Pressan - 03.03.1994, Page 15

horfir.
skoðar
finnur
Þórunn J. Hafstein,
deildarstjóri í lista- og
saínadeild mennta-
málaráðuneytisins, hef-
ur auk þess að starfa að
lista- og menningar-
málum hér heima tekið þátt í því
að undirbúa EES- samninginn á
sviði fjöðmiðla og höfundarréttar.
Ég spyr hana um þýðingu samn-
ingsins fyrir lista- og menningarlíf
landsins.
„Þýðing þessa EES-samnings
gagnvart lista- og menningarlífi er
enn sem komið er aðallega á sviði
kvikmynda og sjónvarps en þar á
ég aðallega við Media-áætlun sem
er til þess ætluð af hálfu Evrópu-
sambandsins að styrkja og efla
kvikmynda- og sjónvarpsmarkað í
Evrópu. Mediaáætlunin, sem sam-
anstendur af um það bil tuttugu
sjóðum og verkefnum á sviði kvik-
mynda og sjónvarps, hefur og mun
hafa geysimikla þýðingu fyrir okk-
ur, en þessi áætlun opnar okkur
leið að fjármagni og samstarfs-
möguleikum. Raunar gerðumst við
aðilar að Mediaáætluninni áður en
EES-samningurinn gekk í gildi og
árangurinn á þeim tíma hefur orð-
ið betri en maður þorði að gera sér
vonir um. Fjölmörg íslensk kvik-
myndaverkefni hafa fengið lán úr
ýmsum sjóðum áætlunarinnar auk
þess sem íslenskir kvikmyndagerð-
armenn hafa sótt niðurgreidd
námskeið á ýmsum sviðum og
myndað tengsl við kvikmynda-
gerðarmenn í Evrópu og fjár-
mögnunaraðila þar. Þannig að
þetta samstarf er mjög hvetjandi
fýrir kvikmynda- og sjónvarpsefn-
isgerð hér heima. Árangur okkar
hefur meðal annars orðið til þess
að erlendis er ísland tekið sem
dæmi um öfluga smáþjóð sem
kemur og tekur til sín allt of stóran
hluta þess fjár-
magns sem
stendur til boða
innan Media-
áætlunarinnar.
Þá er litið ffam-
hjá þvi að við er-
um einfaldlega
með bestu umsóknirnar og leggj-
um þannig okkar skerf til viðreisn-
ar kvikmynda- og sjónvarpsmörk-
uðum Evrópu. Þetta hefur líka
gagn fyrir okkur á þann veg að
samvinna við evrópska kvik-
myndagerðarmenn eykst og það
held ég að sé af hinu góða. Við
kynnumst þeirra reynslu og getum
miðlað af okkar, þannig að þarna
getur tekist dynamískt samstarf.
Á öðrum sviðum lista og menn-
ingarmála er enn sem komið er
ekki jafnaugljós ávinningur af þess-
um samningi. Það eru nokkur við-
fangsefni innan Evrópusambands-
ins sem okkur standa hugsanlega
til boða að gerast aðilar að, eins og
Kaleidoscope-áætluninn, sem
stuðlar að evrópskum menningar-
hátíðum og auknum samskiptum
milli listamanna, og fleiri verkeftii,
en við vitum bara ekki alveg með
hvaða hætti það gæti orðið. Lista-
og menningarmál eru ekki hluti af
EES-samningnum núna en í samn-
ingnum er einnig að finna sameig-
inlega viljayfirlýsingu um samstarf
á þessu sviði. Þetta gæti þó breyst
eftir að Maastricht-samkomulagið
hefur gengið í gildi innan EES, en
það getur leitt til þess að menning-
armálum verði gert hærra undir
höfði innan EES en nú er. Við
fylgjumst vel með því sem er að
gerast á þessu sviði, en Þorgeir Ól-
afsson deildarsérfræðingur tekur
þátt í þeim viðræðum fyrir okkar
hönd.“
Nú fylgja þessum samningavið-
ræðum alls kynsfundir og það er nú
alltaf nöldrað svolítið yfir ferða-
kostnaði sem fylgi opinberum starfs-
mönnum. Viltu tjá þig eitthvað um
það?
