Lesbók Morgunblaðsins - 14.12.2002, Blaðsíða 3

LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 14. DESEMBER 2002 3
U
PPHAFLEG skilgreining
á hugtakinu sjálfbær þró-
un (á ensku „sustainable
development“) er í
skýrslu sem heitir Our
Common Future og var
samin árið 1987 undir for-
ystu Gro Harlem Brundt-
land, sem eitt sinn var formaður norska
Verkamannaflokksins og forsætisráðherra
í Noregi. Skilgreiningin er á þá leið að sjálf-
bær þróun sé í því fólgin að uppfylla þarfir
núlifandi fólks án þess að skerða möguleika
komandi kynslóða á að uppfylla sínar þarf-
ir.
Sé þessi skilgreining tekin bókstaflega
hlýtur hver heilvita maður að vera fylgj-
andi sjálfbærri þróun. Enda segir skil-
greiningin að sjálfbær þróun sé nokkurn
veginn það sama og efnahagsleg uppbygg-
ing sem bætir kjör núlifandi fólks og býr í
haginn fyrir komandi kynslóðir. Við njótum
betri kjara en foreldrar okkar, afar og
ömmur vegna þess að þau byggðu þorp og
bæi, þurrkuðu mýrar, ræktuðu tún, lögðu
vegi, smíðuðu brýr og hafnir, virkjuðu fall-
vötn, reistu verksmiðjur o.s.frv. Þessi upp-
bygging uppfyllti þarfir þeirra og stórbætti
afkomumöguleika okkar sem á eftir kom-
um. Samkvæmt skilgreiningu Brundtland
hlýtur hún því að hafa verið sjálfbær í
hæsta máta og vel það. En samt eru þeir
sem tala mest um sjálfbæra þróun lítt
hrifnir af efnahagslegri uppbyggingu,
tæknivæðingu og hagvexti. Þeir virðast
nota orðalagið í annarlegri merkingu sem
er talsvert ólík þeirri sem felst í upphaflegu
skilgreiningunni.
Stundum virðast orðin „sjálfbær þróun“
helst notuð um atvinnuhætti sem hafa lítil
eða engin áhrif á umhverfið eða hægt er að
stunda öld fram af öld án þess aðföng klár-
ist eða aðstæður breytist á einhvern sam-
bærilegan hátt. Vart þarf að taka fram að
slíkir atvinnuhættir eru í mörgum tilvikum
hvorki líklegir til að uppfylla þarfir núlif-
andi fólks né komandi kynslóða. Að baki
þessari notkun orðanna leynast oftar en
ekki pólitískar kröfur um að menn raski
hvergi neinu jafnvægi sem er til í nátt-
úrunni, breyti engu. Þessar kröfur eru vita-
skuld eins óraunhæfar og mest getur verið.
Allt líf setur mark sitt á umhverfið og þar
er mannlífið engin undantekning. Lífsbar-
átta mannanna, fjölgun þeirra og sókn til
betri kjara raskar óhjákvæmilega ýmislegu
jafnvægi sem fyrir er. (Það hefur útbreiðsla
annarra tegunda líka gert. Á mælikvarða
jarðsögunnar er t.d. stutt síðan grasið ger-
breytti ásýnd jarðarinnar.)
Ef til vill trúa einhverjir því í hjartans
einlægni að náttúran hafi verið í réttum
skorðum fyrir daga mannsins eða fyrir
daga iðn- og tæknivæðingar, að öll breyting
á náttúrunni spilli henni, færi hana úr rétt-
um skorðum og skerði þar með afkomu-
möguleika komandi kynslóða. En allt er í
heiminum hverfult og náttúran og lífið á
jörðinni hafa aldrei verið í neinum réttum
skorðum, heldur sífelldum breytingum
undirorpin. Sjálfbær þróun samkvæmt
upphaflegri skilgreiningu Gro Harlem
Brundtland hlýtur að fela í sér að menn
reyni að hafa áhrif á þessar breytingar
þannig að þær stuðli að batnandi hag fyrir
þá sjálfa og afkomendur þeirra fremur en
að gæta þess að grípa aldrei fram fyrir
hendur á ómennskum náttúruöflum. Ef við
viljum í fullri alvöru stuðla að sjálfbærri
þróun, samkvæmt upprunalegri merkingu
orðanna, eigum við ekki að forðast öll áhrif
á umhverfið heldur gera greinarmun á
jarðarbótum og umhverfisspjöllum. Jarð-
arbætur, eins og skógrækt eða gerð flóð-
varnargarða, geta breytt umhverfinu mjög
mikið og umhverfisspjöll geta stafað af að-
gerðaleysi ekkert síður en stórfram-
kvæmdum. Stundum spilla höfuðskepn-
urnar umhverfinu, t.d. með sandfoki eða
vatnsflóðum án þess menn eigi þar hlut að
máli. Það ætti að vera í anda sjálfbærrar
þróunar að reyna hvað hægt er til að koma í
veg fyrir slíkt.
