Lesbók Morgunblaðsins - 30.11.2002, Blaðsíða 10

10 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 30. NÓVEMBER 2002
ÞORSTEINN Gylfason, prófessor í heim-
speki við Háskóla Íslands, var nemandi
Rawls. Þorsteinn segir, að Kenning um
réttlæti hafi verið tímamótaverk að mörgu
leyti. Hún hafi vakið stjórnspeki í heim-
inum úr hálfgerðu dái.
„Hún var uppreisnarrit gegn viðtekinni
nytjastefnu bæði í stjórnspeki og sið-
fræði,“ segir Þorsteinn. „Hún beitti ný-
stárlegum aðferðum til að komast að nið-
urstöðum um þjóðfélagslegt réttlæti, þar á
meðal þrautfáguðum aðferðum ákvörð-
unarfræðinga og hagfræðinga – sem
höfðu þó leitt réttlæti og ranglæti alveg
hjá sér. Hún vakti til nýs lífs gamla hefð
úr sögu stjórnspekinnar, svonefndar sátt-
málakenningar sem telja hvert samfélag
manna reist á eins konar samningi. Hún
bar fram ný og máttug rök fyrir frelsi
(mannréttindum), og krassandi hugmyndir
um jöfnuð sem höfuðprýði á réttlátu sam-
félagi. Samkvæmt Rawls getur ójöfnuður í
samfélagi aðeins orðið réttlátur með einu
móti: að hann sé þeim til mestra hagsbóta
sem verst hafa kjörin. Ekkert
annað skipti máli fyrir rétt-
lætið.“
Þorsteinn sat, veturinn
1963–1964, námskeið hjá
Rawls um þýska hughyggju,
án þess að taka próf.
„Hann var með afbrigðum
samviskusamur kennari. Á
þessum árum hafði hann birt
tvær eða þrjár ritgerðir um
réttlæti og þær voru eitt
helsta umræðuefni okkar stúd-
enta í heimspeki á Harvard.
Við höfðum á tilfinningunni að
þær mörkuðu tímamót. En ég
held að fæst okkar hafi talað
um þær við hann. Hann var
svolítið fjarlægur þótt hann væri ekki
nema rúmlega fertugur. Ég talaði svolítið
um hugmyndirnar við umsjónarkennarann
minn sem var nánasti vinur og sam-
verkamaður Rawls í áratugi. Löngu síðar
hlustaði ég á Rawls á heilu námskeiði um
réttlæti. Það var á Harvard
vormisserið 1988. Þar reyndi
hann að betrumbæta hug-
myndir sínar í Kenningu um
réttlæti á ýmsa lund, meðal
annars í ljósi gagnrýni starfs-
systkina sinna sem aldrei
hafði vantað. Á þessu misseri
kynntist ég honum lítillega
sjálfum og talaði meðal ann-
ars við hann um BA-ritgerð
sem Birgir Hermannsson,
nemandi minn í Reykjavík,
var að skrifa um hann. Rawls
var mjög hæglátur maður.
Hann virtist vera feiminn og
fremur óstyrkur í fram-
komu.“
Þorsteinn segist ekki muna eftir því að
Rawls hafi látið eitthvað uppi um hvernig
hann hafi séð stöðu sína innan heimspek-
innar. „Ég held að það hafi verið víðs
fjarri honum að hugsa um svoleiðis hluti.
Hann vann bara sitt verk.“
„SAMVISKUSAMUR KENNARI“
Þorsteinn Gylfason
Þ
AÐ hefur verið sagt um John
Rawls að hann hafi valdið bylt-
ingu í heimspeki. Þetta hljómar
einhvernveginn ósennilega –
maðurinn á myndinni hér til hlið-
ar (sem var tekin í mars 1990) lít-
ur ekki út fyrir að vera bylting-
armaður. En hvaða bylting var
það þá sem Rawls olli?
Með skrifum sínum – þar tvímælalaust fræg-
ustum bókinni Kenning um réttlæti (A Theory
of Justice) – sneri hann heimspekinni aftur að
spurningunum sem hún í upphafi fékkst við,
spurningum um rétt og rangt, gott og vont, það
er að segja siðferðilegum spurningum.
Byltingarmaðurinn John Rawls lést á sunnu-
daginn, 81 árs að aldri. Talsmaður Harvard-há-
skóla, þar sem Rawls var lengst af prófessor,
staðfesti tíðindin, en fréttastofan Associated
Press segir ekkert hafa verið látið uppi um dán-
arorsökina. Þó væri vitað að Rawls hefði fengið
röð heilaáfalla síðan um miðjan síðasta áratug,
þótt hann hafi haldið áfram að skrifa og birta
skrif sín fram á síðasta dag.
Í eftirmælum um Rawls, sem AP sendi út á
mánudagskvöldið, segir ennfremur að Rawls
hafi með byltingu sinni „bjargað“ heimspekinni
frá rökfræði- og vísindaspekispurningunum
sem hún hafi verið orðin gagntekin af. Það er
vísast að einhverjum þyki það hafa verið bjarn-
argreiði.
