Vísir Sunnudagsblað - 05.10.1941, Blaðsíða 2

2
VÍSIR SUNNUDAGSBLAÐ
ið og örtröð, sem at' því hefir
hlotizt, ráðið nær eingöngu um.
At' Jarðahók Árna má ráða,
að þá þegar sé fyrirsjáanleg
eyðilegging sveitarinnar og að
tæplega muni hjá því komist, að
þessi undurfagra og áður svo
gróðursæla byggð, leggist fyrr
eða síðar í auðn.
Um flestar jarðir sveitarinnar
segir Árni, að þar spilli blástur-
sandar, „sýnist jörðin innan
margra®ára muni foreyðast,“
eða „blásturssandur tekið þriðj-
ung haglendis, mest undanfar-
in þrjátíu ár,“ eða „fyrir 42 ár-
um óblásið, nú þriðjungur af
beitilandi komið í sand. Liggur
undir skemmdum. Málnytu
spillit- stórlega sandfjúk í veðr-
um á sumar, lika útigangspen-
ingi endranær, þar til fordjarf-
ast hgy i görðum og mjólk í hús-
um.“ Á þessa lund er flestum,
jörðum Landsveitar lýst.
Um jörð, sem í eyði hefir
lagst, segir Árni m. a.: „Eyði-
lagðisl fyrir 19 árum. Kann
aldrei aftur byggjast, vegna
blásturs, því tóftir, tún og land-
ið, sem grasivaxið var þar ná-
lægt, er kafið sandi.“
Landþröng er á sumum bæj-
um svo mikil á dögum Árna, að
á einni jörðinni verður að
„brúka lim til fóðurs nautpen-
ingi, til léttis við hey.“ Um aðra
jörð sveitarinnar segir Ární:
„Öðru af kvikfénaði verður ekki
liey ætlað og lifir á liögum, þeg-
ar ei tekur fvrir jörð.“ Á þeirri
þriðju verður að fóðra nokkuð
af nautpeningnum á útbeit,
skógi, grávíði og aðkeyptu beyi.
Á fjói’ðu jörðinni, Járnlaugar-
stöðum, eru „engjar engar fyrír
utan blöðku og lauf, sem ábú-
andinn brúkar, þegar sandfjúk
hamlar ekki.“ í He)rsholti er
landþröng __svo mikil, að „ábú-
andi hlýtur að hefta kvikfénað
(kýr og hesta) um nætur.“
Meðal þeirra jarða, sem nú
eru komnar í eyði, er Klofi, hið
fagra höfuðból Toi’fa. Á
dögum Árna Magnússonar var
Klofi ein stærsta jörð sveitarinn-
ai\ 60 hundruð að dýrleika, og
var liægt að fóði’a á heyjum
heimajarðai’innar átta kúa
þunga, en undir Klofa lágu þá
hjáleigurnar Kollakot, Litli-
Klofi og Boi-g.
Um Klofa segir annars i
Jarðabók Árna: „Landi jarðar-
innar spillir stórkostlega blást-
urssandur, so meining manna
er, að helmingur úthaganna sé
eyddur, það eftir er liggur undir
spjöllum og foreyðing.
Slægjur nokkrar, sem utan
túns voru, eru sandi kafnar,
túninu er og mjög hætt fyrir
sandblásti’i, þegar vindar standa
á þvera sandgarðana.
Á sumrum spillir sandrokið
stórum málnytu, en útigangs-
peningi um vetur.“
Klofi mitn hafa lagst alveg í
eyði árin 1878—79.
Á dögum Árna Magnússonar
og fyrir hans daga munu kirkj-
ur í Landsveit hafa verið á
Skarði, Stóruvöllum, Klofa,
Fellsmúla og Leirubakka. Nú
er aðeins ein kírkja til í sveit-
inni; stendur hún að Skarði.
Landsveitungar telja að upp-
blásturinn hafi aðallega gerzt
á tveimur tímabilum, öðru frá
1835—’40, en hinu frá* 1874—
’88. Eitt mesta skaðaveðui', sem
sögur fara af, gerði þar 24. nóv-
embermánaðar 1835 og stóð yf-
ir í heila viku. Var það land-
norðan fárviðrí, og segir í Sunn-
anpóstinum, frá 1836, að veður
þetta hafi eyðilagt liaga, tún og
skóga meira og minna á 32 býl-
um á Landi og Rangárvöllum.
Sandfokið svarf viða af alla
grasrót og þök af húsum og'
lamdist svo inn í útifénað, að
sauðfé gat varla borið sig, fyrr
en sandurinn var mulinn úr ull-
•
inni. Malarsteinar, sem veðrið
feykti með sandinum, vógu 6
lóð og þar yfir.
Var talið, að um 12 jarðir í
Landsveit mundu ekki ná sér
aftur eftir þetta veður, og i
næstu fardögum á eftir fækkaði
álta ábúendum í sveitinni, og
voru þar á meðal ýmsir efnaðri
hændur, sem vildu fá sér hetra
jarðnæði og komast burt úr
þessari örtröð. Komust þó færri
hændur burt en vildu, sökum
erfiðleika á að fá jax’ðnæði.
