Lesbók Morgunblaðsins - 14.12.2002, Side 10

10 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 14. DESEMBER 2002
S
AMTÍMINN er óþolinmóður,
allt verður að gerast strax og
ekki sekúndubroti síðar, það
er hraðinn sem gildir; sam-
tíminn er spíttbátur sem klýf-
ur loftið og fleytir kerlingar á
yfirborðinu. Flestar skil-
greiningar eru einföldun og
þessi ekki undanskilin, en við getum kallað
þetta lýsingu á ástandi. Allt á að liggja ljóst
fyrir, strax, núna. Það á að negla niður gæði
bókmenntaverks einni viku eftir að það er
komið út. Kannski tveimur, en ekki undir
því. Það á að finna orð yfir verkið, orð sem
ná utanum það, sem lýsa því ofan í kjölinn.
Gagnrýnandinn á að lesa bókina með hraði,
halda síðan á kjarnanum eins og skjálfandi
hjarta í vinstri hendi og skrifa með þeirri
hægri, algjörlega brillíant, brakandi snilld,
dáleiðandi og heillandi – þá er verkið frá og
hægt að snúa sér að öðru. Fyrir nokkrum
árum voru bókum gefnar stjörnur í sjón-
varpinu, nú heitir það hnotskurn. Gagnrýn-
endur blaða svitna við að ná utan um verkið
í fáeinum niðurlagsorðum, jafnvel þótt slík-
ar tilraunir virðist iðulega kalla á einfald-
anir, innihaldslausa frasa. Ofboðslega
skemmtilegt, dáleiðandi og heillandi, fram-
úrskarandi frásagnargleði. Ég þarf líklega
ekki að taka það fram en geri það samt;
ekki eru allir ritdómarar undir sömu sök
seldir. En blaðrið, innantómt masið, hefur
svo sannarlega gert innrás í bókmennta-
gagnrýnina, það hefur heltekið suma, smit-
að aðra, fáir ef nokkrir eru lausir við það.
Algjörlega brillíant.
Fyrir sjö árum sagði Geirlaugur Magn-
ússon skáld í viðtali:
„… ef við lítum á bókmenntaumræðuna
hér heima, þá virðast sjö til átta snilld-
arverk koma út á ári. Það er ótrúlegt afrek,
en hvað er þá eftir? Það er full mikill hávaði
í umræðunni … Bókmenntirnar lenda því í
öllu málæði fjölmiðlanna þar sem allt veður
í belg og biðu og gagnrýnin hverfur. Ég sé
enga gagnrýni þegar finnast sjö til átta
snilldarverk á ári.“
Sjö ár hafa liðið og á þeim tíma hefur há-
vaðinn heldur aukist, og ég hef jafnvel heyrt
málsmetandi fólk fullyrða að blaðrið hafi
tekið öll völd í umræðunni. Full sterkt til
orða tekið? Kannski. Vonandi. Í fyrra varð
talsverður fyrirgangur kringum bók Hall-
gríms Helgasonar, Höfund Íslands, og langt
síðan að ein bók hefur vakið jafn mikið um-
tal. Það féllu mörg orð, sum af viti, önnur
ekki. Bókin fékk misjafna dóma, eins og
gengur, en það sem skipti meira máli, jafn-
vel öllu, var þegar tveir af vinsælustu sjón-
varpsmönnum landsins, Egill Helgason á
Skjá einum og Gísli Marteinn á Ríkissjón-
varpinu, fullyrtu af miklum ákafa að Höf-
undur Íslands væri tímamótaverk, mikil tíð-
indi, snilldarverk. Gott og vel, öllum frjálst
að hafa skoðanir og viðra þær, en þarna
voru menn sem töluðu beint til þúsunda,
tugþúsunda Íslendinga, vinsælir menn í
áhrifamesta fjölmiðlinum með stórar full-
yrðingar. Það er ekki lítið að halda því fram
að glæný bók sé bæði snilldarverk og tíma-
mót í bókmenntasögunni, menn verða að
rökstyðja slíkar upphrópanir svo þær séu
eitthvað annað og meira en glamur í loftinu.
