Lesbók Morgunblaðsins - 14.12.2002, Blaðsíða 5

LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 14. DESEMBER 2002 5
nema í fáein ár að Ingibjörg festi ekki leng-
ur yndi við búskapinn og vildi flytja í kaup-
stað.
„Erlendur, sem þá var kominn vel á fer-
tugsaldur, hafði hins vegar tekið þá stefnu í
lífinu að verða bóndi, og ætlaði sér að efnast
af búskapnum. Þar hafði hann í huga þá fyr-
irmynd sem tengdafaðir hans var, en Ingi-
mundur á Vakursstöðum hafði hafist upp úr
örbirgð og orðið vel stæður maður. Til að
forða sér frá þeirri „skömm“ að verða réttur
og sléttur púlsmaður á mölinni samþykkti
hann að flytja heldur vestur til Kanada. Seg-
ir hann í Heima og heiman að það hafi ann-
aðhvort verið að flytja vestur ellegar skilja
við konu sína, en hann hafi ekki talið sig
geta slitið við hana samvistum. Því varð úr
að Ingibjörg fór til Kanada árið 1898 með
dætur þeirra tvær en Erlendur varð eftir til
að hnýta lausa enda og ganga frá sölu eigna.
Fór hann út ári síðar og bjó í Kanada næstu
50 árin, nær allan tímann í Gimli og ná-
grenni, án þess að læra nokkurn tíma ensku
nógu vel til að geta tekið fullan þátt í kan-
adísku samfélagi. Hugur hans var bundinn
Íslandi alla tíð. Hann var gríðarlega iðju-
samur við skriftir og lestur þótt tími hans til
slíkra verka væri oft stopull, en eftir því sem
um hægðist og börn hans og Ingibjargar
urðu stálpuð, sinnti hann skriftunum af
meiri elju. Helsti ávöxtur skriftanna er
Heima og heiman.“
Kristján segir bókina án efa eina sérstæð-
ustu sjálfsævisögu sem rituð hefur verið af
Íslendingi.
„Erlendur er gagnrýnni en gerist og
gengur um menn af hans sauðahúsi, rétta og
slétta alþýðumenn sem nutu engrar skipu-
legrar menntunar. Megineinkenni frásagnar
hans er spurn eftir rökum, forvitni um að-
stæður manna og gríðarleg nákvæmni sem
sést best á afar greinargóðum lýsingum hans
á leikjum barna á síðustu áratugum 19. ald-
ar, siðum og háttum fólks, búningi þess,
lestrarefni og skemmtunum. Hann sér for-
tíðina frá sjónarhóli manns sem gerir ráð
fyrir að lesendur sínir viti afar lítið um bú-
skaparhætti og aðstæður á Íslandi á þessum
tíma og því er frásögnin mun aðgengilegri
fyrir nútímafólk en oft vill verða með aðrar
sjálfsævisögur þessa tíma sem gera ráð fyrir
góðri þekkingu lesendans á aðstæðum.
Að sama skapi eru lýsingar hans á lífi
fólks í Nýja-Íslandi ljóslifandi: farandverka-
manna í kornþreskingu á sléttum Manitoba
og Norður-Dakóta og fiskimanna á Winni-
pegvatni og eru merkilegar heimildir um at-
vinnu- og byggðasögu á þessum slóðum. Þar
bregður Erlendur sér í hlutverk sögumanns-
ins sem skýrir fyrir lesendum sínum
„heima“ hvernig fyrirbæri eins og hundaæki
líta út, hvernig á að aka hundasleða, hvernig
á að veiða fisk í gegnum ís, hvernig korn-
þresking fer fram og hvernig frumbyggjar
Kanada eru í háttum. En hann er einnig
ófeiminn við að gagnrýna margt í samfélagi
Vestur-Íslendinga og sækir margt í þá
þrætulist sem þar tíðkaðist, einkum í um-
ræðum um trúmál. Erlendur var hallur und-
ir únitarisma, en alls ekki ógagnrýninn á
höfuðpaur þeirrar trúhreyfingar meðal Ís-
lendinga, Rögnvald Pétursson, og „palla-
dómar“ hans um „feður Nýja-Íslands“ draga
ekki upp fagra mynd af landnáminu á bökk-
um Winnipegvatns.“
Athugasemdir Erlends um lifnaðarhætti
fólks og aldarhátt eru líka svo almennar og
hafa svo víðtækt gildi að þessi bók höfðar
ekki aðeins til þeirra sem þekkja til á þess-
um slóðum, segir Kristján, en sagan hefur
fleiri hliðar.
