Tíminn Sunnudagsblað - 23.09.1962, Blaðsíða 19

svo til bergtegundir um sunnanverða
Svíþjóð og Noreg.
ísland hefur verið nefnt álfu vorr-
ar yngsta land. Það má ekki aðeins
til sanns vegar færa, hvað snertir
mannabyggð á landinu, heldur er
það einnig mjög ungt í jarðfræðileg-
um skilningi. Hér hefur ekki fundizt
neitt berg, sem er eldra en frá upp-
hafj svonefndrar nýaldar. Það eru
því ekki nema sextíu til sjötiu millj.
ára, síðan fsland ’tók að myndazt.
Aðferð sú, sem notuð er til þess
að reikna aldur bergs 1 milljónum
ára, styðst sem kunnugt er við það,
að geislavirk frumefni breytast jafnt
og þétt, og er hraði þessarar um-
myndunar kunnur. Hlutfallið á milli
magns geislavirkra efna býr því yfir
þeim leyndardómi, hve langt er síðan
bergið storknaði.
Skaðvænleg hringormslirfa
Nokkrar tegundir hringorma eru
sem kunnugt er í ýmsum fiski. Á
kynþroskaaldri hafast þeir ýmist við
í fiski, sel eða hval.
Þessir hringormar hafa verið tald-
ir óskaðlegir mönnum, en nú virðist
komið á daginn, að svo sé ekki, hvað
snertir eina tegundina, anisakis. í
Hollandi hafa verið gefin út tvö smá-
rit, þar sem fjallað er um þann háska,
sem mönnum getur stafað af þessum
hringormi. Þar segir frá því, að á
árunum 1955—1959 hafi fimmtán
sinnum komið fyrir, að fólk, flest í
Hotterdam og þar í grennd, hafi
skyndilega fengið mikinn hita og á-
kafa magaveiki og kveisu, og fylgdi
þessu svo áköf iðrabólga, að sjúkling
arnir voru skornir upp til þess að
freista þess að bjarga lífi þeirra. í
öllu þessu fólki var hluti smáþarm-
anna nær luktur af bólgu, og sumt
dó af þarmabólgu eftir uppskurðinn.
Við nánari rannsókn fundust í
þörmum sumra sjúklinganna tveggja
sentimetra langir hringormar, er
höfðu grafið sig inn í þarmaveggina,
svo að halinn einn stóð út úr, og þeg-
ar þeirra varð ekki vart í sjálfum
þörmunum, fundust þeir bak við slím
himnuna. Af þessum sjúklingum var
aðeins ein kona.
Vitanlega hefur verið kapp lagt
á að rannsaka, hvernig þessir vá-
gestir komast í fólkið. Læknarnir
komust að raun um, að ormarnir
höfðu ekki kynfæri, og þess vegna
var augljóst, að þetta voru lirfur. Af
útliti varð ráðið, að þetta var ein-
hver þeirra hringormategunda, sem
lifir í fiski.
Nú þótti ekki ósennilegt, að lirfan
hefði borizt í fólkið með mat, og var
því mataræði sjúklinganna vandlega
kannað. Kom þá í ljós, að allt hafði
fólkið neytt síldar, sem verkuð var
með þeim hætti, að hún var látin hrá
í veika saltblöndu og oft borin á
borð einum degi síðar.
Þessu næst var hafizt handa um
að rannsaka hringorma í hollenzkri
síld. Fundust lirfur tveggja tegunda
hringorma, og líktist önnur að öllu
leyti lirfum þeim, sem voru í sjúkl-
ingnum. Þessi sama lirfutegund dafn
ar í mörgum tegundum venjulegra
beinfiska, þar sem hún liggur gorm-
laga í lifur og mestanterierne. Hol-
lendingarnir nefndu þessa lirfuteg-
und eustoma rotundata, en nokkrir
vísindamenn telja engan mun á
henni og anisakis. Hún finnst kyn-
þroska í ýmsum hvalategundum og
einni selategund.
Hollendingar hafa prófað, hvernig
þessi lirfa þolir hita og kulda, salt
og sýrur. Kom í ljós, að hún þolir
ekki 55 stiga hita í meira en tíu
sekúndur, _og sterk saltupplausn
deyðir hana á nokkrum klukkustund
um. 6% saltlög þoldi hún ekki leng-
ur en sex stundir, en í 3% saltlegi
lifði hún að minnsta kosti tvo sólar
hringa. Þó kom hiti hér einnig til
greina, og var lirfan lífteigari við
lítinn hita. Sýrur, svo sem ediksýru,
þoldi hún mjög vel.
Það verður hér eftir að telja, að
anasakis-lirfur geti verið hættulegar,
og það er ekki með öllu útilokað,
að lirfa annarrar hringormategund-
ar, porrocaecum, geti valdið tjóni.
