd á fjölda tungumála, m.a.
frönsku, ítölsku, tékknesku og
japönsku en ensku útgáfuna
vildi höfundurinn fyrst gefa út
að móður sinni látinni.
Kluger hefur búið í Bandaríkj-
unum frá því að hún flúði þang-
að ásamt móður sinni. Þar nam
hún þýskar bókmenntir við
Berkley-háskóla og gegnir nú
prófessorsstöðu við Irvine-
háskóla í Kaliforníu. Æviminn-
ingar Kluger vöktu mikið umtal
er þær komu út í Þýskalandi fyr-
ir um áratugi en frásögnin þykir
beinskeytt og áhrifamikil. Þar
lýsir hún reynslu sinni af vax-
andi gyðingaofsóknum og vist í
fangabúðum í Thereisenstadt og
Auschwitz. Verkið hefur unnið
til virtra bókmenntaverðlauna í
Þýskalandi og hefur m.a. verið
skipað í röð með helfararfrá-
sögnum Primo Levi og Elie
Wiesel.
Á sléttum Norður-Ameríku
BANDARÍSKI rithöfundurinn
Barbara Kingsolver sendi frá sér
nýja skáldsögu á dögunum,
Prodigal Summer (Gleymda
sumarið). Skáldsagan er sú
sjötta sem höfundurinn sendir
frá sér og hefur hvarvetna hlotið
góða dóma. Í bókinni segir frá
sumri einu í lífi nokkura persóna
er dvelja á afskekktu svæði víð-
áttumikilla slétta í Norður-
Ameríku.
Barbara Kingsolver er fædd
árið 1955, og er uppalin á
sveitabæ í Kentucky-fylki í
Bandaríkjunum. Eftir að hafa
lokið meistargráðu í líf- og vist-
fræði gegndi hún ýmsum störf-
um, en hóf skriftir upp úr 1985.
Fyrsta skáldsaga hennar, The
Bean Trees, hlaut góðar við-
tökur, bæði meðal gagnrýnenda
og almennra lesenda. Síðan hef-
ur Kingsolver sent frá sér skáld-
sögur á borð við Pig in Heaven
og High Tide in Tuscon: Essays
from Now and Never auk ljóða,
ritgerða og smásagna.
Suðurríkjareyfari
frá Leonard
ELMORE Leonard sendir í lok
mánaðarins frá sér nýja skáld-
sögu sem á sér stað í Suð-
urríkjum Bandaríkjanna og heit-
ir Tishomingo Blues: A Novel
(Tregi í Tishomingo: Skáldsaga).
Segir þar frá áhættuskemmti-
krafti í Missisippi sem verður
vitni að morði og kemst í kjölfar-
ið að ýmsu misjöfnu um Dixie-
mafíuna, sem öllu ræður á þeim
slóðum.
Elmore Leonard er víðfrægur
fyrir harðsoðnar glæpasögur
sínar. Hann hóf rithöfundaferil
sinn upp úr 1950, eftir að hafa
gegnt herþjónustu í síðari
heimsstyrjöld og lokið há-
skólanámi í ensku og heimspeki.
Í fyrstu skrifaði hann fjölda
vestrasagna, m.a. The Bounty
Hunters og Hombre, en hóf að
skrifa glæpasögur á sjöunda
áratugnum. Glitz varð met-
sölubók eftir að hún kom út árið
1983, og í kjölfarið fylgdi fjöldi
vinsælla reyfara sem margar
hverjar hafa verið kvikmyndað-
ar. Af þeim má nefna Get Shorty
og Out of Sight, sem samnefndar
kvikmyndir eru byggðar á og
Rum Punch sem leikstjórinn
Quentin Tarantino byggði á í
kvikmynd sinni, Jackie Brown.
ERLENDAR
BÆKUR
Æviminningar
Kluger
Í
FRÉTT í Morgunblaðinu í liðinni viku
kom fram að kanadíska söngkonan
Nelly Furtado væri fokvond vegna
myndar sem að breska tímaritið FHM
birti af henni á forsíðu. „Á myndinni
skartar Furtado berum maganum og í
fyrirsögn segir að um sé að ræða kyn-
þokkafyllstu mynd sem birst hafi af
söngkonunni. Furtado segir hins vegar að í
myndatökunni hafi hún verið klædd skyrtu og
miðhluti einhverrar annarrar konu hafi verið
fluttur með stafrænni tækni á myndina af
sér.“
Þegar ég las þessa frétt mundi ég eftir upp-
hafinu að Bókinni um hlátur og gleymsku eftir
Milan Kundera. Þar er því lýst hvernig víð-
frægri ljósmynd af tékkneska kommúnista-
leiðtoganum Klement Gottwald og nánustu
samstarfsmönnum hans var breytt árið 1952
þegar einn í hópnum, Clementis, féll í ónáð og
var hengdur.