Hjá sumum býr ef til vill ekkert annað að
baki en bláeyg trú á að ljótt sé að breyta
sköpunarverkinu þegar þeir nota orðin
„sjálfbær þróun“ í annarlegri merkingu um
efnahagsstefnu sem getur ekki leitt af sér
neitt nema eymd og örbirgð. En hjá öðrum
hangir fleira á spýtunni: Ótti við hraða nú-
tímans; óánægja með samfélag sem setur
efnaleg gæði og hagvöxt ofar flestu öðru;
spámannleg reiði yfir lýð sem sækist aðeins
eftir hóglífi, munaði og auði sem mölur og
ryð fá grandað. Á bak við málflutning
þeirra sem tala hæst um sjálfbæra þróun,
en eru samt á móti flestu því sem bætir kjör
manna í bráð og lengd, býr oftar en ekki, að
ég held, pólitísk sannfæring í þá veru að
markaðshagkerfi, hagvöxtur og aukin efna-
leg velsæld séu ekki eftirsóknarverð gæði.
Það sé betra fyrir menn að lifa einföldu lífi
við fábreyttan kost. Þeir sem hugsa á þessa
leið eru sundurleit hjörð: Íhaldsmenn sem
vilja varðveita gamalgróna lífshætti, nýald-
arsinnar, græningjar og fólk sem elur með
sér drauma um að lifa einföldu lífi í skauti
náttúrunnar. Málflutningur þeirra snertir
streng í brjósti margra sem dreymir um
eitthvað blárra og eitthvað skírra en veru-
leikinn hefur upp á að bjóða. Samt greiða
fáir atkvæði með stefnu þeirra. Þorri fólks
vill allsnægtir og góðan efnahag og hafnar
stjórnmálastefnum sem leiða af sér fátækt,
basl og bágindi.
Hvað gera pólitískir áróðursmenn þegar
stefna þeirra á ekki upp á pallborðið ef
henni er lýst opinskátt og heiðarlega? Oftar
en ekki dulbúa þeir hana með því að nefna
eitthvað sem þorri fólks hefur velþóknun á
og sveigja merkingu orðanna að sinni eigin
stefnu, trú eða skoðun. Ósamræmi milli
þess hvernig hugtak eins og sjálfbær þróun
er skilgreint og hvernig það er svo notað í
reynd ætti því ekki að koma á óvart. Í póli-
tísku orðaskaki hafa menn löngum leikið
þennan leik, að skilgreina hugtak þannig að
það lýsi einhverju sem flestir telja gott og
eftirsóknarvert, nota það svo á annan hátt
en skilgreiningin segir og laða fólk þannig
til fylgis við málstað sem fáum hugnast ef
hann er borinn fram umbúðalaust.
Stjórnmálasaga 20. aldar ætti að hafa
kennt okkur að þótt við höfum mætur á ein-
hverjum verðmætum eða teljum einhver
markmið eftirsóknarverð er ekki þar með
sagt að við eigum að fylgja þeim sem lofa
þau með mestri mælgi og fagurgala eða
þykjast jafnvel hafa einhvers konar póli-
tískan einkarétt á þeim. Á fyrri hluta ald-
arinnar töluðu þjóðernissinnar t.d. um
varðveislu menningararfs og samfélags-
legra gilda en meintu allt annað. Þeir not-
uðu sér að flestir hafa mætur á þessu erfða-
góssi til að afla fylgis sem þeir notuðu til að
grafa undan því dýrmætasta í menningu
þjóða sinna eins og umburðarlyndi, frið-
samlegum leiðum til að leysa ágreining og
háttvísi á opinberum vettvangi.