Ráðandi afl í heimspeki
Kenning um réttlæti kom fyrst út 1971 og
þrjátíu og eitt ár er stuttur tími í fræðaheim-
inum – að ekki sé nú minnst á í heimspekisög-
unni – og því of snemmt að segja til um hvort
það hafi verið heillaspor sem Rawls steig með
þessari byltingu eða bara smáfeilspor sem
heimspekin verði tiltölulega fljót að leiðrétta og
jafna sig á.
En hinu verður ekki neitað að nafn Rawls
trónir nú hærra en flest önnur nöfn í heimspeki
Vesturlanda og allir sem koma nálægt því fagi
verða að taka afstöðu til Rawls eða að minnsta
kosti kunna hann til prófs. Því má hiklaust segja
að hann sé ráðandi afl í heimspeki nú um stund-
ir, hvað svo sem seinna kann að verða.
„Siðfræðingar og stjórnmálaheimspekingar
gerðu sér fljótlega grein fyrir því að nú varð
maður annaðhvort að vinna samkvæmt kenn-
ingu Rawls eða útskýra hvers vegna maður
kaus að gera það ekki,“ sagði fyrrverandi nem-
andi hans, Andreas Föllesdal, í grein sem hann
skrifaði í tilefni af áttræðisafmæli Rawls í fyrra
og birtist hér í Lesbók (24. febrúar).
„Skrif hans munu ekki gleymast næstu ára-
tugina eða næstu aldirnar, held ég,“ hefur AP
eftir Hilary Putnam, kollega Rawls við Har-
vard. Og Joshua Cohen, prófessor við
Massachusetts Institute of Technology, segir
um mikilvægi kenninga Rawls: „Hann tengdi
heimspekina við lýðræðið.“
Réttlátt samfélag
Kenning um réttlæti fjallar um það hvernig
megi best skipuleggja mannlegt samfélag. Föl-
lesdal segir að Rawls telji „að það sem ráði úr-
slitum um réttlátt samfélag sé það hvernig þeir
verst settu hafa það“. Þarna mætti byggja á til-
tölulega einfaldri reglu, sem höfundur eftirmæl-
anna frá AP segir að hafi verið nefnd „Rawls-
prófið“, og er svona: Skipulagið þarf að vera
þannig, að þeir sem mest mega sín myndu sam-
þykkja það, vitandi að þeir kynnu á hverri
stundu að lenda sjálfir í sporum þeirra sem
minnst mega sín.
En þetta eru einungis óhlutbundnar reglur,
hugmyndir á bók. Hvernig myndu þær skila sér
í raunveruleikanum? Föllesdal segir að Rawls
hafi hafnað bæði algeru markaðsfrelsi og líka
fullkomnum jöfnuði. „Í staðinn telur hann að
stofnanir samfélagsins verði að tryggja jafnar
ævitekjur óháð samfélagsstöðu, nema hagur
þeirra verst settu verði bættur með því að ein-
hverjir hafi hærri laun og stækki þannig „þjóð-
arkökuna“. Hærri laun fyrir sum störf eru því
réttlætanleg, en aðeins ef slíkur launaauki er
nauðsynlegur til að gera minnstu sneiðina af
þjóðarkökunni eins stóra og hægt er.“
Illska mannanna
Rawls var Bandaríkjamaður, fæddur í Balti-
more og nam við Princeton-háskóla. Hann var
ekki bara á kafi í bókum og til marks um það
hefur verið haft að honum bauðst einhverju
sinni að gerast atvinnumaður í hafnabolta. Ekki
fylgir sögunni hvort hann íhugaði alvarlega að
taka því boði.
Á árum seinni heimsstyrjaldarinnar barðist
hann á Kyrrahafsvígstöðvunum. „Þar gerði
hann sér grein fyrir því hvað mannskepnan get-
ur unnið mikil illvirki,“ segir í eftirmælunum frá
AP. Samt hefði Rawls alla ævi búið yfir því sem
hann hefði kallað „raunsæja staðleysuhyggju“,
og verið bjartsýnn á að mannkyninu gæti farið
fram – og ekki bara í kenningasmíð.
ÓSENNILEGI BYLT-
INGARMAÐURINN
Bandaríski heimspeking-
urinn John Rawls, sem
lést sl. sunnudag, var einn
áhrifamesti fræðamaður
síðustu aldar. KRISTJÁN
G. ARNGRÍMSSON
greinir hér frá Rawls og
hugmyndum hans um
réttlátt samfélag.
kga@mbl.isReutersJohn Rawls. Hann kvaðst vera „raunsær staðleysuhyggjusinni“.
Hlutskipti þeirra sem
hafa það verst er í
rauninni það eina
sem skiptir máli þeg-
ar skorið er úr um
hvort samfélag er
réttlátt eða ekki, að
mati Rawls