Lesbók Morgunblaðsins - 14.12.2002, Blaðsíða 6

6 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 14. DESEMBER 2002
H
versu margir eru þeir vís-
indamenn fæddir um miðja
nítjándu öld, sem eru jafn-
lifandi og Freud?“ spyr Sig-
urjón Björnsson, þýðandi
og prófessor emeritus við
Háskóla Íslands, og svarar í
inngangi sínum að nýút-
gefnum þýðingum á ritgerðum Freuds, „Þeir
eru næsta fáir. Enn eru menn að ausa úr
nægtabrunni hans, uppgötva framsýni hans og
furðulegt innsæi. Maður, sem slíku hugarflugi
var gæddur og hefur haft jafnmikil áhrif og
hann í nærfellt heila öld, hlýtur að vera þeirrar
gerðar, að nokkru megi til kosta að fá að ganga
inn í hugarsmiðju hans.“ (bls. 7–8).
Sigmund Freud var fæddur í Vín 1856. Hann
var menntaður læknir og er höfundur sálkönn-
unar, einnar áhrifamestu kenningar og aðferð-
ar í sögu sálfræðinnar á tuttugustu öldinni.
Sigurjón Björnsson hefur verið mikilsvirtur
þýðandi og túlkandi rita Freuds síðastliðin 20
ár. Nýlega kom út ritgerðasafn eftir Freud í
þýðingu hans, og inniheldur það sex ritgerðir
skrifaðar 1914–1924. Hið íslenzka bókmennta-
félag gefur út.
Höfundarverk Freuds
Sigurjón segist hafa valið þessar ritgerðir
vegna þess „að þær teljast mikilvægar fyrir
kenningalega þróun Freuds, en erfiðar og tor-
skildar eru þær á köflum og erfiðar voru þær
þýðanda“. (8). Ritgerðunum fylgja stuttir inn-
gangar þýðanda, en þær heita: Um Narsisma,
Sorg og þunglyndi, Handan vellíðunarlögmáls-
ins, Hópsálarfræði og sálgreining sjálfsins,
Sjálfið og þaðið, og Orkunýtingarvandi masók-
ismans. Einnig fylgir lítil orðabók þýðanda
með skýringum.
Blaðamaður mælti sér mót við Sigurjón
Björnsson og spurði hann um þýðingarnar á
textum Freuds, ástæðunni fyrir þeim og um
einkenni Freuds sem höfundar.
„Ritgerðir er tíunda ritið í bókaflokknum
Sálfræðirit sem HÍB gefur út,“ segir hann. Í
flokknum eru þó ekki aðeins þýðingar á Freud
heldur einnig ritið Sálkönnun og sállækningar
eftir Sigurjón og þýðing hans á verki Aristótel-
esar Um sálina og bók Sigurjóns Formgerðir
vitsmunalífsins – um kenningar Piaget um vits-
munaþroskann.
„Sjö bækur eru þýðingar á verkum Freuds,
en það er ekki nærri allt hans höfundarverk,
því það er til í 18 bindum á þýsku og 24 á
ensku,“ segir hann. Auk þessara sjö þýddi
Maia Sigurðardóttir fyrirlestra Freuds sem
hann flutti í Bandaríkunum árið 1909 sem er
meðal Lærdómsrita Bókmenntafélagsins; Um
sálgreiningu (1970).
Skörp greind og skrif
Sigurjón þýddi fyrst Undir oki siðmenning-
ar eftir Freud, en það er mjög aðgengilegt rit
fyrir almenning, og segir hann að þá hafi ekki
staðið til að þýða meira. Hinsvegar þýddi hann
systurrit þess, Blekking trúarinnar, sem
Freud hafi gefið út tveimur árum á undan Ok-
inu – fylgdi því eftir með ritgerðinni Á líðandi
stund um stríð og dauða.