Það er ef til vill ósanngjarnt að líkja þeim
sem nú tala mest um sjálfbæra þróun við
öfga- og óaldaflokka frá fyrri helmingi 20.
aldar. En það er samt grunsamlegt og lítt
traustvekjandi hvernig þeir nota sér að
flestir eru sammála um að uppfylla beri
þarfir núlifandi fólks, án þess að skerða
möguleika komandi kynslóða, til þess að
afla fylgis við stefnu sem er hreint ekki lík-
leg til að uppfylla neinar mannlegar þarfir.
SJÁLFBÆR
ÞRÓUN
RABB
A T L I H A R Ð A R S O N
atli@simnet.is
WALT WHITMAN
SÖNGURINN UM
SJÁLFAN MIG 1
SIGURÐUR A. MAGNÚSSON ÞÝDDI
Ég vegsama sjálfan mig og syng,
Og það sem ég tel víst skalt þú telja víst,
Því sérhver öreind í mér tilheyrir einnig þér.
Ég gaufa og geri sálu minni heimboð,
Ég ligg og gaufa í makindum, gaumgæfi strá sumarsins.
Tunga mín, hver öreind blóðs, mörkuð þessari mold,
þessu lofti,
Alinn af foreldrum sem aldir voru af foreldrum og þeir
af öðrum foreldrum,
Hefst ég nú handa þrjátíuogsjö ára gamall við hesta-
heilsu
Og vona að létta ekki fyrren á banadægri.
Kreddur og stefnur óútkljáðar
Hverfa um sinn í skuggann sáttar við sitt, en gleymast
aldrei,
Til góðs eða ills rúma ég náttúruna
Og læt hana tala hömlulaust með frumstæðum krafti.
Walt Whitman (1819-1892) var eitt af fremstu skáldum Bandaríkjanna. „Söng-
urinn um sjálfan mig“ kom fyrst út í ljóðasafni hans Leaves of Grass (1855) en ljóð-
ið hefur verið gefið út í íslenskri þýðingu. Önnur útgáfa hennar er nýkomin út.
FORSÍÐUMYNDIN
er eftir Sigfús Eymundsson og sýnir vesturfara yfirgefa Ísland Camoens
um 1890. Úr Þjóðminjasafni Íslands.
Vestur-Íslendingar
eru áberandi í jólabókaflóðinu. Fjórar bæk-
ur hafa nýlega komið út sem fjalla með ein-
hverjum hætti um vesturferðir og Vest-
urheim. Þröstur Helgason ræðir við
höfunda þessara bóka og segir frá því mikla
endurmati sem fram hefur farið á þessari
sögu síðastliðin ár.
Biskupa sögur
eru komnar út í Íslenzkum fornritum hjá
Hinu Íslenzka fornritafélagi. Um er að
ræða annað bindi sem inniheldur elstu bisk-
upasögurnar. Þröstur Helgason ræddi við
Ásdísi Egilsdóttur, sem annast útgáfuna, og
Jónas Kristjánsson, ritstjóra Íslenzkra
fornrita.
Hangikjöt
er á veisluborðum flestra Íslendinga um jól-
in eins og síðustu aldir. Hallgerður Gísla-
dóttir segir frá vinnsluaðferðum, neyslu og
öðrum siðum sem tengjast hangikjötinu.
Algjörlega brillíant
nefnist grein eftir Jón Kalman sem fjallar
um íslenska bókmenntaumræðu en hana
telur Jón afar hæpna um þessar mundir.
„Það er yfirdrifið nóg af markleysu og há-
vaða og bókmenntagagnrýnin má ekki sog-
ast inn í það svarthol,“ segir hann meðal
annars.
LESBOK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING LISTIR
4 8 . T Ö L U B L A Ð - 7 7 . Á R G A N G U R
EFNI