Tíminn Sunnudagsblað - 29.04.1962, Blaðsíða 13

f skjalabögglum í Þjóðskjalasafnínu
er mikill fjöldi sýnishorna af álna-
vöru þeirri, sem seld var í landinu
á tímum einokunarverzlunarínnar.
Þessi sýnishorn voi'u tekin við vöru-
kannanir, sem sýslumenn létu fara
fram, og send stjórnarskrifstofunum
í Kaupmannahöfn, svo að embættis-
menn þar gætu dæmt um gæði þess
varnings, sem hingað var fluttur. —
Væri vel leitað, er ekki ólíklegt, að
einnig mætti finna sýnishorn vefn-
aðar úr innréttingunum í Reykjavík.
Það er auðséð af þessum sýnishorn
um, að margt af álnavörunni, sem
einokunarkaupmennirnix komu með
til landsins, hefur verið vel „dugan-
legt“. Flíkur úr slíku efni hafa áreið-
anlega enzt von úr viti, því að margt
af þessu er bæði húðþykkt og níð-
sterkt. En líklega myndi fólk nú á
dögum kveinka sér við að ganga í
fatnaði úr þykkustu efnunum. Þau
myndu þykja nokkuð þung og heit
og fyrirferðarmikil. En það gilti öðru
máli fyrr á tímum, þegar hús öll voru
án upphitunar og lítið var um vatns-
heldar skjólflíkur, nema helzt sjó-
klæði úr skinni. Messur voru til
dæmis langar í þá daga og næsta kalt
í kirkjunum, svo að það hefur komið
sér vel, að sparifatnaðurinn væri
hlýr. Eigi að síður var kvartað um
það, að álnavaran væri ekki jafngóð
og skyldi, og voru ekki sízt brögð að
því á því tímabili, sem hér verður
miðað við — á dögum Hörmangar-
anna.
Klæði svonefnt var jafnvel þykk-
ara og mun þéttara eu brekán frá
Gefjuni eða Áiafossi eru nú á dög-
um. PAKLAKEN var dýrast, áferðar-
fallegast og smágervast, enda kostaði
alinin af því fimmtíu fiska. Þetta var
með öðrum crðum fimmtíu fiska
klæði. Fyrirmenn og bændur, sem
bárust á, notuðu það í kjóla, og kven-
fólkið í pils og svuntur. í dánarbúi
Þórðar Þórðarsonar í Þjórsárholti ár-
ið 1750 var rauð svunta af fimmtíu
fiska klæði og önnur eins lit og úr
jafndýru efni i dánarbúi Jóns Hall-
dórssonar í Haga ári síðar. Þetta hafa
verið bændur, sem ekki horfðu í skild
inginn þegar þeir keyptu skartklæðin
á konur kínar, enda hefur í klæða-
burði þeirra í kirkjuferðum, brúð
kaupsveizlum og erfisdrykkjum verið
fólgin vísbending um stöðu, efni og
álit bændanna sjálfra. Og þessar
svuntur hafa áreiðanlega enzt fleiri
en einni kynslóð, jafnsvellþykkar og
þær hafa verið, auk þess tízka að
fóðra svuntur, stundum með sæmilega
haldgóðu efnr. Þar á ofan má gera
ráð fyrir, að þær hafi verið með föld-
um og leggingum, sem gerðu þær
enn traustari og meiri skartgripi.
PYKLAKEN eða PJUKK var áþekkt
efni, þykkt og sterkt. en nokkru
grófara og kostaði ekki nema þrjátíu
fiska. Flestir voru fullsæmdir af því
að eiga fatnað úr því. í Þjórsárholti
var til treyja. blár niðurhlutur og
kvenhöttur, lagður flaueli, úr slíku
efni. í dánarbú: Hermanns Þorvalds-
sonar á Reykjum var rauður niður-
hlutur árið 1751, og rauð treyja hjá
Eyjólfi Pálssyni í Vatnsholti árið eft-
ir, hvort tveggja úr þrjátíu fiska
klæði.
SMAL TVISTEL var tuttugu fiska
klæði, vel vænt, en grófara en hitt.
Flestir, sem mannsbragð var að, áttu
einhvern fatnað af slíku efni. Kona
Þórðar í Þjórsárholti hefur bæði átt
grænt upphlutspils og rauða svuntu
úr tuttugu fiska klæði. Svuntuna úr
fimmtíu fiska klæðinu hefur hún
ekki notað nema þegar allra mest var
haft við. Húsfreyjan í Vatnsholti átti
rautt fat úr slíku klæði, kona Jóns
Oddssonar á Skálmholtshrauni átti
bæði bláan og rauðan niðurhlut af
sama tagi og auk þess hempu og
svuntu, Guðmundur Jónsson á Mið-
felli í Hrunamannahrepþi gekk með
grænan brjóstadúk úr því, og Gróa
Þórðardóttir á Vatnsleysu í Biskups-
tungum sprangaði á bláum upphlut úr
tuttugu fiska klæði.
