Lesbók Morgunblaðsins - 19.01.2002, Blaðsíða 4

4 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 19. JANÚAR 2002
1.
Ekki veit ég hvers vegna
eitt tré er öðru stærra
ekki veit ég hvers vegna
einn dagur er öðrum bjartari
Enda grætur hjarta mitt
örlög mannanna
alla daga jafnt
2.
Hér er svo margt að sjá
að hafirðu augun opin
þarftu ekki að leita
Norðurljós braga
ísperlur sindra
tófuspor prýða fannbreiður
þú vaknar morgun hvern
við rjúpnahlátur
Og þetta kalla menn skammdegi
3.
Gjöf vildi ég færa þér Líf
rétta hana ástinni
og koss á vanga
systrum mínum og bræðrum
sem gáfust upp
misstu trúna
á Ríkið Réttinn og Réttindin
á manninn
og morgundaginn líka
Þvínæst Líf
vildi ég fljúga langvegu
og vekja upp
þjóðirnar
sem eru ekki lengur til
og hinar sem bráðlega hverfa
Já, að síðustu Líf
óska ég
þeim
sem eygja ljósið og fegurðina
sem þekkja manninn og ástina
sem bíða morgundagsins og trúa á hann
að gleðin og fegurðin búi sér ból
að hamingjan verpi í hreiður þeirra
og ástin
NILS-ASLAK VALKEAPÄÄ
ÞRJÚ LJÓÐ
EINAR BRAGI ÞÝDDI
F
YRIR skömmu barst sú harma-
fregn úr Samalöndum að látinn
væri langt um aldur fram Nils-
Aslak Valkeapää sem tók sér
ungur listamannsnafnið Áilloh-
as. Hann var höfuðskáld Sama,
fjölhæfastur og víðkunnastur
samískra listamanna fyrr og síð-
ar. Hann fæddist 23. mars 1943 í Palojoensuu í
finnska hluta Samalands, var finnskur ríkis-
borgari og átti nær alla ævi heima í sepanum
sem liggur til norðvesturs milli sænska og
norska hlutans, bjó til skamms tíma á föð-
urleifð sinni í Pättikkä inná reginheiði við
þjóðveginn til Noregs, en settist fyrir fáum
árum að í Skibotn í norska hlutanum. Faðir
hans var samískur hreinbóndi á finnskri
grund, móðirin norskur Sami. Nils-Aslak var
kennari að mennt en stundaði aldrei kennslu,
heldur komst upp með að lifa í listum öll sín
manndómsár. Sennilega hefði hann þó mót-
mælt þessu listahjali, því hann segir á einum
stað: „Þegar rætt er um samíska list ættu
menn að hafa í huga að við eigum okkur sér-
stæðan menningararf en höfum tekið frá
grannþjóðum ýmis orð eins og stríð og helvíti
... og list og listamaður.“ Ég hlýt samt að taka
svo til orða að honum hafi verið allt til lista
lagt, og menningarlegur merkisberi þjóðar
sinnar var hann öllum fremur. Hann gat sér
gott orð fyrir myndlist og skreytti bækur sín-
ar sjálfur, var snjall ljósmyndari, gat brugðið
fyrir sig leiklist og tónsmíðum ef því var að
skipta, fór til dæmis með allstórt hlutverk í
fyrstu leiknu samísku kvikmyndinni af fullri
lengd (Leiðsögumanninum) og samdi einnig
tónlistina, var farsæll ræktunarmaður sam-
ískrar tungu, rannsakaði og ritaði um menn-
ingararf Sama af meiri nærfærni og metnaði
en flestir aðrir. En langþekktastur var hann
og er sem jojkari og ljóðskáld.
„Jojk var til skamms tíma talið syndsam-
legt,“ ritaði hann. „Stundum voru menn
dæmdir til dauða fyrir að jojka af því að jojk
og trumba voru talin tæki til að nálgast djöf-
ulinn og varða veginn til helvítis. Ég er það
seint í heiminn borinn að ég slapp við aftöku.
En ég hef verið tekinn andlegu kverkataki,
dæmdur til vítisvistar. Þar voru að verki ofsa-
trúarmenn og sökin sú að hægt er líka að jojka
við skál. Síðar var ég sakaður um að spilla
fornum menningararfi okkar af því að ég
leyfði mér að leika undir á hljóðfæri og end-
urnýja jojkið lítillega. Það var dómur sam-
ískrar þjóðrembu ... Ég hefði fyrir löngu látið
jojk fyrir róða hefði átt að knýja mig til að
gegna varðveisluhlutverki segulbands eða
hljómplötu. Mér er ljóst að lifandi menning
getur aldrei staðið í stað ... Ég vil skapa nýtt,
ég vil lifa í þeirri menningu sem ég er borinn
til og jafnframt láta straumiðu tímans leika
um mig ... Þegar listin á að fara að hlíta boði
og banni eru endalokin ekki langt undan. Ein-
kenni lifandi menningar eru einmitt hreyfing
og stöðug endurnýjun.“
Áillohas var í nokkur ár menningarfulltrúi
Alþjóðaráðs frumþjóða og átti þá erindi að
rækja í öllum heimsálfum svo að enginn Sami
mun hafa gert jafnvíðreist og hann, enda var
hann kallaður maður án landamæra. Það víkk-
aði mjög sjóndeildarhring hans en rak jafn-
framt fleyg milli hans og þröngsýnna heimaln-
inga. Milli þess sem hann var á ferðalögum um
lönd og álfur bjó hann einn í snotru timb-
urhúsi á feðraslóð. Steinsnar frá rennur
straumlygn á og lágur niður frá fossi í fjarska
berst heim að bænum.