„Saga Erlends á sér líka þann rauða þráð
að hún fæðist af harmi. Erlendur skildi við
flest það sem honum var kærast í skiptum
fyrir heiður og tryggð. Hann gerði tilraun til
að flytja heimalandið með sér, pakkaði niður
öllum sínum bókum og flutti þær með sér
vestur. Í bókarauka er birtur listi yfir þessar
bækur sem er afar athyglisverður því þar
má sjá þversniðið af lestrarefni upplýstrar
alþýðu undir lok nítjándu aldar og það sem
kemur manni einna mest á óvart er hve mik-
ið þetta er, hátt yfir hundrað bækur. Erlend-
ur þreifst alla ævi innan þessa menning-
arlega ramma sem hann hafði markað sér
um það leyti sem hann flutti burt. Það helsta
sem bættist við voru kynni hans af trú-
málum og spíritisma en þegar hann kom
vestur tók hann til við að skrifa sagnaþætti í
sama stíl og hann hafði kynnst hjá Gísla
Konráðssyni og seinna í prentuðum sagna-
þáttum sem komu út á Íslandi. Hann gerði
tilraun til að rita einskonar heildarúttekt á
skaðlegum áhrifum lúterskrar trúar á þjóð-
lífið á Íslandi sem upphaflega var hugsuð
sem ritdómur um Almenna kirkjusögu eftir
Jón Helgason biskup sem út kom á árunum
1919–30. En hann ritaði líka annál andlegrar
reynslu sinnar sem hann nefndi „Úr huldu-
heimum“ og lýsir þar eins konar jaðar-
reynslu sem hann varð fyrir síðla árs 1921
og í upphafi ársins 1922. Hann missti yngri
dóttur sína Elínu Áróru í spönsku veikinni
1918, en hún bjó þá með eiginmanni sínum í
Winnipeg. Þetta var honum gríðarlegt áfall
enda hafa þau feðginin verið um margt lík að
skapferli ef marka má bréf Elínar sem eru
varðveitt. Eftir lát hennar leitaði hann svara
og fann þau í andaborði sem aftur leiddi til
þess að andar fortíðar sóttu á hann og urðu
ljóslifandi, Jón bróðir hans og Steinunn móð-
ir hans. Það er í sjálfu sér umdeilanlegt
hvernig á að túlka þessa reynslu, sem geð-
rænan kvilla eða sem reynslu af handan-
heiminum. Erlendur túlkaði hana að minnsta
kosti þannig og vann þannig úr henni. Svo
virðist sem hann hafi náð fullum bata af eig-
in rammleik og aldrei kennt sér meins eftir
þetta. Það er ljóst af skrifum hans og bréf-
um að á þennan hátt yfirvann hann söknuð
sinn eftir dóttur sinni og á vissan hátt sökn-
uð sinn eftir heimalandinu líka. Í kjölfarið
stofnaði hann svo það sem hann nefndi
„Kvöldvökufélagið Nemo“, félagsskap sem
enginn var í nema hann sjálfur. Hann virðist
hafa haft mikla unun af þessum leik með
„annað sjálf“ og í langri fundargerðarbók fé-
lagsins má sjá Erlend taka á sig ýmis gervi,
rökræða af kappi við sig sjálfan um ýmis
málefni, fara með sagnaþætti, skrýtlur og
annað skemmtiefni auk þess sem ritari fé-
lagsins skrifar oft í vorkunnlátum stíl um
„Erlend Guðmundsson“ sem sé að vísu fá-
kænn en leggi sig þó fram. Kvöldvökufélagið
Nemo var því í senn táknmynd hinnar menn-
ingarlegu einangrunar útlagans sem hefur
engan til að ræða við sig um horfinn heim
heimalandins nema sig sjálfan og kröftug út-
rás fyrir sköpunargleði og hugmyndaauðgi
sem ekki naut sín á annan hátt. Heima og
heiman var eitt af afrekum „Kvöldvöku-
félagsins Nemo“ því á titilsíðu kemur fram
að bókin var rituð því til handa.“
Aðlögunin gekk misvel
Landneminn mikli er ævisaga Stephans G.
Stephanssonar skálds sem fór með fyrsta
hópnum frá Íslandi vestur um haf árið 1873.
Að sögn Viðars Hreinssonar höfundar sög-
unnar voru um 160 manns í hópnum og þar
af býsna stór hluti úr Eyjafirði og Þingeyj-
arsýslum.
