Lesbók Morgunblaðsins - 19.01.2002, Blaðsíða 7

LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 19. JANÚAR 2002 7
til messugjörða kirkjunnar þar sem einfaldar
sviðsetningar frásagna biblíunnar voru alþýð-
unni til glöggvunar, enda langflestir ólæsir og
messutextinn auk þess á latínu. Á 14. öld hafði
þetta sýningarhald fengið á sig ákveðið form,
færst út úr kirkjunum og leikmenn farnir að
hafa það með höndum. Gildi handverksmanna
og iðnaðarmanna tóku þetta upp á sína arma
með fulltingi kirkjulegra yfirvalda og báru
kostnað af árlegum helgileikjasýningum sem
haldnar voru á kirkjulegum hátíðum eins og
hvítasunnu. Þar má greina viðleitni kirkjunnar
til að beina skemmtunum alþýðunnar sem
byggðu gjarnan á heiðnum grunni frjósem-
isdýrkunar í kristilegri farveg. Allt blandaðist
þetta þó saman með einum eða öðrum hætti og
varð um langt skeið að einni helstu hátíð al-
þýðunnar en undir handleiðslu geistlegra yf-
irvalda. Þessi kirkjulegu hátíðahöld þar sem
leiksýningar voru þungamiðjan lögðust síðan
niður í kjölfar þess að Hinrik 8. sleit sambandi
við páfann í Róm og stofnaði ensku bisk-
upakirkjuna um miðja 16. öld. Er gagnlegt að
hafa í huga að þetta var sú leikhefð sem ungur
piltur í Stratford, William Shakespeare að
nafni (f. 1564), ólst upp við og hafði til fyr-
irmyndar þegar hann byrjaði að setja saman
leikrit sín á 9. áratug 16. aldarinnar. Fjöl-
margt í leikritum hans og helstu samtíma-
manna, s.s. Marlowes og Johnsons vísar með
einum eða öðrum hætti í helgileikina, persónur
þeirra, efni og stíl. Rétt er einnig að geta þess
að samhliða helgileikjakeðjunum (Mystery
cycles) þróaðist annað form trúarlegra leikja
sem kenndir eru við siðferði (Morality plays)
og sýndu gjarnan mannsálina í togstreitu milli
dauðasyndanna og dyggðanna. Þekktastur
þess háttar leikja er líklega Everyman frá 14.
öld sem Árni Ibsen byggði á óperutexta sinn
Maður lifandi við tónlist Karólínu Eiríksdóttur
og fluttur var í Borgarleikhúsinu fyrir tveimur
árum.
Tvennt markaði sérstöðu helgileikjanna
þegar vegur þeirra var sem mestur á síðari
hluta 15. aldar og fram á þá 16. Leikþættirnir
voru samdir af leikmönnum og fluttir af leik-
mönnum en þó er greinilegt af annálum þess
tíma að einhvers konar atvinnuleiklist fer að
þróast á þessum sama tíma. Er ljóst að vinsæl-
um leikurum var greitt fyrir að koma fram og
var jafnvel keppt um að ná þeim með gylliboð-
um. Sýningarnar fóru fram með þeim hætti að
hvert gildi iðnaðarmanna tók að sér að svið-
setja einn leikþátt úr biblíunni og voru sviðin
hreyfanleg á stórum vögnum og dregin á milli
fyrirfram ákveðinna staða innan borgarinnar.
Staðfestar heimildir eru fyrir því að slíkar
sýningar fóru fram víða um England í helstu
borgunum. Textar helgileikjanna eru varð-
veittir frá sumum þeirra og kenndir við borg-
irnar og eru Helgileikirnir frá York, Wake-
field, Chester og Coventry (Norfolk) hvað
heillegastir. Viðamest er keðjan frá York, alls
48 þættir sem hefjast á Sköpun heimsins og
lýkur með Dómsdegi en þungamiðjan er fæð-
ing Jesú, líf hans, krossfestingin og upprisan.