Þýðingarnar héldu þó áfram og varð næst
fyrir valinu Inngangsfyrirlestrar um sálkönn-
un sem Freud flutti 1916 og 1917 við mikla að-
sókn. Þetta voru 28 fyrirlestrar sem þóttu
mjög áhugaverðir og nýstárlegir. „Ég ætlaði
bara að þýða nokkra af þeim sem voru um
drauma vegna þess að ég var að kenna þá á
námskeiði,“ segir hann, „hinsvegar þýddi ég þá
alla, þótt það hafi ekki hvarflað að mér fyrst því
þeir eru á sjötta hundruð blaðsíður.“ Bók-
menntafélagið gaf svo fyrirlestrana út í tveim-
ur bindum og má þar finna mjög athyglisvert
efni, til dæmis um mistök og mismæli. Þessir
textar sýna glögglega hversu skarpur og eft-
irtekarsamur höfundur Freud er.
Þrískipting sálarinnar
Sigurjóni fannst þegar hér var komið að
hann yrði einnig að þýða verkið Nýir inngangs-
fyrirlestrar um sálkönnun, því í þeim hafi
kenning Freuds tekið verulegum breytingum.
Þar hefur hann þróað hugtökin um þrískipt-
ingu sálarinnar í það, sjálf og yfirsjálf, og einn-
ig hugtökin dauðahvöt og kynhvöt sem ger-
breyttu myndinni af sálkönnun. Nýju
inngangsfyrirlestrarnir eru frá 1933 og teljast
mjög gagnlegt yfirlit og fjalla um ýmsar við-
bætur við kenninguna og skýringar á kvíða,
kveneðli/karleðli og lífsskoðun mannsins.
Freud flutti þessa fyrirlestra reyndar aldrei en
gaf þá út á bók.
Næst þýddi Sigurjón eldra rit Freuds eða
Draumar og hugvillu frá 1907. Í því riti vék
Freud að örðum hlutum og fjallar um skáld-
verkið Gradiva eftir Wilhelm Jensen, en sá höf-
undur skrifaði margar sögur og var þekktur á
sinni tíð. Núna lifir nafn hans aðallega vegna
ritgerðar Freuds, sem telst brautryðjenda-
verk, því þar er fjallað um skáldverk á óvenju-
legan hátt og er vísast mikið lesið innan bók-
menntafræðinnar.
Áhrif á klíníska sálfræði
Fyrsta bókin í bókaflokknum Sálfræðirit
kom út árið 1983 þannig að Sigurjón hefur ver-
ið 19 ár að skrifa þessi tíu rit, og verður það að
teljast harla gott afrek.
Ritgerðirnar sem nýlega komu út spanna tíu
ár af hugsun Freuds og er vel til fundið að
safna þeim saman í bók því þær sýna vel hvern-
ig höfundurinn hugsar sig áfram skref fyrir
skref til loka kenningarinnar. Ritgerðirnar um
Narsisma (ást manns á eigin sjálfsmynd) og
Þunglyndi og sorg eru sérlega þýðingarmiklar
því þær hafa haft mikil áhrif á klíníska sál-
fræði. „Í ritgerðunum sex kynnumst við vís-
indalegri hugsun Freuds og komumst einnig í
náin kynni við óvenju gáfaðan mann,“ segir
Sigurjón, „í Narsismanum sjáum við hversu
flókin hugsun liggur að baki textanum, sem
síðar varð mjög mikilvæg. Þar glímir Freud
m.a. við hvort grundvallarhvatirnar eru tvær
eða hvort það er bara ein. Narsismi er að sumu
leyti kynhvöt og að sumu leyti ekki.
Dauðahvöt og kynhvöt
Sigurjón ritar um þetta í inngangi sínum að
ritgerðinni um Narsisma: „Fram til þessa hafði
Freud gert ráð fyrir tveimur flokkum eðlis-
hvata, sjálfsvarðveisluhvötum og kynhvötum.