„Sumir þeirra sem fóru voru býsna stönd-
ugir og framtakssamir bændur og að hluta
til var þessi ferð framhald eða afleiðing af
hinni félagslegu gerjun sem einkum var
meðal Þingeyinga. Það voru minnir mig
einkum bændur sjálfir og Gránufélagið sem
sömdu við skipafélög um ferðina. En það
voru ekki síður skelfileg harðindi árin á und-
an sem hröktu menn af stað.“
Viðar segir í bók sinni nokkuð frá stöðu
Íslendinga í Vesturheimi, hugmyndalífi
þeirra og lífsbaráttu. Að hans mati var staða
þeirra allsérstæð og Stephan G. var sömu-
leiðs á skjön meðal Íslendinganna.
„Íslendingarnir höfðu tilhneigingu til að
einangra sig í sérstökum landnámum og
lögðu áherslu á að halda við þjóðerni og
tungu, stofnuðu skóla og blöð í þeim tilgangi.
En um leið kepptust þeir við að laga sig að
nýju samfélagi.
Mynstrið virðist hafa verið að eftir að
vesturferðirnar hófust tóku þeir sem fyrir
voru á móti nýjum vesturförum eftir föng-
um. Samt voru alltaf einhverjir sem brutust
út úr þessu, settust að meðal engilsaxa og
nánast höfnuðu íslenska þjóðerninu – þetta
hefur ekki vakið mjög mikla fræðilega at-
hygli hér heima en væri forvitnilegt að
skoða.
Vesturíslenskur mannfræðingur, John
Matthiasson, hefur skrifað greinar um það
hvernig Íslendingar skáru sig úr í Winnipeg
með því bæði að halda hópinn og aðlagast
hinu engilsaxneska samfélagi. Það var áber-
andi að þessir skelfilega leiðinlegu vesturís-
lensku sagnaritarar sjöunda áratugarins, W.
Kristjanson og W. Lindal, eyddu þónokkru
púðri í að sanna að landar hefðu spjarað sig
betur en aðrir, það hefur oft verið haft á orði
að þeir hafi orðið „doctors and lawyers“ í
stórhópum.
Aðlögunin gekk samt misvel.
Stephan gleypti í sig róttæka og frjáls-
lynda hugmyndastrauma en það gerðu ekki
allir. Kirkjulegir söfnuðir voru eiginlega eina
félagslega apparatið sem þeir gátu svo að
segja tekið með sér og þar varð þess vegna
vettvangur innbyrðis átaka landa, og vígvöll-
ur hugmyndaátaka. Frjálslyndir Únítara-
söfnuðir voru stofnaðir en meginkirkjan var
voðalega íhaldssöm og svældi löngum út alla
frjálslynda tilburði.
Stephan átti alltaf auðvelt með að setja sig
inn í alla praktíska hluti, lög, reglur og skrif-
finnsku og var alltaf afar hjálpsamur við þá
sem næst honum stóðu, nágranna og ætt-
ingja og hafði því sterka stöðu í nærsam-
félaginu þótt hann sæktist ekki eftir vegtyll-
um eins og hreppsnefndarsetu. Hann var þó
iðulega ritari á fundum. Hann var vegna rót-
tækni sinnar alltaf dálítið á jaðrinum, synti
gegn almenningsálitinu og setti sig upp á
móti ýmsu sem hinn þögli meirihluti lét
mata sig á.
Af þeim sökum stóð hann ásamt öðrum að
stofnun frjálslynds menningarfélags í Dak-
ota og kirkjunnar menn ærðust. Vinir hans
og skoðanabræður slógu löngum skjaldborg
um hann, til dæmis með því að stuðla að út-
gáfu kvæða hans.“
Að lifa eins og á Íslandi
Frá Íslandi til Vesturheims er saga Sum-
arliða Sumarliðasonar gullsmiðs frá Æðey.
Hulda Sigurborg Sigtryggsdóttir sagnfræð-
ingur ritaði söguna sem byggist á dagbókum
Sumarliða frá árunum 1851–1914, bréfa-
skiptum hans og fleiri heimildum. Sumarliði
hafði, að sögn Huldu Sigurborgar, átt allvið-
burðaríka ævi áður en hann fór vestur um
haf.