Leiða má líkum að því að tekið hafi minnst tvo
daga að leika alla þættina en sumir fræðimenn
hafa haldið því fram að ekki hafi allir þættirnir
verið leiknir árlega heldur hafi smærri gildin
skipst á svo kannski hafi rétt um helmingur
verið fluttur í hvert sinn. Engu að síður er
augljóst að mikill undirbúningur lá að baki og
eftir að athygli fræðimanna beindist að þessu
hefur komið í ljós að gildin lögðu mikinn metn-
að og fjármuni í að gera sinn leikþátt sem best
úr garði. Skiptu þau gjarnan þáttunum á milli
sín eftir því sem efni þeirra átti við iðngrein-
arnar og er ekki laust við grárrar gamansemi
gæti í þeim efnum. Hefð var t.d. fyrir því að
gildi beykjanna sæi um krossfestinguna og lit-
arar og sútarar sviðsettu för Krists til Heljar
en reykur og illþefjandi gufur fylgdu starfsemi
þeirra.
Höfundar nafnlausir en
málsnið staðbundið
Bókmenntalegt gildi textanna sem varðveist
hafa felst í því að þrátt fyrir trúarlegt inntak
textanna og miðstýrt kirkjulegt uppfræðslu-
hlutverk þá er málsnið textanna staðbundinn
og ber þess greinileg merki að höfundar sam-
talsþáttanna hafa verið leikmenn úr hópi
heimamanna á hverjum stað. Höfundar eru
hvergi nafngreindir og má af því ráða að upp-
skrift textanna hafi sumpart verið byggð á
spuna flytjenda þó einstaka leikþáttur skeri
sig úr og sé nánast bókmenntaleg perla. Eru
tveir leikþættir oftast tilfærðir sem dæmi um
þetta; þáttur fjárhirðanna í Wakefield-
keðjunni en þar er umhverfið eins enskt og
hugsast getur og umræðuefni fjárhirðanna,
rétt áður en engillinn birtist þeim með fagn-
aðarerindið, er hversu vel Stilton-osturinn
þeirra bragðast. Hinn þátturinn er Krossfest-
ingin úr York-keðjunni og hefur hinn nafnlausi
höfundur verið nefndur raunsæismaðurinn frá
York þar sem samtal hermannanna snýst um
smáatriði þess að negla Krist sem tryggilegast
á krossinn.
Þetta er enn mikilvægara í ljósi þess að
staðlað enskt ritmál var að festast í sessi þegar
á 14. öld og þessir textar bera með sér málsnið
svæða á Englandi sem ekki átti upp á pall-
borðið aftur í rituðu máli fyrr en kemur fram á
20. öldina. Fyrir þann tíma var talsmáti og
mállýskur Mið- og Norður-Englands nánast
einungis notaður í skrifuðum texta til staðfest-
ingar á stéttarmun persóna og helst lagður í
munn einfeldningum og/eða grínaktugum per-
sónum. Bregður þessu reyndar enn fyrir í
sjónvarpsþáttum og kvikmyndum. Með þetta í
huga verður alvöruþungi ljóðlínanna í upphafi
greinarinnar enn ljósari en áður.
„Allt í lagi, prumphænsn! Við hertökum
ykkar fúla leiguskáldskap.“
Fornir textar ortir
í nýja umgjörð
Helgileikirnir sem Harrison samdi skiptast í
þrjá hluta, eða þrjú leikrit í fullri lengd, sem
nefnast Fæðing Krists (The Nativity), Pína
Krists (The Passion) og Dómsdagur (Dooms-
day). Þrátt fyrir að Harrison nýti megnið af
upprunalega textanum þá yrkir hann textann
upp og færir hann í þann búning að tilkall hans
til verkanna sem höfundar verður óvéfengj-
anlegt. Hann kveður þó ekki jafnsterkt að orði
um hlut sinn í Orestieu Eskýlosar, þó mark-
mið hans hafi verið hið sama, að gera textann
aðgengilegan nútímaáhorfendum í efni og
formi án þess að einföldun eða stytting væri
aðalmarkmiðið.