Loksins loksins, sagði Kristján Albertsson í
ritdómnun fræga um Vefarann mikla frá
Kasmír, en það eru bara fyrstu tvö orðin í
löngum dómi þar sem Kristján færði rök
fyrir upphrópununum (tók meðal annars
fram að Vefarinn væri „ekkert meistara-
verk“). Þeir Gísli og Egill létu upphrópanir
einar duga, þær þutu út í þjóðfélagið, voru
teknar gildar og orð Egils óspart notuð í
auglýsingar. Ég rifja þetta upp því mér
finnst að hafaríið kringum bók Hallgríms
renni svo sem einni grannri stoð undir þá
grimmu fullyrðingu að blaðrið hafi tekið öll
völdin. Nú orðið má nota efsta stig lýsing-
arorða án þess að maður sé rukkaður fyrir
innistæðunni. Sjónvarpsmennirnir gætu
auðvitað bent á að þeir séu ekki gagnrýn-
endur og því frjálst að sniðganga rökin þeg-
ar þeir vilja hefja bók til himins, en vinsæld-
um fylgir ábyrgð, orð þeirra vega,
hrifningarhrópin hafa drjúgum meiri áhrif
en rökstuddur blaðaritdómur. „Þetta er frá-
bær bók“ er haft eftir Gísla í auglýsingu um
nýjustu bók Vigdísar Grímsdóttur. Megum
við búast við að það sé upphafið að nýrri
auglýsingataktík forlaga; frábær bók, segir
Logi Bergmann segir Samúel Örn segir Sig-
ríður Arnardóttir, já, alveg frábær segir
Vala Flosadóttir segir Eiður Smári og nú
verður mér hugsað til ljóðs eftir ungan rit-
höfund, Stefán Mána, það birtist í Lesbók-
inni 23. nóvember og lýsir þessari hlið tíð-
arandans sem ég er að hugsa um:
og brosmildur þáttarstjórnandi með
frábærar tennur og vaselínheila spyr
um frábært hár, frábæran kjól og
áhrif óvæntrar frægðar í hnotskurn
Hvernig líður þér?
Frábærar tennur, frábært hár og það er
bullað af krafti í hvert sinn sem opnað er
fyrir útvarp eða sjónvarp, lýsingarorðum
skotið upp eins og flugeldum á gamlárs-
kvöld og falla niður sem brunnar spýtur,
óhroði á yfirborðinu. Þetta er tími afhjúp-
unar en afhjúpunin miðast við yfirborðið og
kannski þess vegna sem stelpurnar í tónlist-
armyndböndunum verða sífellt fáklæddari.
„Dansaðu fíflið þitt, dansaðu“ segir í ljóði
eftir Einar Má og við rithöfundar dönsum
sveittir í kastljósi fjölmiðla, mætum í alla
þætti sem okkur er boðið í, blöðrum til að
slá í gegn, berum svip af stjórnmálamönn-
um í kosningaham, dansaðu fíflið þitt dans-
aðu. Og útgefendur keppast við að finna
nýjar leiðir að kaupandanum, fyrir fáeinum
árum kom varla út sú íslensk skáldsaga eða
smásagnasafn að ekki væri talað um stílfág-
un á káputexta, helst einstaka stílgáfu og
fágun, umfram allt fágun, en heróp dagsins
í dag er kraftur er miskunnarleysi er af-
hjúpun og höfundar kynntir samkvæmt því.
Samtíminn hefur ekki tíma fyrir fágun, unn-
inn stíl, það er gærdagurinn. Útgáfustjóri
Forlagsins fullyrðir meira að segja að fágun
í skáldskap og seta yfir orðum sé það sama
og að fróa sér yfir líki. Nú gildir að hespa
skáldsögur af á hraða rappsins, hraða Nets-
ins; Forlagið gefur út skáldsögu eftir unga
konu, skrifuð á einum mánuði, ekkert dúll-
erí við stíl, þetta er heimurinn í dag er okk-
ur sagt, og bætt við: nýir tímar í íslenskum
bókmenntum, samtíminn loksins mættur til
sögunnar. Sá sem mótmælir því vill bara
fróa sér yfir líki; frábært hár, dansaðu fíflið
þitt dansaðu, algjörlega brillíant. „Það er
full mikill hávaði í umræðunni og ég held að
allur sá hávaði hafi vond áhrif á höfundana.
Mér finnst ég sjá það.