Sjálfsvarðveisluhvötunum ætlaði hann stað í
sjálfinu, enda nefndi hann þær allt eins oft
„Ichtriebe“. Með þessari ritgerð setti hann
þessa tvískiptingu í nokkurt uppnám … Það er
ekki fyrr en mörgum árum síðar að málin taka
að skýrast, í ritgerðinni „Handan vellíðunar-
lögmálsins“ (1920) og í „Sjálfið og þaðið“
(1923).“ (20–21).
Þar leggur Freud í raun grunninn að end-
anlegri hvatakenningu sinni, tvískiptingunni í
dauðahvöt og kvnhvöt – Þanatos og Eros.
„Eros – kynhvötin – er sýnileg öllum, en dauða-
hvötin er nánast ósýnileg og vinnur verk sitt í
kyrrþey. Hún getur þó beinst út í umheiminn
og þarf helst að gera það svo hún skaði ekki
einstaklinginn. Þá nefnist hún eyðingar- eða
eyðileggingarhvöt eða árásargirni. Hatur staf-
ar frá dauðahvötinni. Kynhvöt og árásarhvöt
blandast allavega, renna saman og leysast í
sundur.“ (83).
Sigurjón segir að margir samtímamenn
Freuds hafi átt erfitt með að samþykkja nið-
urstöðu Freuds um dauðahvötina eða að sætta
sig við hana. En hún er um hvöt til að deyja
eins og hverri tegund hentar. Sigurjón segir
einnig mjög athyglisvert að með þessari tví-
skiptingu nálgast Freud platónska heimspeki,
því ætla hefði mátt að Freud myndi fremur
leita til Aristótelsar sem var jarðbundnari höf-
undur og beitti einnig líffræðinni fyrir sig eins
og Freud gerði gjarnan.
Ritstíll Freuds
Sigurjón segir erfitt að lýsa einkennum
Freuds sem höfundar. Það sé aftur á móti aug-
ljóst að hann var flínkur penni og mjög góður
rithöfundur. „Setningarnar hans eru ekki létt-
ar, heldur langar, en þetta er falleg þýska,“
segir hann, „Freud skrifar rismikið og glæsi-
legt mál, sem erfitt er að þýða og koma stílnum
til skila. Hann notar lítið af erlendum hugtök-
um, en styðst við þýsk fagheiti.“ Ágætt er að
taka hér dæmi úr orðskýringunum til að varpa
ljósi á það. Sjálfshvatir er þýðing Sigurjóns á
þýska fagheitinu Ichtriebe. Á ensku er það
hinsvegar Ego-Instincts. Skýring orðsins er
þessi: „Á fyrri hluta starfsferils síns skipti
Freud eðlishvötum í tvo flokka, kynhvatir og
sjálfshvatir eða sjálfsvarðveisluhvatir. Þær
síðarnefndu voru í þjónustu sjálfsins í vörn
þess gegn þrýstingi kynhvata. Síðar féll Freud
frá þessari tvískiptingu og í stað sjálfshvata
komu dauðahvatir.“ (345).
Annað dæmi um orð er Gagnúð/yfirfærsla,
en það er þýðing á hugtakinu Übertragung,
sem á ensku er þýtt Transference. „Gagnúð
eða yfirfærsla er hugtak, sem helst er notað í
sálgreiningarmeðferð um að tilfinningar til
lykilpersóna í bernsku yfirfærist á sállæknand-
ann og verði með því móti aðgengilegar fyrir
meðferð.“ (333). Augljóst er af þessum tveimur
þýðingardæmum að fagheiti Freuds breytast
meira í ensku í áferð og stíl en á íslensku. Sig-
urjón segir einnig að Freud hafi verið gæddur
þeim fágæta eiginleika að geta bæði ritað
þungan og samanþjappaðan fræðistíl og léttan
bókmenntastíl fyrir allan sæmilega menntaðan
almenning.