Titlar helgileikritanna þriggja gefa þó ekki
alveg rétta mynd af efninu þar sem fyrsta leik-
ritið hefst með sköpun jarðarinnar og segir af
Adam og Evu, Nóa, Abraham og lýkur með
fæðingu Krists og flótta Jósefs og Maríu með
barnið. Annað leikritið fjallar um ævi Krists
og er megináherslan á aðdragandann að
krossfestingunni og krossfestinguna sjálfa.
Þriðja leikritið fjallar um ferð Krists niður til
Heljar og upprisuna og lýkur með því Kristur
sest Guði á hægri hönd í himnaríki og dæmir
sálirnar til eilífrar sælu eða útskúfunar á efsta
degi.
„Loksins hefur leikhúsið eignast skáld aft-
ur,“ sagði Peter Hall, þáverandi þjóðleik-
hússtjóri, við frumsýningu Fæðingar Krists
1977. Efnistök Harrisons voru í því fólgin að
steypa efninu saman í þrjár sjálfstæðar – en
samtengdar – heildir fyrir leikhóp og tónlist-
armenn, en halda í uppruna leikverkanna með
því að annars vegar að skrifa textann á norð-
ur-enska mállýsku og hins vegar að setja leik-
arana í tvöföld hlutverk, sem nútímaiðn-
aðarmenn sem eru að leika hlutverkin úr
biblíunni. Þannig skapaðist samræmi milli
málsniðs textans og meintra flytjenda án þess
að kæmi niður á alvörunni; öllu heldur jókst
einlægni og þungi textans með því að leik-
ararnir voru í nafngreindum hlutverkum sem
iðnaðarmenn, kölluðu hver annan eigin nöfn-
um inn á milli þess sem þeir brugðu sér í hlut-
verk hinna biblíulegu persóna, og sviðsetn-
ingin dró dám af hvoru tveggja uppruna sínum
og nútímalegu eðli með því að áhorfendur
gengu um leikrýmið og fylgdu leikurunum eft-
ir og voru innan um og samanvið þá; þetta var
hávaðasöm, lifandi og sískapandi sýning þar
sem meitlaður textinn hélt öllu saman. Þetta
var sannkölluð sýning fyrir alla fjölskylduna
sem erfitt er að lýsa og verður að láta nægja
að segja að tónlist, gaman, alvara, sorg og
djúp trúarleg upplifun hafi verið þungamiðja
þess sem áhorfendur nutu.
„Stuðlaður texti er í mínum huga aðferð til
að vinna eyra áhorfenda á sitt band. Margir
eru fyrirfram haldnir fordómum gagnvart
slíkum texta en ég hef margoft orðið vitni að
því að fólk sem ekki vissi fyrirfram að textinn
væri þannig hefur komið út forviða og fagn-
andi yfir því hversu aðgengilegur hann var.
Stuðlar auðvelda aðgang að innihaldi texta
fremur en hindra hann. Þeir eru eyranu tamir
og skapa hrynjandi sem auðveldar skilning á
heildinni.“
Harrison hefur hins vegar fullan skilning á
því að slíkur texti hentar ekki öllu efni og þem-
un þurfa að vera af vissri stærð til að rísa und-
ir skáldskapnum. Hann hefur ekki fallið í þá
gryfju að semja dagstofudrama miðstétt-
arfólks þar sem rím og stuðlar leika persónun-
um á tungu. Hann hefur eins og Dromgoole
orðar það „gert fólk úr goðsagnaverum.“
Lært beint af vörum skáldsins
Einhverja lesendur rekur kannski minni til
þess að í íslenska sjónvarpinu var sýnd árið
1986 upptaka BBC breska sjónvarpsins á sýn-
ingu Helgileikjanna. Harrison hefur þó mjög
ákveðna skoðun á takmörkunum þess að festa
leiksýningar á filmu með slíkum hætti og hef-
ur á seinni árum alfarið neitað því að leiksýn-
ingar hans væru teknar upp á myndbönd eða
filmu.
