Lesbók Morgunblaðsins - 14.12.2002, Blaðsíða 13

LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 14. DESEMBER 2002 13
U
M þessar mundir eru tíu ár frá
því að stóra Klais-orgelið í
Hallgrímskirkju var vígt.
Með tilkomu orgelsins gjör-
breyttist öll aðstaða til tón-
listarflutnings í kirkjunni,
bæði við messur og á tónleik-
um. Strax sumarið 1993 hófst
tónleikaröðin Sumarkvöld við orgelið, sem hefur
aukið hróður þess og veitt íbúum höfuðborg-
arinnar jafnt sem gestum hennar tækifæri til að
kynnast orgeltónlist margra landa. Fyrstu fimm
árin léku organistarnir allir uppi í orgelstúkunni
sem er inni í miðju orgelinu en vorið 1997 var
annað hljómborð tekið í notkun. Það er aftarlega
norðanmegin í kirkjuskipinu og er tengt org-
elinu með ljósleiðarakapli. Það er færanlegt og
hefur aukið notkunarmöguleika hljóðfærisins til
muna. Erlendir organistar, sem komið hafa
hingað til tónleikahalds, hafa borið hróður org-
elsins víða um lönd. Nú er svo komið að beiðnir
um að fá að leika í kirkjunni berast víða að og er
ekki hægt að verða við nema mjög litlum hluta
þeirra.
Í tilefni af afmælinu verður hljóðfærinu haldin
herleg, margra daga afmælisveisla. Dagskráin
hefst í dag kl. 14.00, þegar félögum í Listvina-
félagi Hallgrímskirku verður boðið að sjá heim-
ildamynd Sigurðar Grímssonar og Ævars Kjart-
anssonar um smíði orgelsins. Við sama tækifæri
flytur forstjóri Klais-Orgelbau, Philippe Klais,
erindi um hönnun orgels Hallgrímskirkju. Kl.
17.00 hefst opin og ókeypis dagskrá fyrir al-
menning, undir yfirskriftinni Tónadans, en þar
ætla organistarnir Hans-Dieter Möller og Hörð-
ur Áskelsson að kynna hljóðheim orgelsins með
fjölbreyttum tóndæmum og félagar úr Íslenska
dansflokknum sýna dansverkið „Steeples“ eftir
Peter Anderson við Passacagliu eftir Jóhann
Sebastian Bach. Í fyrramálið verður orgelmessa
á vígsluafmæli orgelsins, þar sem orgelið sér um
forsöng í stað kirkjukórsins. Kl. 20.00 annað
kvöld verða tónleikar, þar sem Hans-Dieter
Möller flytur fjölbreytta efnisskrá og frumflytur
nýtt orgelverk sitt í tilefni 10 ára afmælis Klais-
orgelsins. Á mánudagskvöld er svo komið að
þýska organistanum Christian Schmitt, en hann
leikur verk eftir Bach, Reger, Messiaen og fleiri,
en þeir tónleikar eru styrktir af þýska sendi-
ráðinu í Reykjavík.
Hljóðfærið alltaf í góðu standi
Hörður Áskelsson, organisti í Hallgríms-
kirkju, segir hægt að hafa stór orð um það
hvernig orgelið hefur staðið sig fyrstu tíu árin.