„Mér finnst það mikið umhugs-
unarefni hvaða viðhorf virðast vera
til þátttöku opinberra embættis-
manna á fundum erlendis, en mér
finnst þau einkennast af skilnings-
leysi og þröngsýni. Ef einhver held-
ur að erlent samstarf kosti ekkert
þá er það misskilningur. Það má
sjálfsagt alltaf deila um það hvaða
fúndi er nauðsynlegt að sækja og
hverja ekki, en við verðum að sjálf-
sögðu að rækta skyldur okkar eins
og aðrar þjóðir í alþjóðlegu sam-
starfi.
Þetta eru ekki skemmtiferðir,
maður getur að vísu hitt skemmti-
legt fólk, og ég vona að enginn
misvirði það við mann. En við er-
um að sinna vinnunni okkar, taka
þátt í ráðstefhum af því okkur hef-
ur verið falið að gera það. Varðandi
þessa erlendu fundi verðum við að
gera upp við okkur hvort við ætl-
um að vera í erlendu samstarfi eða
ekki. Við hefðum til dæmis aldrei
getað orðið aðilar að Mediaáætlun
Evrópubandalagsins fyrir gildis-
töku EES-samningsins ef við hefð-
um ekki sótt það mál á fundum. Ef
við ætlum að vera þátttakendur í
þessu alþjóðlega samstarfi verðum
við að vera það eins og almennilegt
Kolbrún Bergþórsdóttir
hitti Þórunni
Hafstein, konuna sem
þolir ekki þungarokk,
en heldur utan
um menningu og
listir í mennta-
málaráðuneyt-
inu.
„Þá ertu einfaldlega ekki að velta því
fyrir þér hvort þetta er lítill umkomu-
laus Jiskur. “
fólk. Við getum ekki og eigum ekki
að láta aðra vinna vinnuna fyrir
okkur. Við verðum að axla
ábyrgð.“
Við virðumst óttast samstarf við
aðrar þjóðir og sá ótti virðist að
hluta til byggjast á tilfinningunni
um að við munutn spillast eins og
sveitamaðurinn sem sest að í stór-
borginni. Heldurðu að það sé eitt-
hvað í þjóðarsálinni sem gerir að
verkum að við viljum einangra okk-
ur?
„Ég veit ekki hvort þetta er bein-
línis vilji til að einangra okkur.
Þetta getur líka verið þörf til að
staldra við og velta því fyrir sér
hvert við erum að fara. Það getur
verið mjög skynsamlegt. Auðvitað
eigum við ekki að ana áffam. Ég
held að við óttumst ekki aðrar
þjóðir, — séum miklu fremur for-
vitin um þeirra hagi. Ég held því að
þessi einangrunarsjónarmið sem
hafa komið ffam í kringum ESS-
samninginn eigi ffekar rætur að
rekja tfl þarfar okkar til að staldra
við og hugsa okkur um.
Þær raddir hafa heyrst að það
geti orðið
menningarlegu
sjálfstæði okkar
hættulegt að
ganga inn í
samstarf af
þessu tagi. Ég
held að sá ótti
sé ástæðulaus og byggður á mis-
skilningi. Það er undir okkur kom-
ið hvernig við höldum á málum.
Þarna opnast möguleikar og við
verðum að standa okkur í stykkinu
og mæta kröfum sem gerðar eru til
okkar án minnimáttarkenndar.
Það kemur enginn sáttmáli eða
samningur í staðinn fýrir þá ábyrgð
sem við berum á okkur sjálfum,
menningararfi okkar og því hver
við erum.
Það er enginn kominn til með að
segja að þó að við séum fámenn
þjóð þá sé okkar hugvit síðra eða
ómerkflegra en annarra þjóða, að
það sé þarna hlutfall mOli andlegr-
ar getu og íbúafjölda. Það er ekkert
svoleiðis hlutfall tO. Það hefur sag-
an sýnt og sérstaklega saga þessarar
þjóðar. Við höfum heOmikið ffam
að færa á erlendum vettvangi, sér-
staklega á sviði hugvits, hvort sem
það er í vísindum eða listum.“
Hvert er hlutverk listamannanna?
„Það er mjög mildlvægt að við
gerum okkur grein fýrir þýðingu
listamanna. Þeir eru eins og farveg-
ur fýrir andlegt líf þjóðarinnar.