Legubekkurinn og skrifborðið
Sigurjóni finnst fróðlegt að sjá hvernig
Freud hugsar undir sterkum áhrifum 19. ald-
armanna: Darwins og lífeðlisfræðinga. „Hann
var orðinn skólaður rannsóknarmaður áður en
hann hóf að setja saman kenninguna um sál-
könnun, hafði til dæmis unnið störf í tengslum
við heilasköddun fólks,“ segir hann, „einnig má
greina sterka æð hans til heimspekinnar, þar
sem hugsað var í stórum línum. Hann fylgir
vísindalegum þankagangi og leiðir út frá for-
sendum, og hann skoðar það sem ekki hafði
verið skoðað áður.“
Freud hafði meira að segja gert tilraun um
aldamótin 1900 til að skrifa bók um sálarlíf
manna út frá taugalífeðlisfræði. Hann gaf hana
að vísu aldrei út, en hún kom í leitirnar um
miðja síðustu öld. Eftir að hann hóf rannsóknir
sínar á sefasýki (hysteria; taugaveiklun), sá
hann að vænlegra væri að skrifa um hana út frá
sálfræðihugtökum, fremur en taugalífeðlisleg-
um. Upphaf sálkönnunar má hinsvegar rekja
til þess að Freud tók að rannsaka eigin
drauma. Hann gaf út gríðarlega áhrifamikið
verk; Die Traumdeutung árið 1900 um
draumakenninguna og sálkönnun.
Taugalífeðlisfræði var ávallt þráður í hugsun
Freuds, en sjúklingarnir voru í raun tilrauna-
stofan hans. Sagt hefur verið að stutt hafi verið
milli skrifborðsins og legubekksins hjá Freud,
bæði í efnislegum og andlegum skilningi.
„Legubekkurinn og það, sem þar fór fram, var
rannsóknarstofa hans, sem honum var í mun að
fjarlægjast eins lítið og mögulegt var. Þetta má
greinilega merkja á því, hvaða tökum hann tók
viðfangsefni sín, þegar hann hófst handa við að
endurskoða sálkönnunina.“ (10).
Skynjaði hlutverk sitt
Freud er því vissulega óvenjulegur höfundur
og það má einnig merkja af öðru. „Árið 1926
skrifar hann ritgerð um kvíða,“ segir Sigurjón,
„en þá stendur hann á sjötugu. Þá fyrst setur
hann lokapunktinn við kenningu sína. Það er
óvenjulegt að menn skuli vera svona lengi að.“
Hann hefur haft skýra sýn, skynjað hlutverk
sitt og tekið það mjög alvarlega. „Í raun má
undrast hvað hann er ávallt gætinn í orðum,“
segir Sigurjón, „hann er alveg reiðubúinn til að
laga kenninguna og hlusta á ábendingar, þótt
hann sé ekki ginnkeyptur fyrir því að hlaupa
eftir skoðunum annarra.“ Sigurjón segir heið-
arleikann gegnumgangandi hjá Freud, því
hann víkur aldrei frá því sem hann telur réttast
og gerir ekki málamiðlanir til að þóknast öðr-
um. Einnig birtist í honum ótrúlegt andlegt
þrek, því hann var hvílíkur þjarkur, hann var
sískrifandi og frá honum bókstaflega streymdi
fjöldi mikilvægra verka. Hann hélt áfram jafn-
vel eftir að hann varð veikur af krabbameini og
þurfti að fara reglulega í aðgerðir. Það var eins
og hann vissi að hann hefði mikilvægt verk að
vinna, og mætti ekki hlífa sér.
Freud var vandaður maður, góður heimilis-
faðir og traustur og tryggur vinum sínum.
Margir lærisveinar hans snerust þó gegn hon-
um og slitu vináttuböndin út af ágreiningi um
útfærslur á kenningunni.