„Það er allt á eina bókina lært, orgelið hefur
staðið sig framar vonum. Það er oft sagt að það
megi búast við erfiðleikum með svona ný, stór
orgel fyrstu árin; viðurinn sé að þorna og ýmsar
bilanir geti komið í ljós, – og satt að segja bjóst
ég við einhverjum erfiðleikum. En það hafa varla
nokkrir barnasjúkdómar hrjáð þetta hljóðfæri
að orð sé á gerandi. Orgelið er vel smíðað, en það
er líka óvenju vel búið að því í þessu húsi, og það
er ákveðið lykilatriði hér, eins og í öðrum ís-
lenskum kirkjum, að rakastigið helst nokkuð
jafnt allt árið. Loftið er þó of þurrt, en org-
elsmiðirnir vissu af því og hönnuðu meðferð við-
arins í samræmi við það. Það hefur líka reynst
okkur giftudrjúgt að við gerðum viðhaldssamn-
ing við Klais-fyrirtækið. Samningurinn kostar
kirkjuna reyndar talsverða fjármuni, en í stað-
inn fáum við mann frá Klais hingað einu sinni á
ári; – hann dvelur hér í viku, og fer yfir orgelið
hátt og lágt, stillir það. Ég held að þeim fjár-
munum sé vel varið þegar um svo gríðarlega
dýrt hljóðfæri er að ræða. Það fær aldrei tæki-
færi til að drabbast niður; – allt sem þarf að lag-
færa er lagfært og hljóðfærið því alltaf í topp-
standi.“
Það sem slitnar er hægt að laga
Hörður kveðst telja að meira sé spilað á hljóð-
færið í Hallgrímskirkju en sambærileg orgel er-
lendis og ekki bara vegna mjög mikils fjölda org-
eltónleika í kirkjunni. „Það er nú heilmikið út af
fyrir sig; – þetta eru tæplega fjörutíu orgeltón-
leikar á ári auk tónleika þar sem orgelið er með í
öðrum flutningi. Svo er líka verið að kenna á org-
elið, og það hefur mjög jákvæð áhrif á áhuga
nemenda. Þriðja atriðið er, að við leyfum nem-
endum að æfa sig á hljóðfærið, og það þekkist
varla erlendis í svo miklum mæli. Það er auðvit-
að ómetanlegt fyrir nemendurna, en þegar þeir
færir góð rök fyrir því að orgelið í Hallgríms-
kirkju sé enginn bastarður. Það geti náð mjög
langt í því að sinna vel mjög ólíkum stílteg-
undum, og því hafi ákvörðunin um að hafa það
svona verið rétt. „Þetta orgel býr yfir góðu radd-
vali fyrir barrokktónlist og góðu raddvali fyrir
rómantíska og franska tónlist, og það eru margir
sem segja að rómantík og síðrómantík séu
kannski sterkasta hlið orgelsins.“
Afmælisbarnið kynnt kl. 17.00
En lítum aðeins á tölfræðina; henni hefur ver-
ið haldið til haga. Hörður nefndi að tæplega
fjörutíu orgeltónleikar eru haldnir í kirkjunni ár-
lega, þar sem leikið er eingöngu á orgel. Þar af
eru tæplega þrjátíu orgeltónleikar í tónleikaröð-
inni Sumarkvöld við orgelið. Meira en áttatíu
organistar hafa haldið formlega tónleika á org-
elið og tónverkin sem leikin hafa verið eru rúm-
lega sjö hundruð. Þar af hafa um tíu tónverk
heyrst í fyrsta sinn leikin á Klais-inn, og við það
bætast spunaverk fjölmargra organista sem á
hann hafa leikið. Það tónskáld sem á langsam-
lega flest verk leikin á orgelið í Hallgrímskirkju
er Jóhann Sebastian Bach, eða meira en hundr-
að verk, og sum þeirra hafa hljómað oftar en
einu sinni. Næstur honum kemur Buxtehude
með rúmlega tuttugu verk sem sum hafa líka
verið leikin oftar en einu sinni. Næstir í röðinni
koma svo Duruflé, Dupré, Petr Eben, César
Franck, Guilmant, Elert, Liszt, Mendelssohn og
Messiaen, en tveggja tíma stórvirki hans, Bókin
um heilagt sakramenti, hefur tvívegis verið leik-
ið í heild sinni. Af íslenskum tónskáldum er Páll
Ísólfsson í efsta sæti. Meira en tuttugu geisla-
diskar hafa verið gefnir út þar sem leikið er á
Klais-orgelið eingöngu, eða að það er í stóru
hlutverki í öðrum tónlistarflutningi. Þetta hlýtur
að teljast talsvert, því hér eru ótaldir allir óform-
legir tónleikar, kirkjuathafnir og aðrar uppá-
komur. Hörður Áskelsson organisti er líka mjög
ánægður og segir orgelið sannarlega verðskulda
afmælisveisluna nú um helgina. Hann vekur sér-
staka athygli á opnu dagskránni í dag kl. 17.00,
þar sem allir geta komið og hlustað á hann og
Hans-Dieter Möller sýna hvað í hljóðfærinu býr.