KERSAN var ódýrust af þessari teg
und vefnaðarvöru. Alinin kostaði ekki
nema sextán fiska, en þó virðist þetta
hafa verið gott efni, og oft var kers-
an mjög þykk og sterk. Á Skálmholts-
hrauni var rauður niðunhlutur úr
kersu; Una Jónsdóttir á Þverhamri
átti seint á átjándu öld þrjú blá föt
og tvær bláar svuntur úr kersu; Stein
unn Björnsdóttir á Birnufelli átti um
svipað leyti blátt upphlutspils úr
sama efni og Guðrún Skaftadóttir í
Böðvarsdal bláa svuntu. Kersa var
einnig notuð í fóður, reiðhempur og
kjóla karla, og hafa það sannarlega
verið skjólflíkur.
Þessi efni, sem nú hafa verið talin,
voru einlit og oftast rauð, blá eða
græn, en þó líka stundum svört. Þetta
voru nreð öðrum orðum litklæði eða
skrúð, og virðist fólk hafa gengizt
mjög fyrir hinum skæru litum. Þessi
efni voru ofin í Kaupmannahöfn, þar
senr klæðagerð hófst 1727, en danska
klæðið mun fyrst í stað ekki hafa tal
izt jafngilt þýzku og hollenzku klæði.
Sama máli gegndi um lit á rask, þó
var það einnig til gult, en var miklu
þynnra og efnisminna, og kostaði
fjórtán fiska alinin.
RASK var mjög notað í fóður í ýms
ar flíkur, svo sem kjóla fyrirmanna,
kvenhempur, pils, hatta og svuntur.
Oft voru líka svuntur gerðar úr raski.
Þannig sjáum við, að Sigríður Jóns-
dóttir í Gröf í Laugardal lét eftir sig
rauða rasksvuntu árið 1754, og um
svipað leyti var blá rasksvunta meðal
eftirlátinna muna Gróu Þórðardóttur
á Vatnsleysu í Biskupstungum. Una
á Þverhamri átti „burupils" af grænu
raski. En hvorki mun sparifatnaður
úr raski hafa þótt ríkmannlegur né
slitmikill. Það var aftur á móti gott
og gilt í fóður. Þannig var brúnn kjóll
af fínu klæði, sem séra Jón Brynjólfs
son á Ðvergasteini átti í byrjun nít-
jándu aldar fóðraður með raski og
við þennan kjól notaði prestur plus-
vesti með skarlati í bak og fyrir. —
Hann átti líka brúnar forláta buxur
með saffrangulu raskfóðri. Hann hef
ur verið skartmaður Sams konar
fóður var í kjól Gunnlaugs Þó’-ðar
sonar á Hallormsstað
KALEMANG var þétt ein: Ri
óáþekkt, boldangi að sjá, margrönd-
ótt og litskrúðugt. Það var alldýrt
— kostaði tuttugu fiska —og úr þvi
voru gerðar flíkur til skarts. í dánar
búi Þórðar í Þjórsárholti var upphlut
ur úr kalemangi, og þeir Jón Odds-
son á Skálmholtshraiuni og Oddúr
Einarsson í Ásum áttu báðir svo-
nefnda brjóstadúka úr því. Sigríður
Jónsdóttir í Berufirði, kona séra Guð-
mundar Skaftasonar, átti kalemangs-
forklæði. Það hefur verið sjón að sjá
hana, þegar hún gekk í kirkjuna með
þetta marglita, langröndótta „for-
klæði“. Una á Þverhamri átti upp-
hlut úr rósakalemangi, sem vafalaust
hefur verið sérstaklega fínt, og sams
konar flík átti Steinunn Björnsdóttir
á Birnufelli. Þær hafa stássað sig
bændakonurnar á Austurlandi.
En það gátu fleiri en fyrirfólk og
góðbændur komizt yfir kalemangsflík
ur. Þegar útilegunraðurinn Jón Franz
var handtekinn á heiðum uppi
snemma á nítjándu öld, var kale-
mangsbolur, að sönnu gerslitinn, með
al þess, er fannst í bæli hans.
PLUSS var meðal allra dýrustu
efna, sem komu til landsins. Það var
gjarnan grænt, svart eða rautt og
kostaði 45—48 fiska. Það notuðu
í Aðfengin
fafaefní
fyrlr
tvö hundruð
árum
T í M 1 N N
SUNNUDAGSBLAÐ
205