En tilraun, sem gerð var í Kanada
til þess að sýkja hvolpa með henni,
tókst samt ekki.
Kaspíahafið
Kaspíahafið fer þverrandi. Það eru
mörg ár síðan ljóst' varð, hvert
stefndi. Kringum 1957 hækkaði þó
vatnsborðið aftur, en síðan hefur
lækkað óðfluga í vatninu. í apríl-
mánuði 1960 héldu rússneskir sér-
fræðingar ráðstefnu í Moskvu til þess
að ræða þetta mál.
Það er ekki upp úr þurru, að
Kaspíahafið hefur breytt háttum sín-
um. Gífurlega mikið vatnsmagn úr
Volgu og fleiri fljótum, sem í það
renna, er nú notað til þess að vökva
og frjóvga akra. Hið mikla uppistöðu
lón við Stalingrad skerðir einnig
vatnið, sem rennur í Kaspíahaf, því
að uppgufun úr yfirborði lónsins
veldur miklu vatnstapi. Sumt af því
fellur að sönnu aftur til jarðar á
vatnasvæðinu, en eigi að síður fer
mikið af því forgörðum. .
Frá 1929 til 1959 hefur yfirborð
Kaspíahafsins lækkað um 2,3 metra,
og vísindamenn Rússa telja, að árið
1980 muni það enn orðið 2,4 metr-
um lægra en það nú er, verði ekk-
ert aðhafzt.
Raforkuver og áveitur eru auðvit-
að mikils virði. En Kaspíahaf er
líka mikilvæg samgönguleið, og þar
eru fiskveiðar stundaðar. Það mun
hafa í för með sér stórkostleg vanda
mál, ef yfirborð þess lækkar um
fimm metra.
En hvað er unnt að gera?
Ein áætlunin er sú að ná vatni
frá fljótum, Petchora og fleiri, er
renna norður á bóginn. Það nægði
raunar ekki til þess að bæta vatns-
tapið að fullu, en hamlaði stórum
gegn rýrnuninni. Það er einnig hægt
að ná sjó úr Svartahafi, því að yfir-
borð þess er tuttugu og átta metr-
um hærra en yfirborð Kaspíahafs.
En af því hlytist, að saltmagn Kaspía
hafs ykist stöðugt, unz fiskum væri
þar ólíft. Það yrði annað Dauðahaf,
þótt það ynnist, að skipaferðir gætu
haldizt um það. Loks hefur verið
stungið upp á því að gera 375 kíló-
metra langan og átta metra háan
stíflugarð þvert yfir vatnið til þess
að varðveita þann hluta þess, sem
lenti norðan garðsins, en fórna hin
um .En það væri mál, sem einnig
varðaði íran.
Hárormar í kjöti
Vorið 1947 gaus upp faraldur, sem
ekki var óáþekkur taugaveiki í hér-
uðum við Bjarneyjarflóa á Vestur-
Grænlandi. Varð hann allmörgum
að bana. Sumir héldu, að þetta væri
kjöteitrun. Læknir, sem sendur var
til þess að rannsaka þetta, komst
þó að þeirri niðurstöðu, að hvorugt
gæti átt sér stað, og þóttu honum
mestar líkur til, að svonefndir há.r-
ormar eða tríkínur yllu þessum far-
aldri. Svipaður faraldur hafði gert
usla á Vestur-Grænlandi árin 1933
og 1944, og 1949 og 1953 kom hið
sama fyrir á þessum slóðum. Loks
gætti þessa nokkuð í Úpernavík
haustið 1959. Gamlir menn á Græn-
landi kunna og frá að segja skæðri
sótt ,sem þeir nefna r'ostungaveiki.
Danskur vísindamaður, dr. Hans
Roth, hófst handa um rannsókn á
þessu fyrirbæri, og kannaði hann
eigi færri en tíu þúsund sýnishorn
af kjöti frá Grænlandi. Þegar hann
lézt, hélt ekkja hans, Úrsúla Roth,
rannsóknunum áfram.
Hárormurinn er hringormur, að-
eins fárra millimetra langur fullvax
inn, og hefst þá við í þörmum þess
dýrs ,sem hann lifir á. Hann er þang
að kominn sem lirfa eða ungur orm-
ur og verður kynþroska á fáum dög
um. Kvendýrin grafa sig síðan gegn
um slímhimnu þarmanna inn í æð-
ar þar sem þau ala um tvö þús-
und örsmá afkvæmi og deyja síðan.
Afkvæmin berast víðs vegar um lík-
amann með blóðinu og setjast eink-
um að í bandvefstengslum, þar sem
þau vefja sig saman og hlaða að sér
kalki, er stundum má sjá með ber-
um augum. Þarna getur hárormur-
inn lifað árum saman, og þótt dýrið,
Framhald á 693. siðu.
T í M I N N — SUNNUDAGSBLAÐ
691