Við Rauni Magga Lukkari skáld renndum
þar í hlað að áliðnum júlídegi 1986 eftir
margra stunda akstur í glaðasólskini og 25
stiga hita í skugga. Áillohas beið okkar á dyra-
hellunni, því við höfðum gert boð á undan okk-
ur og beðist gistingar sem auðsótt var. Heim-
ili hans var með hámenningarbrag og bar því
vitni að þar bjó heimsborgari sem hafði til-
einkað sér hið eftirsóknarverða í vestrænni
nútímamenningu en látið hjómið lönd og leið.
Hér voru hljóðfæri út um allt, hljómflutnings-
tæki af fullkomnustu gerð og firn af plötum,
vandað bókasafn, málverk og listmunir frá öll-
um hornum heims og ekkert túrhestarusl.
Hver gripur innanstokks var valinn af smekk-
vísi allt frá húsgögnum til borðbúnaðar. Og
eftir því voru viðtökurnar. Hann hafði inn-
réttað sérstakt gestahús með öllum þægind-
um sem ferðalangur þarfnast. Þegar við höfð-
um skolað af okkur rykið var sest að borðum
þar sem hversdagskostur var framreiddur
sem veislumatur. Aðalréttur var soðið hrein-
kjöt og lostæt súpa. Ljúffeng vín með matn-
um. Spörfuglar önnuðust tónlistina – áttu sér
bólstað undir þakskegginu, voru á eilífu flögri
að og frá utanvið gluggann og gætti ofurlítils
óróa í röddinni vegna okkar aðskotafuglanna.
Ég er aldrei einn, sagði Áillohas – á sumrin
er allt kvikt eins og þið sjáið og fuglarnir
þekkja mig; hegðunarmynstrið er annað og
þeir syngja í öðrum tón þegar við erum einir
heldur en ef gesti ber að garði. Á veturna
sækja snjótittlingar heimað húsum og ég gef
þeim á fönnina þegar harðnar á dalnum en
gæti þó hófs svo þeir venjist ekki af að bjarga
sér sjálfir, því að það gæti orðið þeirra bani
þegar ég er að heiman.
Við sátum og ræddum um heima og geima
framundir lágnætti. Um óttubil vaknaði ég við
kyrrðina, fór á fætur og fékk mér langa göngu
í bjartri öræfanóttinni. Að loknum góðum
morgunverði kvöddum við þennan gestrisna
son víðernanna og hann leysti okkur út með
gjöfum að höfðingjasið.
Nils-Aslak gerði sér ljósa grein fyrir veikri
stöðu lítillar þjóðar í hörðum heimi þar sem
hnefaréttur er ráðandi afl og fann til sterkrar
ábyrgðar sem vörslumaður dýrmæts menn-
ingararfs og nýskapandi í listum. Um sama
leyti og hörðust átök stóðu um Altavirkjunina
svonefndu skrifar hann: „Við Samar höfum
byggt Samaland frá ómunatíð. Þúsundir ára,
tíu þúsund, ef til vill ennþá lengur, enginn
veit. Við höfum lifað og lifum enn í náttúrunni
og finnum að við erum samgróin henni. Við
höfum ekki unnið henni mein, því hún er móð-
irin sem gefur okkur lífið. Við höfum líka litið
svo á að enginn geti átt land fremur en vatnið í
ánum eða loftið sem við öndum að okkur.
Við Samar byggðum fyrrum langtum
stærra landsvæði. Nöfnin sanna að Finnland
var til forna Samaland, einnig Finnmörk. Við
vorum hins vegar knúðir til að hopa æ lengra
norður og gerðum það illindalaust.
En nú er þar komið að framundan liggur ís-
hafið. Landrými okkar verður æ minna og
minna. Sumum bræðra okkar og systra er
nauðugur einn kostur að kveðja Samaland.
Við höfum mátt horfast í augu við að þeir sem
við urðum að þoka fyrir vilja eiga hvern land-
skika, hvern málmstein, ár og vötn, já meira
að segja loftið. Þeir telja sig herra náttúrunn-
ar, rista og sarga Móður Jörð. Nú vitum við að
hvernig sem við reynum með friðsamlegum
hætti að verja land okkar verður það tekið af
okkur með illu ef ekki fæst með góðu.“
Áillohas gaf út þrjár ljóðabækur á árunum
1974–81: Bjartar vornætur (’74), Syng, þröst-
ur, kliða (’76) og Silfuræðar lindarinnar (’81).
Árið 1985 voru þær allar endurútgefnar í einni
stórri bók mjög fagurri að allri gerð, með
myndum eftir listamanninn og nótum að tón-
verki við nokkurn hluta ljóðanna eftir tón-
skáldið Pehr Henrik Nordgren. Bókin heitir á
frummálinu Ruoktu váimmus. Árið 1990 kom
hún út í norskri þýðingu eftir Laila Stien und-
ir nafninu Vindens veier. Síðar var hún gefin
út í nákvæmlega sömu mynd á sænsku undir
Á síðum þessarar bókar mætir manni ákaflega geðfellt skáld og drengilega vaxið, stoltur frelsisunnandi með
ríka réttlætiskennd og enginn veifiskati – hann „heimtar kotungum rétt“ og segir kúgurum til syndanna. Í ljóð-
um hans birtast þau heilbrigðu viðhorf til lífsins á jörðinni sem hugsandi menn um heim allan gera sér æ betur
ljóst að sitja verða í fyrirrúmi eigi mannkynið ekki að farast.
NILS-ASLAK VALKEAPÄÄ
HÖFUÐSKÁLD SAMA
E F T I R E I N A R B R A G A