Virðingin að vitna rétt í
En spyrja má hvort ástæða sé til að þýða rit-
gerðir Freuds eins og Sigurjón hefur gert, og
birta þær núna á 21. öldinni. Svarið ræðst af því
hvort litið sé svo á að Freud sé nægilega mikill
hugsuður og vísindamaður til þess að þörf sé á
að þekkja verk hans sjálfs vel, fremur en að
kynna sér bara túlkanir annarra á honum í yf-
irlitsverkum. Sigurjón segir að það komi varla
út bók í sálfræði án þess að vitnað sé í Freud.
Hann er einnig mikils metinn í bókmenntum,
listum og heimspeki. „Á þessu breiða menning-
arsviði stendur Freud uppúr og þar er vitnað i
hann,“ segir Sigurjón, „margir eru hinsvegar á
móti honum og flestir þeirra fara rangt með
þegar þeir vitna í hann, því þeir styðjast við
skýringar annarra á honum, en hafa ekki lesið
rit hans sjálfs.“
Freud er það stórt nafn í menningarsögunni
að hann á bókstaflega heimtingu á að farið sér
rétt með það sem hann sagði. Þýðingarnar eru
því nauðsynlegar og gera fræðimönnum og
áhugasömum almenningi kleift að nálgast
frumtextann í íslenskri þýðingu, þar sem virð-
ing er borin fyrir hugsun og kenningu Freuds.
Undirvitund eða dulvitund?
Það er vissulega ekki áhlaupaverk að þýða
Freud og mikilvægt að sá sem það gerir hafi
djúpa þekkingu á verkum hans. Ef þekkingin
er ekki næg er hætt á mistökum og misskiln-
ingi.
Sem dæmi má nefna að það sem Freud kall-
ar „das Es“ og á ensku hefur verið þýtt „Id“.
Það hefur stundum verið þýtt á íslensku „frum-
sjálf“. Í þeirri þýðingu kemur alls ekki fram
eitt mikilsverðasta áhersluatriði hugtaksins,
þ.e. að „das Es“ er algjörlega ópersónulegt. Því
er réttara að þýða „Það“, þótt ekki sé það fögur
íslenska. Þá er orðið„undirvitund“ ekki freud-
ískt hugtak, líklega fremur úr fræðum Jungs.
Dulvitund er réttari þýðing, þó að ekki sé hún
nákvæm.
Sigurjón segir að því sé æskilegt að helstu
rit Freuds séu til á íslensku, þótt sennilega
verði hann aldrei þýddur allur. Nú eru sjö bæk-
ur komnar út, en Sigurjón segir að lokum að
hann eigi fleiri þýdd verk eftir Freud sem eigi
eftir að koma út. Það er ritið Tótem og tabú, rit
um Móse frá 1938 og sjúkrasögurnar um Dóru
og úlfamanninn, ritgerð um styttu Michaelang-
elós af Móse, bernskuminning Leonardo da
Vinci og í ritgerð um bernskuminningu Göthes.
Næstum nauðsynlegt er að þekkja frum-
texta Freuds og lesa þessar þýðingar, því fyrst
hann var einn áhrifamesti hugsuður tuttugustu
aldarinnar, þá eru áhrif hans einnig vel grein-
anleg á þessari öld. Þau má bæði finna í fræð-
unum og einnig í daglegri hugsun hvers manns,
a.m.k. þegar hann íhugar sálarlíf sitt – eða ann-
arra.
Morgunblaðið/Sverrir
„Í raun má undrast hvað Freud er ávallt gætinn í orðum,“ segir Sigurjón, „hann er reiðubúinn til
að laga kenninguna, þótt hann sé ekki ginnkeyptur fyrir því að hlaupa eftir skoðunum annarra.“
MEÐ FREUD Á HRAÐBERGI
guhe@mbl.is
Það er vont að vitna í Freud og fara rangt með, nota
vitlaust hugtak og herma eftir mishæfum túlkendum
hans. GUNNAR HERSVEINN gaf sér tíma til að læra
nokkur hugtök Freuds af Sigurjóni Björnssyni sálfræð-
ingi, þýðanda og prófessor emeritus við Háskólann.