„Leikhúsið er list augnabliksins. Það sem
fram fer í leikhúsinu er fólgið í því augnabliki
sem það gerist á. Þegar þess háttar upplifun
er fest á filmu eða myndband verður til ein-
hvers konar bastarður sem er hvorki leiklist
né kvikmyndalist. Einhvers konar frysting á
augnabliki sem er liðið, án tilfinningarinnar
sem áhorfandinn á staðnum fann fyrir. Ég hef
gert talsvert af því að semja fyrir sjónvarp og
kvikmyndir og það þarfnast sérstakrar nálg-
unar. Það er allt annað listform.“
Harrison hefur verið kallaður kvikmynda-
skáld og það má til sanns vegar færa þegar
hann er spurður nánar út í aðferð sína við
kvikmyndagerð. „Ég sem kvikmyndina eins og
ljóð. Set saman myndir. Stundum geri ég þetta
án undirbúnings, á sama hátt og ég skrifa án
undirbúnings. Kvikmyndatökuvélin verður
penni minn.“
Hér má að geta þess að Harrison hafa hlotn-
ast fjölmargar alþjóðlegar viðurkenningar fyr-
ir kvikmyndir sínar m.a. Prix Italia 1994 fyrir
Black Daisies for the Bride. Nýleg kvikmynd
hans Promotheus hefur vakið mikla athygli
undanfarin misseri. „Ég skrifa og sem ná-
kvæmlega það sem mér dettur í hug og um-
boðsmaðurinn minn hefur aðallega kvartað yf-
ir því hvað sé illmögulegt að markaðssetja mig
sem listamann. Ég er víst ekki góð söluvara.“
Harrison leggur áherslu á að tengslin milli
hans sem leikskálds og leikhússins sjálfs verði
að vera lifandi og með tilvísun í raunverulegar
forsendur.
„Ég get ekki skrifað – og vil ekki skrifa –
leikskáldskap nema að vita hvar eigi að flytja
verkið, hvenær eigi að gera það og hverjir ætla
að gera það. Ég verð að vita forsendurnar svo
ég geti ort fyrir leikhúsið. Það skiptir mig
verulegu máli að vita hvernig rýmið á að vera
svo ég geti samið með það í huga. Ég verð að
vita hvenær eigi að byrja að æfa og hvenær
eigi að frumsýna svo ég geti skipulagt vinnu
mína. Ég verð að vita hverjir eiga að flytja
verkið því ólíkir leikarar kveikja ólíkar hugs-
anir í höfði manns. Þetta eru svipaðar for-
sendur og aðrir listrænir höfundar leiksýn-
ingar telja sjálfsagðar. Hví skyldi höfundurinn
ekki þarfnast þeirra líka?
Ég hef gert meira af því í seinni tíð að leik-
stýra verkum mínum sjálfur þar sem ég sé
textann aðeins sem hluta af þeirri heild sem
leiksýning er. Ég hef stundum tekið þannig til
orða að ég sé búinn að semja leikritið en eigi
bara eftir að skrifa textann. Leikverk er svo
miklu meira en textinn. Mér hefur stundum
dottið í hug að gaman væri að semja leiktext-
ann jafnóðum fyrir leikarana, ekkert væri
skrifað niður, þeir myndu læra hann af vörum
mínum. Þar með væri samband höfundar og
flytjenda orðið eins beint og milliliðalaust og
hugsast getur.“
Morgunblaðið/Jim Smart
„Get ekki skrifað leiktexta nema ég hafi allar forsendurnar.“
havar@mbl.is
„Ég get ekki skrifað – og vil
ekki skrifa – leikskáldskap
nema að vita hvar eigi að
flytja verkið, hvenær eigi að
gera það og hverjir ætla að
gera það. Ég verð að vita for-
sendurnar svo ég geti ort fyrir
leikhúsið. Það skiptir mig
verulegu máli að vita hvernig
rýmið á að vera svo ég geti
samið með það í huga. Ég
verð að vita hvenær eigi að
byrja að æfa og hvenær eigi að
frumsýna svo ég geti skipulagt
vinnu mína. Ég verð að vita
hverjir eiga að flytja verkið
því ólíkir leikarar kveikja
ólíkar hugsanir í höfði manns.
Þetta eru svipaðar forsendur
og aðrir listrænir höfundar
leiksýningar telja sjálfsagðar.
Hví skyldi höfundurinn ekki
þarfnast þeirra líka?