Veturinn 1880—’81 er annar
harðasti vetui’, sem komið hefir
yfir Landsveit á 19. öld .Þá er
sagt að norðanveður liafi flutt
svo mikið af sandi og vikri á
mikinn hluta sveitarinnar, að
allt hafi verið svart yfir að líta
i fardögum þá um vox-ið. Og þar
.sem ekki lá sandur, þar var öll
grasrót lamin af. Aðeins lautir,
þar sem svell hafði legið á, voru
lausar við sand, en í þess stað
voru þær snjóhvítar af kali og
ónýtar með öllu. Heyskapur
varð þá um sumarið svo fá-
dæma lélegur, að á 15 jörðum,
með 21 ábúanda, heyjuðust ekki
nema 10 hestar á livern búanda,
og á 6 jörðum heyjaðist yfir höf-
uð ekki neitt. Varð af þessum á-
stæðum að skera niður mikinn
liluta fjárstofnsins.
III.
En þótt sandfokið sé langsam-
lega mikilvirkasta eyðilegging-
araflið, sem lierjað hefir á Land-
sveit, þá hafa bæði jarðskjálft-
ar og eldgos gert sitt til að tæma
bikar eyðileggingarinnar á þess-
um slóðum.
Það er ekki lengra en 45 ár
frá því, að jarðskjálftar lögðu
28 bæi sveitarinnar af 35 i rúst-
ir og eyðilögðu % allra bygginga
i hreppnum. Og Hekla — eitt af
frægustu eldfjöllum jarðarinn-
ar — gnæfir hér upp í næstu ná-
lægð og ber ægihjálm yfir þetta
fagra en auðnulausa umhverfi.
Segir það sig sjálft, að úr Land-
sveit hefir oft gefið að lita ægi-
magnaða sýn, þegar Hekla liefir
brotist um í tryllingskenndum
andköfum og spúð eldi og eim-
vrju óravítt yfir landið. Ekki er
ólíklegt, að oft hafi verið liorft
með ótla og skelfingu á þau unv
brot, því álirif þeirra hafa ávait
vei’ið örlagaþrungin, þótl stund-
um hafi jafnvel mátt búast við
þeim enn stórfelldari og hræði-
legri, en raun hefir á orðið.
Sem dæmi um hamfarir
Ileklu á umliðnum öldum má
geta þess, að í gosinu 1294 fór-
ust nokkrir menn, lnxs hrundu
í jarðskjálftum, jarðsprungur
mynduðust og hverir hurfu og
mynduðust víðsvegar um Suð-
ui’land. í Flaghjarnai’holti í
Landsveit var vatnið í brunn-
unum marga daga hvítt sem
mjólk, hægt var að ganga þurr-
um fótum yfir Rangá og eftir
Þjórsá flaut svo mikið af vikri,
að það sá ekki fyi’ir vatni í ánni.
Sex árum seinna kom
annað gos, miklu ægilegra, og
stóð það yfir í nærri tólf mán-
uði. Þá þyrluðust heil björg upp
úr giggapinu, likast kolaryki úr
strompi, og þegar björgin
skelltust og skullu saman, voru
dynkirnir svo miklir, að þeir
heyrðust alla leið norður á land.
í Næfurholti féll svo mikið af
hrennandi vikri, að það kvikn-
aði í húsaþökum. Um haustið
gerði svo mikla jarðskjálfta, að
bærinn á Skarði1) féll, svo ekki
stóð steinn yfir steini. í Skarðs-
kirkju hékk kerald eitt úr
málmi, og það slöngvaðist með
svo mildu afli mót þaki
kirkjunnar, að það brotnaði i
sundur. Tvær líkkistur, sem
stóðu í forkirkjunni, skullu svo
fast saman, að þær brotnuðu
báðar í spón. I þessu Heklugosi
dóu 509 manns, aðallega úr
liungri, því að fé féll og liung-
ursneyð varð í landinu.
í Heklugosinu 1341 er getið
um öskufall svo mikið, að und-
ir Eyjafjöllum var það 16 sin.
á þykkt, og á meðan á gosinu
stóð, var myrkur eins og a
svörtustu vetrarnóttum. Þá er
sagt að menn hafi gengið upp að
gígnum og séð þar niðri fugla
f'ljúga, sem þeir þóttust full-
vissir um að væru glataðar sálir
á leið til Helvítis. Drunur og
dynkir voru svo miklir niðri í
gígnum, að það var því líkast,
sem lirært væri í björgum og
þeim bylt með djöfulæði milli
gigbarmanna.
I gosinxi 1436 spilltust 18 jai’ð-
ir, en 1510 er sérstaklega getið
um grjótflug úr Heklu. í Skál-
holti rotaðist maður af völdum
slíks steins, og á Mörk í Land-
sveit var maður með konu sinni
og fylgdarmanni á ferð. Hraun-
steinn lenti á fylgdarmanninum
og rotaði liann, annar lenti á eig-
inmanninum og sæi’ði hann all-
nxikið; samt tókst honunx að
komast lil bæjar, eftir að hann
1) Má vera að þetta hafi ver-
ið á Skai’ði eystra, á Rangár-
völluixx.
Innan Merkurgiröingarinnar hefir nxelgresiö -náö aö gróa i friði fyrír
ágangi sauðfjár. Er það hvorttveggja í senn fögur sjón og sérkenni-
leg, aö sjá hávaxna nxelgrastoppana gnæfa upp af svörtunx sandin-
um, með hinni undurfögru Heklu í baksýn.