„Hann hélt 25 ára til Kaupmannahafnar
að læra gullsmíði og úrsmíði og gerðist, eins
og margir ungir Íslendingar í Kaupmanna-
höfn á þessum tíma, handgenginn Jóni Sig-
urðssyni forseta. Árið 1860 settist Sumarliði
að á Ísafirði og hóf að stunda iðngrein sína
en fluttist síðan út í Vigur þar sem hann
giftist glæsikonunni Mörtu Ragnheiði Krist-
jánsdóttur. Sambúð Sumarliða og Mörtu
varð stormasöm og endaði með skilnaði enda
var konan drykkfelld með afbrigðum, sem
fátítt var á þessum tíma en enn má sjá í Vig-
ur hús sem Sumarliði reisti handa konu
sinni. Gengu miklar sögur við Djúp um Vig-
urfólkið á þessum árum. Eftir þetta flutti
Sumarliði yfir í Æðey þar sem hann kom
undir sig fótunum á nýjan leik. Þar hóf hann
búskap með ráðskonu sinni, Maríu Þórð-
ardóttur frá Lónseyri, en hún lést af barns-
förum þegar fjórða barn þeirra fæddist 1880.
Með þriðju konu sinni, Helgu Kristjáns-
dóttur frá Tungu, tók hann sig síðan upp
ásamt þremur börnum sínum árið 1884 og
flutti til Vesturheims.“
Ástæður þess að Sumarliði flutti vestur
voru ýmsar, að mati Huldu Sigurborgar.
„Mjög margir sem hann þekkti voru farnir
vestur og samkvæmt bréfum sem þeir sendu
heim virtist þeim vegna vel. Það er óhætt að
segja að þeir hafi gyllt tilveruna í Vest-
urheimi.
Sumarliða, sem alla tíð var óþreytandi
framfaramaður í öllum greinum, einkum
sjávarútvegi, fannst hann ekki fá þá við-
urkenningu samfélagsins hér heima sem
hann þráði og fannst hann eiga skilið og það
ýtti á hann að flytja burtu.
Einnig hafði hann ferðast oft til Norður-
landanna og það var því ekki eins mikið
stökk fyrir hann að flytjast búferlum til ann-
ars lands og marga aðra. Honum hafði líka
tekist að komast niður í ensku og gat bjarg-
að sér á því máli.
Elsti sonur hans, Erlendur, var orðinn
mjög óreglusamur, búinn að eignast tvö börn
í lausaleik, sem voru skilin eftir hér heima.
Sumarliði hafði miklar áhyggjur af Erlendi
og vildi forða honum frá óreglunni. Erlendur
var á svipuðum aldri og Helga kona Sum-
arliða og hennar systkini sem einnig fóru
með. Mér finnst líklegt að þetta unga fólk
hafi ýtt á Sumarliða að flytja, enda beið
þeirra fátt annað en vinnumennska hér á Ís-
landi.
Sumarliði var þó, ólíkt mörgum öðrum
vesturförum, búinn að koma sér vel fyrir
efnalega þegar hann fór, enda greiddi hann
farareyri fyrir allan hópinn, eitt þúsund
krónur.“
Ævi Sumarliða fyrir vestan einkenndist af
basli. Hann var orðinn peningalaus þegar
hann kom vestur, eftir að hafa greitt far-
gjaldið, og tókst aldrei að rétta almennilega
úr kútnum eftir það.
„Saga hans í Vesturheimi er um margt lík
sögum annarra íslenskra landnema,“ segir
Hulda Sigurborg. „Hann flutti inn í landnám
þar sem hann þekkti mjög marga enda virð-
ist það hafa verið markmiðið að lifa eins og á
Íslandi, en aðeins við betri skilyrði. Börnin
hans gengu í íslenskan skóla og presturinn á
staðnum var íslenskur. Af dagbókunum sést
að Íslendingarnir í nýlendunni giftust inn-
byrðis og töluðu sína íslensku, sem þó varð
enskuskotin í tímans rás. Sumarliði þótti
laginn læknir í nýlendunni og var óspart not-
aður sem slíkur, þótt aldrei hefði hann lagt
sig eftir lækningum heima á Íslandi. Þannig
reyndu allir í nýlendunni að hjálpast að, án
þess að þurfa að leita út fyrir hana til ann-
arra þjóðarbrota. Það er því ekki hægt að
segja að hann og hans fjölskylda hafi haft
einhver samskipti við annarra þjóða fólk.
Börnin hans völdu sér íslenska maka þeg-
ar kom að giftingum þeirra á árunum 1914–
1920 ef frá er talin ein dóttir hans sem gift-
ist Englendingi. Það sést líka á dagbókunum
að hann vildi upphefja allt sem íslenskt var
og var ekki hrifinn af enskuskotnum hlutum.