„Þessir tónleikar eru opnir öllum og það er
ókeypis inn. Þetta verður mjög aðgengilegt og
við ætlum að kynna hljóðheim orgelsins með
tóndæmum; ég ætla að spjalla við áheyrendur og
sýna þeim hvernig ólíkar raddir orgelsins
hljóma og Möller spilar. Ég ætla að frumflytja
nýtt verk eftir Þorkel Sigurbjörnsson sem heitir
Innsigli og leik líka orgelverk sem allir þekkja,
Tokkötu og fúgu í d-moll eftir Bach. Við ljúkum
tónleikunum á atriði þar sem félagar úr Íslenska
dansflokknum dansa við Passacagliu eftir Bach.
Þetta á að verða afmæli sem fólk hefur gaman af
að koma í; afmæli þar sem hægt verður að kynn-
ast afmælisbarninu almennilega.“
koma út í framhaldsnám verða þeir hissa á því að
þeir hafa ekki aðgang þar að neinu sambærilegu
hljóðfæri. Ég hef alltaf talað fyrir því að leyfa
þetta, og forstöðumenn kirkjunnar hafa tekið
undir. Að vísu kostar þetta eitthvert slit á hljóð-
færinu, en pípurnar og smíðaverkið slitna ekki.
Það sem slitnar er hægt að laga, það er ekki
flóknara en það. Reynslan af hljóðfærinu er því
mjög góð.“ Organistar hvaðanæva sækjast mjög
eftir því að koma hingað og fá að spila á orgelið
að sögn Harðar, og lítið hefur verið reynt að
stýra því hvað þeir spila. Fyrir vikið hefur margt
óvenjulegt heyrst í kirkjunni; margt annað en í
hefðbundnum orgeltónleikaröðum. „Margir
þessara organista hafa notað tækifærið til að
prófa ýmislegt sem þeir hafa verið að vinna að,
þegar þeir hafa komist í hljóðfæri sem hefur
þetta mikla breidd og býður upp á svo mikla
möguleika.“
Í samhljómi við kirkjuna
Hörður segir að það orðspor fari af þessu
hljóðfæri að það sé í miklum samhljómi við sjálfa
bygginguna; bæði hvað varðar útlitið og org-
elhljóminn. „Jafnvel hörðustu andstæðingar
Klais-orgela – og þeir eru margir til – hafa farið
mjög fögrum orðum um þetta orgel eftir að hafa
spilað á það og talað um þetta góða samspil þess
við hljóðrými kirkjunnar og útlit. Það þykir al-
veg einstaklega vel heppnað og þeir eru allir til-
búnir til að koma aftur. Við fáum hingað á næstu
Kirkjulistahátíð frægasta andstæðing Klais-org-
ela, Olivier Latry, dómorganista í Notre Dame í
París, en hann er jafnframt einn frægasti org-
anisti í heiminum. Klais sagði mér sjálfur að
Latry hefði lýst því yfir í viðtali að Klais-orgelin
væru þau verstu í heimi. Klais-fyrirtækið á sér
120 ára sögu, og á þeim tíma hefur orgelsmíði
gengið í gegnum hæðir og lægðir. Klais var að
smíða mikið af stórum orgelum á tímum þegar
mjög erfitt var að útvega í þau gott efni, eins og
til dæmis eftir stríð. Þá smíðuðu þeir af van-
efnum orgel sem eru vond, – þau eru mörg hver
enn í notkun og eru engin sérstök rós í hnappa-
gat fyrirtækisins. En þetta hefur breyst og síð-
ustu árin hafa verið gjöful hjá þeim og Klais-
orgelin farin að skapa sér almennari hylli. Það
var alltaf markmið okkar að þetta hljóðfæri hefði
mikla stílbreidd. Það eru hins vegar ýmsir
spútnikkar í organistastétt sem segja að slíkt
skapi óáhugavert hljóðfæri. Þeirra viðhorf er að
orgel eigi bara að þjóna einum stíl tónlistar-
innar. Ég skil alveg þetta sjónarmið og á síðustu
árum og áratugum hafa menn verið að smíða
sérhæfð orgel eins og nákvæmar eftirlíkingar af
barrokkorgelum eða rómantískum orgelum, – en
ekki svona blönduð eins og okkar er. Sumir
ganga svo langt að segja að orgel eins og okkar,
þar sem mikil breidd er í möguleikum og stíl, sé
ekki neitt, – nema meðalmennskan.“ En Hörður
„REYNSLAN AF HLJÓÐ-
FÆRINU ER MJÖG GÓГ
Hörður Áskelsson og Klais-orgelið í Hallgrímskirkju.
