Lesbók Morgunblaðsins - 30.11.2002, Blaðsíða 8

8 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 30. NÓVEMBER 2002
Ég er orðinn svo þreyttur á íslenskum enskurappandi mönnum,
það er kominn tími til að þú sjáir að þú átt aldrei eftir að verða
frægur í útlöndum,
þú talar um bíf en þú gætir ekki einu sinni battlað Greifana,
þú ert eins og þú sért með psoriasis því þú getur aldrei meikað það,
þú feikar það, eins og Wu-Tang bolir í Jónas á milli,
og þegar þú rappar þá get ég bara hugsað um að takturinn fer til
spillis,
ég tryllist. Að þið haldið að það sé nóg að rappa um „kíp it ríl“,
tónlist er um hæfileika, en ekki enskuslettur, lífs og fatastíl!
Þ
ETTA textabrot er ættað úr laginu Við
erum topp með XXX Rottweilerhund-
um frá 2001. Rottweilerhundarnir
vöktu umtalsverða athygli þegar þeir
stigu fram á sjónarsviðið fyrir að rappa
aðallega á íslensku en fram að því
höfðu íslenskir rapparar mestmegnis
notað ensku. Reyndar gaf Sesar A út
plötuna Stormurinn á eftir logninu um svipað leyti en
hún er talin fyrsta íslenska rappplatan eingöngu á ís-
lensku. Núna er rappsviðið gerbreytt; á nýrri rapp-
skífu sem út kom í sumar, Rímnamíni, eru öll lögin
röppuð á íslensku. Ennfremur hafa tengsl rímna og
rapps orðið nánari eins og sást t.d. á athyglisverðri
dagskrá á síðustu menningarnótt þar sem gerð var
tilraun með samruna þessara forma en hún hefur nú
verið gefin út á geisladiski.
Samfélagsspegill
Málverndarmenn hafa löngum haft nokkrar
áhyggjur af stöðu íslenskunnar innan dægurmenn-
ingar. Nefna má sem dæmi greinina „Eru Íslendingar
að verða tvítyngdir?“ eftir Kristján Árnason frá 1997
þar sem hann ræðir þá hættu sem íslenskri tungu
kann að stafa af ensku. Einkum nefnir Kristján
skemmtanaiðnað og tómstundir, telur að þar séu ensk
áhrif einna mest og nefnir sem dæmi íslenska dæg-
urlagatónlist sem sungin er á ensku.
Þetta á vissulega við rök að styðjast en augljóslega
er staða íslenskunnar innan dægurlagatónlistar
sveiflukennd ef miða á við rappið sem er líklega
frjóasti vaxtarbroddur íslenskrar dægurtónlistar um
þessar mundir. Þar hefur íslenskan unnið umdæmis-
sigur þar sem margir vinsælastu tónlistarmenn
landsins rappa á íslensku. Í textabrotinu hér að ofan
gagnrýna Rottweilerhundarnir þá sem rappa á ensku
harkalega. Þeir sletta reyndar sjálfir en íslenskan er
aðalmál þeirra og það er meginatriðið.
Segja má að í rappinu fái tungumálið nýtt hlutverk;
í rappinu eru ensk orð tekin og aðlöguð málinu en
orðaforðinn er að megninu til íslenskur, notast er við
rím og textarnir vísa í íslenskt samfélag og íslenskan
menningarheim sem er ekki síður mikilvægt. Rapp
hefur síðan tekið að renna saman við rímur að und-
anförnu, t.a.m. í lögum eins og Púsl þar sem Sesar A
og gamla brýnið Skapti Ólafsson leiða saman hesta
sína.
Fáar tónlistargreinar samtímans gagnrýna ensku-
skotið samfélag nútímans eins harkalega og sést á
þessu textabroti í laginu BlazRoca Achbar með Rott-
weilerhundunum þar sem sögusviðið er íslenskt og
um leið tengt æskumenningu okkar tíma þar sem
þumalputtakynslóðin svokallaða spilar snake í síman-
um sínum:
Eden er hamborgaraknæpa með starfsfólki sem slefar
bara snákar, engin Eva
þess vegna er ég með rauðan fána og steyttan hnefa
erfiður að kyngja svo þeir kalla mig sannleik
starta byltingu gegnum gemsann meðan þú spilar snake.
Í framhaldi af þessu má velta því upp hvort íslensk
tunga sé að vinna umdæmissigra með því að verða
auðmagn í neðanjarðarmenningu (e. subcultural capi-
tal). Franski heimspekingurinn Pierre Bourdieu skil-
greindi menningarlegt auðmagn svo að það sé þekk-
ing á ýmiss konar efnivið menningarinnar
(tungumálið, listform, orðræðu valdsins, t.d. trú, lög,
tækni o.s.frv.) og hæfni til að vinna með þennan efni-
við. Í þessu felst einnig að deila smekk með ríkjandi
valdhöfum og bera skynbragð á það sem þeim finnst
mikilvægt (ágæta skilgreiningu á þessum kenningum
Bourdieus má finna hjá Torfa H. Tulinius: „Snorri og
bræður hans.“).