Samt fylgdist hann með því sem var að ger-
ast í Bandaríkjunum enda keypti hann dag-
blöð á ensku.
Sumarliði lést vorið 1926 skammt frá
Seattle í Washingtonríki við strönd Kyrra-
hafsins. Að hans ósk voru sett í kistuna
Passíusálmarnir, Nýja testamentið og dálítið
Bandaríkjaflagg.“
Betra Ísland í bréfunum en það
Ísland sem skrifararnir fóru frá
Í öðru bindi Bréfa Vestur-Íslendinga eru
birt bréf fólks sem hóf að skrifa heim á ár-
unum 1887–1902 en í fyrsta bindinu voru
birt bréf fólks sem byrjaði að skrifa heim á
árabilinu 1873 til 1887. Að sögn Böðvars
Guðmundssonar, sem bjó bréfin til prent-
unar, eru umfjöllunarefni þessara bréfa svip-
uð og bréfa fyrstu vesturfaranna, þótt
áherslumunur sé stundum á.
„Fólkið sem fór vestur eftir 1885 kom að
betri aðstæðum en fyrstu vesturfararnir sem
höfðust sumir við fyrsta veturinn í jarð-
holum og áttu ekki neitt til neins. Þeir sem
sigla í kjölfarið koma að numdu landi, ef svo
má segja. En á móti kemur að það er farið
að þrengjast um og því mæta þeim önnur
vandamál. Annars er mikið verið að tala um
tungumálavandann í þessum bréfum, þeir
sem ekki kunna ensku fá til dæmis ekki góða
atvinnu.“
Böðvar segir að það komi líka fram í bréf-
unum hvað fólk hugsaði mikið heim.
„Bréfritarar eru margir illa haldnir af
heimþrá sem litar sýn þeirra á gamla landið
sem er mikið fegrað. Að mörgu leyti er hægt
að finna miklu betra Ísland í þessum bréfum
en það Ísland sem skrifararnir fóru frá.
Vestur-Íslendingar héldu líka uppi þjóðern-
islegri umræðu, sérstaklega í Winnipeg.
Kirkjan var til dæmis klofin í þessu máli,
deilt var um það hvort prestar ættu að pre-
dika á íslensku eða ensku. Og svo var stofn-
aður íslenskur menntaskóli, Jón Bjarnason’s
Academy, sem lifði í þó nokkur ár og varð
svo íslenskudeildin við Manitobaháskóla sem
enn er rekin og er raunar eina deildin þar
sem hægt er að taka háskólapróf í íslensku
utan Íslands.“
Böðvar segir að bréfriturum hafi verið
mikið í mun að kynna löndum sínum heima
nýjungar í tækni og það sé einnig afar at-
hyglisvert að bréfritarar hafa talsvert meiri
áhuga á íslenskum stjórnmálum en amerísk-
um.
„Þeir eru iðulega að segja álit sitt á mönn-
um og málefnum heima á Íslandi en tjá sig
síður um vesturheimsk stjórnmál, ekki nema
þeir sem tóku þátt í þeim. En síðan tala
bréfritarar einnig mikið um mennta- og
skólamál sem þeim þykir á allt öðru og betra
stigi vestra en heima. Þeir lýsa stolti yfir því
að börn þeirra skuli vera komin í skóla og
óska þess að fólkið heima fái að njóta skóla-
náms.“
En þrátt fyrir að taugin heim hafi verið
sterk þá er talað um það í bréfunum að hún
muni slitna.
„Það er talað um það að íslenskt þjóðerni
vestan hafs eigi sér enga framtíð, þrátt fyrir
allt. Íslendingar vestan hafs muni hverfa í
hið stóra haf þjóðanna þar. Þetta á sér-
staklega við um borgarbúana. Uppi á Nýja-
Íslandi var þetta öðruvísi, þar héldu menn
lengi í þessi tengsl. Í Minneota í Minnesota
var kannski dæmi um best heppnaða land-
námið að því leyti að Íslendingarnir aðlög-
uðust fljótlega mjög vel og runnu saman við
samfélagið sem var þar fyrir. Þetta er í
sjálfu sér mjög gott því þetta sýnir að fólkið
hafi verið duglegt að koma sér áfram.“
throstur@mbl.is
Íslendingarnir höfðu tilhneigingu til að
einangra sig í sérstökum landnámum
og lögðu áherslu á að halda við þjóðerni
og tungu, stofnuðu skóla og blöð í þeim
tilgangi. En um leið kepptust þeir við
að laga sig að nýju samfélagi.