ÁSTRALSKI leikstjórinn Baz
Luhrman, sem eflaust er hvað
þekktastur fyrir kvikmyndina
Moulin Rouge, hefur nú sett óp-
eruna La Bohème upp í Broad-
way-leikhúshverfinu í New
York. Uppfærsla Luhrmans
hefur fengið góða dóma hjá
bandarískum gagnrýnendum og
líkti gagnrýnandi New York
Times til að mynda opnunar-
atriðinu við flugelda. Í þessari
útfærslu á La Bohème hefur
Luhrman flutt söguna, sem í óp-
eru Puccinis gerist í París á 19.
öld, yfir til ársins 1957. Sýn-
ingin „nær að vera svalasta og
um leið hlýlegasta sýningin í
bænum og nær að kalla fram
töfrandi blöndu af meðvituðu
listfengi og ríkulegri tilfinn-
ingasemi. Óperuunnendur ættu
að gera sér grein fyrir að þessi
uppfærsla gengur ekki út á
sniðugheitin ein. Þessi sýning
sýnir hinum tilfinningaríka
kjarna óperunnar mun meiri
virðingu en margar mæðulegar
tilraunauppfærslur á gömlum
verkum gera“, segir í dómi
New York Times, sem bætir við
að þótt söngvararnir séu flestir
nógu fallegir til að vera módel
séu raddir þeirra yfirleitt ekki
síðri.
Portrett af Jane Austen
NÝTT portrett af breska rit-
höfundinum Jane Austen var
afhjúpað á dögunum í Jane
Austen-safninu í Bath.
Portrettið er verk rétt-
arlistakonunnar Melissu Dring,
sem málaði Austen líkt og talið
er að rithöfundurinn hafi litið
út á þeim tíma er hún bjó í
Bath. Til að ná fram sem ná-
kvæmastri mynd studdist Dring
við lýsingar samtímamanna
Austen, sem og sögu- og menn-
ingarlegar upplýsingar um 19.
öldina. Þá notaði hún upplýs-
ingar frá vinum og ættingjum
rithöfundarins, en myndin hef-
ur nú bæst í hóp þeirra fáu
portretta sem til eru af Austen.
Tvö þeirra voru unnin af systur
hennar, Cassöndru Austen, og
það þriðja, sem sýnir baksvip
rithöfundarins, er sagt vera
sjálfsmynd.
Stan Rice allur
SKÁLDIÐ og myndlistarmað-
urinn Stan Rice lést nú í vik-
unni og var banamein hans
heilaæxli. Rice, sem var 60 ára
að aldri, hafði hlotið mikið lof
fyrir ljóðabækur sínar og m.a.
hlotið Edgar Allan Poe-
verðlaunin, auk fjölda annarra
viðurkenninga. Rice var kvænt-
ur rithöfundinum Anne Rice,
sem hvað þekktust er fyrir
vampíruskáldsögur sínar.
La Bohème
Luhrmans
fagnað
La Bohème fær góða dóma.
Jane Austen með augum Dring.
ERLENT