Í dægurmenningu hefur síðan verið fundið upp
hugtakið auðmagn neðanjarðarmenningar sem felst
einmitt í því að hafa vit á efnivið menningarinnar en
vera í andstöðu við ríkjandi valdhafa, t.d. með því að
hafna því sem er söluvænlegt eða fylgir meirihlut-
anum (Sanjek: „Institutions.“). Þannig má spyrja
hvort Rottweilerhundar velji að rappa á íslensku til að
sýna vit sitt á auðmagni neðanjarðarmenningar en
rapp hefur að megninu til verið á ensku hingað til og
íslenskt rapp ekki þótt söluvænlegt. Auðmagn neð-
anjarðarmenningar endar þó yfirleitt sem hefðbundið
menningarlegt auðmagn um leið og það nær vinsæld-
um.
Ólík notkunarsvið tungumálsins
Kristján Árnason („Eru Íslendingar að verða tví-
tyngdir?“) hefur bent á að verkaskipting tungumála
þarf ekki að ráðast af samfélagshópum heldur af að-
stæðum – þannig skipti tungumál mannlífinu einfald-
lega á milli sín. Myndast geta venjur; annað tungu-
málið er þá notað við tilteknar aðstæður en hitt við
aðrar. Þá vakna margar spurningar; t.d. hvaða svið
mannlífsins hvor tungan helgar sér.
Kristján hefur einnig rætt stöðu tungunnar í
fræðasamfélaginu („Landið, þjóðin, tungan – og
fræðin.“) og bent á þann möguleika að enska verði
tekin upp í stað íslensku af svokölluðum hagkvæmnis-
ástæðum, t.d. í stjórnsýslu, atvinnulífi og menntakerf-
inu. Hann telur þó að staða íslenskunnar sé enn sterk
og reynslan sýni að menningarleg þjóðernishyggja sé
býsna öflug.
Kristján hefur rætt Háskóla Íslands sérstaklega
(„Íslenska í æðri menntun og vísindum.“) og hefur
bent á að þar þurfi ekki nema einn erlendan nema í
kennslustund til að allir tjái sig á ensku og skiptir þá
ekki máli hvort enska er móðurmál nemandans eða
ekki. Hann varpar einnig fram þeirri spurningu hvort
slík viðskipti séu á jafnréttisgrundvelli því íslenskir
nemendur sem fara til útlanda í nám þurfa oftast að
læra viðkomandi tungumál og hvergi er þeim kennt á
íslensku.
„Alþjóðleg“ fræði
Nú er það orðin opinber stefna Háskóla Íslands að
fjölga námskeiðum á ensku, einkum í framhaldsnámi.
Þetta má t.d. lesa á heimasíðu skólans (www.hi.is/
stjorn/rektor/Frettir/hi2002-2005.pdf). Þetta á að
gera háskólann alþjóðlegri og laða að fleiri erlenda
nemendur. Enn sem komið er eru fá námskeið kennd
á ensku; t.d. hefur Ari Páli Kristinsson kannað þessi
mál („Utredning om de nordiske språkenes domener
og det siste tiårs språkpolitiske initiativ.“) og taldist
honum til að 1,6% allra námskeiða við Háskólann
væru kennd á ensku miðað við Kennsluskrá fyrir vet-
urinn 2000 til 2001 og er það ekki hátt hlutfall. Ekki
eru námskeið kennd á öðrum erlendum tungumálum
en ensku að neinu ráði. En hneigðin er ótvírætt fyrir
hendi og stefnan er að fjölga þessum námskeiðum um
nánast helming fyrir haustið 2003. Þá má spyrja sig
hver staða íslenskunnar verður í fræðiheiminum ef
stærsti háskóli landsins ákveður að kenna æ meir á
ensku.
Háskóli Íslands er tvímælalaust stærsta rann-
sóknastofnun á Íslandi. Þar störfuðu u.þ.b. 830 manns
1. september 2001 og á sama tíma voru u.þ.b. 7.280
stúdentar skráðir þar til náms samkvæmt heimasíðu
skólans (www.hi.is). Ekki er kveðið á um neitt sér-
stakt hlutverk Háskóla Íslands gagnvart íslensku
máli í lögum um skólann nr. 41 frá 1999. Engin eig-
inleg málstefna er til í stofnuninni. Hins vegar er það
opinber stefna skólans að fjölga námskeiðum á ensku
til að laða að fleiri erlenda nema. Þannig geta erlendir
nemendur komið hingað og sloppið við að læra ís-
lensku með því að taka námskeið á ensku.