Bókmenntirnar eru merktar blaðrinu og
bókmenntafræðin er orðin að markaðs-
fræði,“ sagði Geirlaugur í viðtalinu. Einu
sinni megraði Gaui litli sig í sjónvarpinu,
áhorfendur rýndu í málsverði hans, fylgdust
með kílóum renna af honum, hölluðu sér
fram þegar þáttastjórnendur spurðu; hvern-
ig líður þér? Ég býst við að það styttist í að
fyrsta skáldsagan verði skrifuð í sjónvarp-
inu, höfundur er sýndur daglega við skrif-
borðið, hann mætir vikulega í beina útsend-
ingu, sýnir afraksturinn, ræðir framhaldið,
hugmyndir, gagnrýnandi Kastljóss veltir
vöngum og þar sem samtíminn er mættur í
íslenskar bókmenntir verður skáldsagan
tilbúin eftir sex vikur, frábær tími þessi
samtími, það er auðveldara að skrifa skáld-
sögu en að megra sig; hvernig líður þér?
munu þáttastjórnendur þá spyrja, hvernig
líður konunni þinni, hún er með frábært
hár. Verður af þessu? Mér finnst það liggja
í loftinu, en ég hætti mér þó ekki út í það
fen að skoða hvort við höfundar séum al-
mennt byrjaðir að sveigja skáldskapinn
undir lögmál markaðarins, verk okkar
merkt blaðrinu – það er vonandi svartsýni.
En lofið mér, áður en ég sný mér að gagn-
rýninni, að bæta einu við um Höfund Ís-
lands, mér finnst skylt að fylgja því eftir,
hafaríið í kringum hana lýsir tímanum. Ég
er ekki að leggja mat á verk eða mann þeg-
ar ég segi að Höfundur Íslands og Hall-
grímur Helgason hafi verið draumur ljós-
vakamiðlanna, höfundur og bók líkt og
sniðin fyrir tíðarandann, fyrir kastljósið, og
til að fullkomna leikinn hrósaði Davíð Odds-
son forsætisráðherra bókinni í áramóta-
ávarpi sínu. Ég held að viðlíka hafi ekki
gerst síðan Ólafur Thors hrósaði Sturlu í
Vogum eftir Guðmund G. Hagalín í ára-
mótaávarpi sínu fyrir nokkrum áratugum;
Höfundur Íslands og Sturla í Vogum standa
því hlið við hlið í bókmenntasögunni.
Dúndurmerkilegt verk
og brakandi snilld
Það eru margir sem skrifa ritdóma í dag-
blöðin, gagnrýna í útvarpi, í sjónvarpi og
maður gerir ósjálfrátt þá kröfu að skrif
gagnrýnenda séu visst andóf við oflofið sem
útgefendur hlaða á bækurnar, á káputextum
og í auglýsingum, í þeirri von að þær seljist
betur. Ósjálfrátt segi ég, því krafan er sjálf-
sögð, hún tekur mið af eðli gagnrýninnar.
Það er best að taka fram að nú ætla ég ekki
að þylja hvimleiða stefið að öllu hafi farið
aftur, allt hafi haft annan róm í Páfadóm og
bókmenntagagnrýnendur í dag séu yfirhöf-
uð slakari en áður. Svo er ekki. Við eigum
nokkra fína ritdómara sem skila sínu, en
sumir gagnrýnendur hafa því miður yfir-
stigið útgefendur í lofinu, þeim síðarnefndu
hugsanlega til ánægju; væntanlegir kaup-
endur hljóta að taka meira mark á fullyrð-
ingum óháðra gagnrýnenda en útgefendum.