Clementis var einfaldlega þurrkaður út af
myndinni – þar sem hann „stóð áður sést nú
aðeins auður veggur“. Myndin verður Kund-
era tilefni til að ræða um baráttu mannsins
gegn yfirvöldum sem baráttu minnisins gegn
gleymskunni.
Myndin af Nelly Fuartado gefur okkur með
svipuðum hætti tilefni til margvíslegra hug-
leiðinga. Hér eru fjórar túlkanir sem skarast
reyndar hver við aðra:
1. Heimspekileg: Barátta mannsins gegn
fjölmiðlum er barátta nektarinnar gegn af-
hjúpuninni.
2. Pólitísk: Fjölmiðlar steypa öll viðfangs-
efni í sama mót.
3. Fagurfræðileg: Myndir á forsíðum glans-
tímarita lúta jafnfastmótuðum fagurfræðileg-
um lögmálum og íkonar; ber magi á ungri fyr-
irsætu er jafnnauðsynlegur og geislabaugur
Maríu.
4. Sálfræðileg: Mynd af konu á forsíðu
kveikir ekki girnd lesenda nema 50% hennar
sýni bert hold.
Í annan stað rifjaði fréttin af hinum falsaða
forsíðumaga upp fyrir mér pistil sem Sigurjón
Kjartansson skrifaði á strik.is á liðnu hausti
þar sem hann vakti athygli á að orðið „kynlíf“
væri ótrúlega lífseigt á forsíðum íslenskra
glanstímarita, iðulega í samhengi við eitthvað
annað fyrirbrigði (Matur og kynlíf, Kynlíf á
jólum, o.s.frv.). Svo virtist sem ritstjórar þess-
ara tímarita hefðu komist að þeirri niðurstöðu
að umfjöllun um kynlíf (eða kynlífsvandræði)
væri höfuðforsenda fyrir áhuga lesenda. Sig-
urjón skoraði á ritstjórana að sýna meiri
frumleika og fjölbreytni í efnistökum.
En tímaritin létu ekki segjast. Fáum vikum
síðar sló eitt þeirra sér upp á forsíðutextanum:
Kynlíf fatlaðra. Á forsíðu annars má þessar
vikurnar lesa fyrirsögnina: Kynlíf á ógnartím-
um. Hvað er næst? Kynlíf eftir dauðann?
FJÖLMIÐLAR
GIRND LESANDANS
Fagurfræðileg: Myndir á for-
síðum glanstímarita lúta jafn-
fastmótuðum fagurfræðilegum
lögmálum og íkonar; ber magi á
ungri fyrirsætu er jafnnauðsyn-
legur og geislabaugur Maríu.
J Ó N K A R L H E L G A S O N
I Jökull Jakobsson naut þess fágæta trausts semleikskáld að Leikfélag Reykjavíkur trúði því að
hann gæti skrifað leikrit. Þess vegna var það að
stundum voru hafnar æfingar á leikritum hans sem
ekki voru nema hálfsamin; því var einfaldlega
treyst að hann myndi ljúka við þau þegar hann sæi
að leikhúsinu væri full alvara með að taka verkið
til sýninga.
Hann reis undir þessu trausti og lauk við leik-
ritin svo leikararnir stóðu ekki uppi með fullæfðan
fyrrihluta en ósaminn seinni hluta.
IIÞetta var á sjöunda áratug síðustu aldar, fyrirnær fjörutíu árum. Fáir aðrir leikritahöfundar
hafa notið ámóta trausts í íslensku atvinnuleik-
húsi. Leikhúsið virðist ekki treysta sér lengur til að
skuldbinda sig gagnvart höfundum á þennan hátt;
það vill hafa allt sitt á þurru áður en gengið er til
æfinga. Það vill fá leikritið fullskrifað í hendurnar
og vega það og meta áður en ákvörðun er tekin um
sýningu. Leikritahöfundarnir skrifa leikritin sín
oftar en ekki launalaust í hjáverkum, í von um að
leikhúsin kaupi af þeim verkið.
III Afleiðingin af þessu er sú að hér á landi eruengir, nákvæmlega engir, rithöfundar sem
hafa framfærslu sína af leikritaskrifum. Þeir örfáu
rithöfundar sem fást við leikritaskrif, gera það í
rauninni í hjáverkum frá öðrum ritstörfum sem
þeim er treyst til að vinna gegn eðlilegri greiðslu,
fyrir og á meðan á þeim stendur. Brautryðjenda-
starfið sem unnið var á sjöunda áratug síðustu ald-
ar var unnið fyrir gýg. Höfundurinn hefur aldrei
síðan orðið eðlilegur hluti af íslensku atvinnuleik-
húsi. Til hans eru jafnframt gerðar ofurmannlegar
kröfur, þar sem honum má ekki mistakast. Sjálfs-
mynd íslensks leikhúss er svo léleg að verði höf-
undur fyrir aðkasti af hálfu gagnrýnenda eða áhorf-
enda, snýr leikhúsið umsvifalaust við honum
bakinu og leitar ekki til hans að nýju. Þetta hefur
orðið meira áberandi á seinni árum og má líklega
helst um kenna þjónkun leikhússtjórnenda við
mögulegar vinsældir, bæði persónulega og fyrir
hönd leikhúss síns.