Vissulega er það jákvætt að styrkja stöðu Háskóla
Íslands á alþjóðavettvangi með því að fjölga erlendum
nemendum og kennurum. Hins vegar er ljóst að mið-
að við núverandi námsframboð á meistarastigi er
mjög þrengt að skólanum fjárhagslega. Óraunhæft er
að halda að tvöfalt námsframboð verði á meistara-
stigi, þ.e. á ensku og íslensku. Því er full ástæða til að
hafa áhyggjur af stöðu íslenskunnar innan fræðanna
og nauðsynlegt að staldra við og íhuga málið.
Margir hafa haldið því fram að enska sé framtíð-
armál fræðanna og í framtíðinni fari vísindastarf
heimsins fram á heimsmálinu ensku. Meðal þeirra er
Rúnar Vilhjámsson, prófessor í hjúkrunarfræði við
Háskóla Íslands, sem setti fram eftirfarandi sögu-
skoðun í viðtali sem bar yfirskriftina „Vísindi í eðli
sínu alþjóðleg“ og birtist í Morgunblaðinu árið 2001:
„Með þjóðernisstefnu 19. aldar kom afturkippur í al-
þjóðlega þróun vísinda um leið og sú krafa var gerð að
vísindamenn skrifuðu á móðurmáli sínu.“
Rúnar telur að þá hafi vísindamenn einangrast og
gagnrýni á verk þeirra og áhrif þeirra á umheiminn
orðið minni. Hann spáir því að þegar menn skrifi
„strangfræðileg“ í hug- og félagsvísindum í framtíð-
inni eigi þeir eftir að skrifa á ensku. Á bak við þessa
skoðun býr vitaskuld þjóðhverf (etnósentrísk) heims-
mynd þar sem gert er ráð fyrir að tungumál nýlendu-
velda séu „alþjóðlegri“ en önnur tungumál. Nú á dög-
um er það tunga Bandaríkjanna sem er skilgreind
sem alþjóðamál.
Kristján Árnason hefur gert athugasemdir við
söguskoðun Rúnars („Málstefna 21. aldar.“) og bend-
ir á að sagnfræðingar almennt telji 19. öldina eitt
mesta blómaskeið vísinda og þá hafi verið lagður
grunnur að tækniþróun 20. aldar. Hann kveður um-
mæli prófessorsins „vægast sagt furðuleg“.
Einnig má velta því fyrir sér hvort ástæða sé til að
láta eins og enska sé eina alþjóðamálið í heiminum. Er
ekki líklegt að ef Háskóli Íslands byði upp á námskeið
á frönsku, spænsku, rússnesku eða arabísku myndi
námsmönnum sem leituðu til Íslands frá stórum mál-
svæðum í heiminum fjölga verulega? Það gerði Há-
skólann alþjóðlegan í raun, ekki aðeins tvítyngdan.
En það myndi vissulega kosta fé.
Ari Páll Kristinsson telur að staðan sé þó ólík í eldri
háskólum á borð við Háskóla Íslands og Kennarahá-
skóla Íslands og nefnir heimasíður þeirra sem dæmi
en þær nefnast www.hi.is og www.khi.is. Heimasíður
nýrri háskóla bera enskuvæðingunni hins vegar skýrt
vitni. Heimasíða Háskólans í Reykjavík kallast
www.ru.is og heimasíða Háskólans á Akureyri heitir
www.unak.is. Heimasíða síðarnefnda skólans þarf
ekki að koma á óvart en í grein Ara („U
de nordiske språkenes domener og d
språkpolitiske initiativ.“) kemur fram a
Þorsteinn Gunnarsson, hefur lýst því yf
arsýn hans sé sú að meira verði kennt
lenskum háskólum.
Ástandið í Svíþjóð virðist sambærileg
menn áhyggjur af því að sænskan miss
smám saman til enskunnar og verði mi
eigin landi. Þessarar þróunar hefur eink
innan raun- og náttúruvísinda. Þar líta m
til Íslands sem fyrirmyndar og telja að
FJÖLNISME
VORRA DA
Hver er staða íslenskrar tungu í Háskóla Íslands? Í þ
grein er því haldið fram að minni ástæða sé til þes
óttast um stöðu íslenskunnar í afþreyingarmenning
þar sem rapparar eru farnir að tjá sig á því ástkæ
ylhýra, en stöðu hennar í Háskólanum.
Morgu
Hver er framtíð tungunnar í Háskóla Íslands?
ÍSLENSKA Í RAPPI OG FRÆÐUM
E F T I R K AT R Í N U J A K O B S D Ó T T U R