Það er líka hugsanlegt að oflofið gleðji okk-
ur rithöfundana um stundarsakir, kitli hé-
gómann, en skilur þó eftir sig óbragð og það
er bæði dapurlegt og háskalegt ef bók-
menntagagnrýni er á góðri leið með að sam-
einast yfirborðsmennskunni, skruminu, því
hvað er þá eftir? Hæpnar fullyrðingar hjá
mér? Ég vildi að svo væri, en það er eitt-
hvað að þegar tæplega 300 þúsund manna
þjóð virðist samkvæmt ritdómum eignast
vel á annan tug öndvegis bókmenntaverka á
ári; nái bók máli er samstundis gripið til
fallbyssunnar. Í fyrra voru það upphrópanir
eins og „ótrúlega vel skrifuð, „hörkuvel
skrifuð“, „mögnuð lesning“, frásögnin er
hreinræktuð snilld“, „brakandi snilld“, „frá-
bærlega samin, afreksverk, „dúndurmerki-
legt skáldverk“. Og þegar ekkert lýsing-
arorð tungumálsins dugði lengur: „Ég get
ekki mælt nógsamlega með henni“, „málfar
sögunnar er enn eitt ævintýrið“, „hún er lík-
leg til að verða sígild“. Nú í ár er hrópað:
„Ofsalega skemmtileg“, „ferlega vel skrif-
uð“, „gríðarlega vel skrifuð“, „algjörlega
brillíant“, „fantavel skrifuð“, „fantalega
skrifuð“, „undurfagur texti“, „dáleiðandi og
heillandi“.
Þetta er talsverður hávaði á tveimur ár-
um, en hvað svo, hvað tekur við af gríð-
arlega, ferlega vel skrifuð? Til hvaða vopna
er hægt að grípa ef gagnrýnandi þarf að
dæma bók sem honum finnst talsvert merk-
ari en sú sem var algjörlega brillíant, of-
boðslega skemmtileg? Taka andvörpin þá
við af tungumálinu? Allur þessi hávaði og
æst notkun á sterkum orðum þrengir tungu-
málið. „óendanleikinn/þrengist nú um 11
hugtök á sólarhring!“ orti Ísak Harðarson
fyrir 15 árum, og:
þarsem nýjustu útreikningar benda til
enn hraðari þrengingar á næstunni
vilja almannavarnir beina þeim eindregnu
tilmælum til fólks að taka tillit til þessa
í hugsun sinni
Þessar ljóðlínur sækja á mig, ég held að
fáum hafi tekist betur að lýsa öllu málæðinu
en Ísak í þessum línum; við erum að kjafta
okkur í hel. Það eru allir með frábærar
tennur, frábært hár, bækurnar eru ferlega
vel skrifaðar, maður nýtur þeirra í tætlur.
Allt er svo ferlega andskoti frábært að við
verðum bráðlega uppiskroppa með orð og
óendanleikinn þrengist um 11 hugtök á sól-
arhring. Frábærar tennur, frábært hár.
Fyrir einu ári skrifaði Hermann Stefánsson,
bókmenntafræðingur og fyrrverandi gagn-
rýnandi, grein um kreppu gagnrýninnar.
Hermann sagði að þetta snerist um tungu-
málið, það væri dautt. „Það er búið að skella
tungumálinu í lás.“ Ég er ekki alveg viss, ég
hallast að því að vandamálið sé fremur notk-
unin á tungumálinu, brakandi snilld, algjör-
lega brillíant. Ég held að þetta snúist um
formið, það hefur stirðnað, það er í kreppu,
blindgötu, einhver þarf að brjóta það upp,
hugsa það upp á nýtt. Ein leiðin, eða þá
upphafið, gæti falist í því að hunsa þá
óskrifuðu reglu að ritdómur eigi absalútt að
enda á skýrri niðurstöðu sem tekur saman
skoðun gagnrýnandans á bókinni, og helst á
þann hátt að útgefendur geti notað hana
orðrétt í heilsíðuauglýsingar. Það er líka
erfitt að ýta þeim gruni frá sér að gagnrýn-
endur séu byrjaðir að ydda setningarnar
þannig að hægt sé að taka þær orðrétt upp í
auglýsingatextana. Ekki að þeir séu á mála
hjá útgáfum, ég er einfaldlega að tala um
hégómann; að sjá nafn sitt feitletrað á blað-
síðu þrjú í Morgunblaðinu. Þá er eins og
viðkomandi gagnrýnandi fái meira vægi í
umræðunni, eins og hann skipti máli; hafi
áhrif.
Er íslensk bók-
menntaumfjöllun
tómt blaður? Í þess-
ari grein tekur rit-
höfundur til máls um
bókmenntaumfjöllun
haustsins og þykir nóg
um. Hann segir með-
al annars að bók-
menntagagnrýnin megi
ekki vera hluti af
þvaðrinu, hún eigi að
skipta máli í umræðunni.
E F T I R J Ó N K A L M A N
ALGJÖRLEGA BRILLÍANT