Listamennirnir túlka, reyna að
hreyfa við okkur, fá okkur tO að
hugsa, skapa nýja sýn, gefa gaum
að, taka eftir, vera forvitin og
áhugasöm um umhverfi okkar og
skynja hvers við erum megnug.
Það skiptir máli að viðurkenna
að starf listamanna hafi þýðingu.
Það er ekki bara verið að búa til
tónlist sem enginn nennir að hlusta
á eða skrifa bækur sem enginn
nennir að lesa eða
gera kvikmyndir
sem enginn vOl sjá í
Ameríku. Þetta
snýst ekki um það.
Þetta snýst um að
við gerum okkur
grein fýrir að okkar
veruleOd, arfúr og sýn á lífið sé í
hávegum haft af samtíð okkar. Að
okkur standi tO boða að lesa ís-
lenskar bækur og horfa á íslenskt
dagskrárefni í sjónvarpi og hlusta á
það í útvarpi. Að okkur standi tíl
boða að hlusta á íslenska tónhst.
Og okkur standi tíl boða að horfa á
íslenska myndlist sem á sér rætur í
okkar landi, okk-
ar þjóðlífi. Þetta
er mOdlvægt ef
við ætlum að
halda áfram að
telja okkur sjálf-
stæða þjóð. En þá
verðum við líka að rækta þetta,
gefa gaum að því hvaða þýðingu
það hefur.
Ef við lítum á listsköpun sem at-
vinnuveg þá er verið að skapa verð-
mæti úr hráefni sem þrýtur ekki.
Hráefnið er sköpunarkrafturinn,
ímyndunin og draumarnir. Það er
svo skrýtið með þetta hráefni, þessa
auðlind, að í staðinn fýrir að
minnka eftir því sem tekið er af
henni eykst hún og verður aUtaf
frjórri. Það er aOtaf hægt að taka úr
„Við hneigjumst til þess að líta á öllJrá-
vik í mannlegu fari sem vandamál, sem
þarfnist meðferðar hjá sérfrœðingum. “
þessum brunni. Þetta er sjálfsagt
eina náttúruauðlindin sem við höf-
um sem er ekki kvóti á.“
Enfinnst þér þá að listamenn eigi
að vera á styrkjumfrá því opinbera?
„Já, það er óhjákvæmilegt að það
sé fýrir hendi opinber stuðningur á
sviði lista og menningar eins og á
öðrum sviðum þjóðlífsins. Líf lista-
manna er eins og líf visindamanna.
Þeir eru að gera tilraunir og það
verður að gefa þeim tóm tO þess. Ef
við byggjum í vel stæðu miUjóna-
samfélagi þá væri ef til vOl hægt að
líta öðruvísi á málið. En staðreynd-
in er hins vegar sú að jafnvel í
Bandaríkjunum er opinber stuðn-
ingur tO lista- og menningarstarf-
semi. Og hér er þetta óhjákvæmi-
legt. Á undanförnum árum hefur
verið unnið að því að styrkja höf-
undarréttarlega stöðu listamanna.
Höfundarrétturinn grundvaUast á
því að höfundurinn fái fjárhagsleg-
an ábata af því hvernig hugverk
hans eru nýtt. Ef hann fær það þá
getur hann haldið áffarn að sinna
listsköpun sinni tíl hagsbóta fýrir
þjóðfélagið. Notandinn og höf-
undurinn haldast þarna í hendur
og styðja hvor annan. En ég held
að það sé sama hve við myndum
styrkja höfúndarréttarlega stöðu
listamanna, sá stuðningur gæti
ekki staðið undir lífsafkomu þeirra.
Þannig að ég held að við eigum að
vera stolt af því að veita listamönn-
um fé og stuðla þannig að nýsköp-
un á þessu sviði. Þeir taka sig alvar-
lega, hafa metnað og leggja sig
ffarn. Þeir listamenn sem ég hef
haff kynni af eru mjög kröfúharðir
við sjálfa sig. En það er ekki vanda-
laust að vera Ustamaður í þessu Utla
þjóðfélagi. Það þarf kjark tO að fara
í þetta starf.“
Mig langar til að leita eftir skoð-
un þinni áfjölmiðlum.