IV Leikritahöfundur sem tekur sjálfan sig alvar-lega mun ávallt verða fyrir aðkasti af hálfu
gagnrýnenda og áhorfenda. Leikritahöfundur sem
hefur metnað til að hafa áhrif á umhverfi sitt með
skrifum sínum mun aldrei verða jábróðir allra sem
í leikhúsið koma. Leikhúsið og stjórnendur þess
verða að hafa nægilegan styrk og listræna yfirsýn til
að standa vörð um sjálfstæði höfunda í stað þess að
beina þeim í farveg jámennsku og skoðanaleysis.
V Leikritahöfundur, sem skrifar leikrit til aðþjóna smekk gagnrýnenda eða skrifar um uppá-
haldsefni leikhússtjórans til að verk hans eigi frekar
möguleika til sviðsetningar og vinsælda, tapar sjálf-
um sér.
Tony Harrison, sem viðtal er við í Lesbók í dag,
kveðst ekki skrifa leikrit nema hann viti hvar eigi
að sviðsetja það, hvenær eigi að gera það og hverjir
eigi að leika í því. Hann vill semsagt vita fyrir
hvern hann er að skrifa verkið. Í íslensku leikhúsi
væru þetta álitnar fráleitar og fullkomlega óað-
gengilegar kröfur. Í huga Tony Harrisons, eins af
fremstu leikskáldum Breta, eru þetta sjálfsagðar
forsendur þess að hefja samningu leikrits. Það er
umhugsunarefni fyrir íslenska leikhússtjórnendur.
NEÐANMÁLS
OG AF hverju er þá HM fórn-
að en ekki einhverju öðru?
Svarið liggur í augum uppi.
Knattspyrna er múgmenning
af erlendum uppruna og það
er ekki í verkahring RÚV að
vernda slíka lágmenningu.
Það skiptir engu máli þótt HM
sé vinsælasta sjónvarpsefni
jarðarinnar. Um fjórðungur
mannkyns horfði t.d. á beina
útsendingu frá síðasta úrslita-
leik.
Þessi staðreynd hefur ef-
laust endanlega sannfært
RÚV um að þeir væru að
fórna réttum dagskrárlið.
Þessi staðreynd er líka ástæð-
an fyrir því að HM kostar 40
millur. Og þessi staðreynd
gerir það ennfremur að verk-
um að Frelsarinn og aðrir
knattspyrnumenn þurfa ekki
að hafa neinar áhyggjur af
því að þeir missi af HM. Það
eina sem íþróttabarir lands-
ins, erlendar breiðbands- og
gervihnattastöðvar eða Sýn
(kannski) geta ekki boðið upp
á eru heimspekilegar vanga-
veltur Samma og félaga um
gang mála. Frelsarinn verður
bara að fá sér einn aukabjór
og reyna að lifa það af. Eig-
inkonur þessa lands geta hætt
að fagna.
Aðeins kommúnískt stjórn-
kerfi gæti komið í veg fyrir að
karlmenn þessa lands eyddu
júnímánuði í sjónvarpsgláp,
bjórþamb og aðra tilheyrandi
vitleysu. Þökk sé markaðs-
lögmálunum og frelsinu til að
haga sér óskynsamlega!
Hjörleifur Pálsson
Frelsi.is
www.frelsi.is
Þriðja bókin um
endalok nútímans
Fyrsti hluti sögunnar gerðist
þar sem vagga vestræns nú-
tíma vaggaði, í Hitlersþýska-
landi. Annar hlutinn gerist við
vöggu lýðveldisins Íslands. En
þar sem sögulegar skáldsögur
hljóta alltaf að fjalla um þann
tíma sem þær eru ritaðar á þá
snýst þetta um að skilja sam-
tímann; leirverk Guðmundar
frá Miðdal seljast á upp-
sprengdum prísum í Kolaport-
inu, mjólkurhvít Hitlersæskan
syngur tungu sinni lof í aug-
lýsingatímunum, Hallgrímur
Helgason og Guðmundur
Guðmundarson, fyrrverandi
framkvæmdastjóri í Reykjavík,
boða endurreisn ferskeytl-
unnar o.s.frv. Þriðja bókin
mun svo fjalla um endalok nú-
tímans og lýðveldisins Íslands.
Sjón
Kistan
www.kistan.isMorgunblaðið/SverrirÁ brattann.
RÚV OG MÚG-
MENNINGIN