„Við eigum margt fólk sem geti
gert ýmsa góða hluti á sviði hljóð-
varps og sjónvarps. En þar er
margt sem má betur fara, sérstak-
lega í sambandi við meðferð ís-
lensks máls. Þetta hljómar eins og
ldisja en það er ekki hægt að bjóða
upp á hvað sem er. Ef menn fá
laun fýrir að tala í útvarp og starfa
„ Tilfinningar þínar og eitthvert hugar-
ástand sem vekur ósjálfráða spennu er
ekki ómerkilegt.“
við það þá eiga þeir að geta talað
almennOegt, skýrt og faUegt mál.
Mér finnst ekki tíl mikUs mælst. Ég
skO ekki af hverju þetta er ekki
meira metnaðarmál. Það virðist
ríkja kæruleysi gagnvart tungumál-
inu og jafnvel eins og fólki þyki
haUærislegt að vanda mál sitt.“
En erfólk ekki bara almennt búið
að missa tilfinninguna fyrir tungu-
málinu?
„Ekki kannski missa hana en það
er orðið skeytingarlausara. En við
erum líka orðin
skeytingarlaus
um þann þjóð-
lega sið að spjalla
saman og segja
sögur. Þetta var
drjúgur þáttur í
menningarlífi
okkar, öll þjóðin var í því að segja
sögur. Veiðisögur eru reyndar enn
í góðu gildi. Þar er þetta svið rækt-
að. í veiðisögum þrífst sagnaUstin
ennþá.“
Hvaða áhrif hefur það ef við er-
urn hœtt þessu að mestu leyti? Hvað
tapast?
„Það tapast málkennd og
skemmtun og tengsl milli sagna-
mannsins og hlustenda. Um leið er
ræktun á sköpunargleði og -gáfu
ekki haldið við. En það eru margir
góðir sagnamenn hér á Islandi og
ef þeir tækju sig til og héldu sagna-
skemmtun þá myndi fólk sækja
hana. Ég held að það væri hægt að
ffamkvæma þetta. Sagnaskemmt-
unin er skemmtun andartaksins
eins og kvikmyndalistin og út-
varp.“
Það vœri katmski hægt að gera
þetta að keppni á þjóðhátíðarári?
„Það þyrfti ekki nauðsynlega að
vera keppni. Við erum aUtaf að
keppa. Það er nóg komið af þess-
um keppnisanda á öUum möguleg-
um sviðum þjóðlífsins. Meira að
segja fféttir af Alþingi eru stundum
eins og íþróttafféttir og það sama
má segja um fféttir af framgangi
listamanna. Það er eins og ekkert sé
gott nema það nái fýrsta sæti í ein-
hverri keppni. Það er voðalega
mikil einföldun á þýðingu þess sem
unnið er á sviðum menningar og
lista.“
Mig langar til að víkja talinu að-
eins að þér sjálfri. Hvaða áhugamál
áttu?
„Ég hef áhuga á öUu... nema
þungarokki, því að prjóna og mér
leiðist hræðilega þegar fólk talar
um launamál sín í samkvæmum.
Ég er reyndar búin að einsetja mér
það núna að verða betri við sO-
ungsveiðarnar. Ég einset mér það
vegna þess að mig langar tíl þess og
mig langar tíl þess vegna þess að
það er hrífandi. Ég fer norður í
Laxá í Mývatnssveit og uni mér við
að vera úti í náttúrunni og veiða
með uppáhaldsfólkinu mínu.“
Ég skil ekki alveg ánægjuna við að
veiða lítinnfisk ogskera hann svo.
„Þetta kemur því ekkert við. Þú
kemst í eitthvert ástand. Það er
ekkert meðvitað
heldur eitthvað
frumstætt. Þú byrj-
ar á því að íesa
vatnið. Þú ert farin
að þekkja veiði-
staðinn og spáir í
veðrið og skýjafarið. Þú ert í gaUan-
um þínum og þér eru aUir vegir
færir. Og þú stendur við vatnið,
horfir, skoðar, finnur. Og svo kem-
ur að því að fara út í ána. Og þú
byrjar að kasta, skiptir um flugu,
kastar aftur, skiptir um línu, kastar
og reynir að finna út hvað fiskur-
inn viU og svo allt í einu tekur
hann! Þá ertu einfaldlega ekki að
velta því fýrir hvort þetta er lítfll
umkomulaus fiskur. Málið er hvort
þér takist að landa honum. En ég
er tUtölulega nýbyrjuð á þessu og á
heilmikið ólært — ég er alltaf að
bæta mig, get ekki annað.
Þetta er einhvers konar ffum-
stæð upplifun sem hefúr ekkert
með það meðvitaða eða vitsmuna-
lega að gera. Enda er aUt það rök-
ræna og meðvitaða einungis
ákveðin þjálfún til að gera þér kleift
að fást við þann veruleika sem þú
ert í. Þetta órökvísa, — það er í
rauninni þú. Þú ert ekki alltaf rök-
vís. Þú hefur þjálfað þig í ákveðn-
um samskiptum, hugsar röklega til
að komast betur af. Það er ekki þar
með sagt að tilfinningar þínar og
eitthvert hugarástand sem vekur
ósjálffáða spennu sé ómerkilegt.
Það er það ekki. Það er partur af
því að vera manneskja.
Ég hef mjög mikinn áhuga á
fólki, sérstaklega fólki sem er
óhrætt við að vera það sjálft, er
kannski dálítið sérviturt og óvenju-
legt. Við hneigjumst til þess að líta
á öU ffávik í mannlegu fari sem
vandamál, sem þarfiiist meðferðar
hjá sérffæðingum. Meðhöndlun
hefur það yfirleitt að markmiði að
gera fóUd kleift að þrífast betur og
það er bara gott. En um leið er
kannski slegið á sérkenni. Svo eiga
fjölmiðlar og kvikmyndir einnig
sinn þátt í að skapa steríótýpur og
ekki bara steríótýpur heldur einnig
steríóviðbrögð. Þú sérð í kvik-
myndum hvernig fólk upphfir sorg
eða ást. Raunverulega lífið er ekki
kvikmyndahandrit en ósjálfrátt fer
fólk að hugsa: „Ég á að gera svona,
mér á að líða svona.“„
Þú hefur verið að kentia lögfræði
nokkra tíma í hagnýtri jjöltniðlun í
Háskólanum.
„Já, ég kenndi fjölmiðlarétt í
nokkra tíma í vetur og ég hafði
geysUega gaman af því. Þetta er
góður hópur nemenda, sem ég
hlakka til að fýlgjast með. Ég ræði
til dæmis það að fjölmiðlar eiga að
vera aðhaldsaðflar gagnvart hand-
höfúm ríkisvaldsins, hvort sem það
eru dómarar, ffamkvæmdavaldið
eða Alþingi. Það er svo mikUvægt
að fjölmiðlafólk vandi sig og finni
til ábyrgðar og viti hvers vegna það
er að þessu. Það er ekki til þess að
þjóna sínum eigin persónulegu
hagsmunum heldur hefúr starf
þeirra þýðingu, það skiptir máli
meðal annars með því að veita
handhöfum rfldsvaldsins aðhald.“
Ef þú œttir að velja aftur mundir
þú þá taka sömu stefiiu í lífinu?
„Fara út í lögffæðina? Já. Ég væri
ekki heiðarleg ef ég svaraði þér ein-
hverju öðru. Ég gæti ekki ímyndað
mér hvernig ég væri ef ég hefði til
dæmis verið duglegri í ballettinum,
sem mér finnst vera meðal göfúg-
ustu Hstgreina. Þá hefði ég líklega
aUt aðra sýn. Ég var svo lánsöm að
geta farið í ffamhaldsnám í Banda-
ríkjunum, en þar lærði ég mjög
skemmtileg svið lögffæðinnar eins
og höfundarrétt, fjölmiðlarétt, rétt-
arheimspeki og samanburðarlög-
ffæði og jafnvel sérstætt svið sem
hét lög og listir. Svo hagaði lífið því
þannig að mér bauðst starf í
menntamálaráðuneytinu þegar ég
kæmi heim þar sem ég starfa við
höfúndarrétt, fjölmiðla og Ustir.
Þannig að þetta passaði allt ein-
hvern veginn saman.“
FIMMTUDAGURINN 3. MARS 1994 PRESSAN 15B