Tíminn Sunnudagsblað - 01.03.1964, Blaðsíða 18

mótsvarandi 180 feta dýpi f vatns-
tanki. En raunveruleg köfun var ólík
þeirri tilraun. Kafarinn hangir í taug
um og leiðslum í köldum og kannski
lekum búningi, þarf að stríða við
strauma og öldurót og loftið, sem
3ælt er niður til hans, er "volgt og
Stundum mengað. Hann þarf að
lugsa um búninginn til að halda rétt
um loftþrýstingi til mótvægis við
aukinn þrýsting að utan. Við þessi
skilyrði er í rauninni erfitt að safna
ílutlægum upplýsingum um það.sem
fyrir augu ber niðri í djúpunum.
Strax í fyrstu köfun fóru þeir báð-
r, Catto og Damant niður í 138 feta
3ýpi. Næsta dag fóru þeir niður á
150 feta dýpi. Síðan fóru þeir enn
dýpra og innan skamms reyndi Catto
við 180 feta dýpi. Þar átti hann að
halda til haga því lofti, sem hann
andaði frá sér, og auk þess að gera
kraftatilraunir, sem voru fólgnar í
því að toga í kaðai sem mikill þungi
var festur við. Catto fór niður og
byrjaði að toga i kaðalinn. En þá
flæktist líflína hans í skipsskrúfunni
og þeir gátu ekki dregið hann upp
aftur. Hann var á því mesta dýpi,
sem dælurnar gátu ráðið við, og þeir
sem voru uppi, dældu eins og þeir
frekast orkuðu, en Catto hélt áfram
að rykkja í línurnar. Loks tókst Dam-
ant að greiða úr flækjunni og Catto
var dreginn upp nær því meðvit-
undarlaus af koldíoxíðeitrun. Hann
hafði verið í kafi I 29 mínútur, og
við því var að búast að hann yrði
sjúkur lengi á eftir. En næsta morg-
un mætti hann til starfa eins og ekk-
ert hefði komið fyrir og var aldrei
frískari en þá.
Skömmu síðar fór Damant niður
á 210 feta dýpi, en það var dýpsta
köfun, sem þá hafði verið gerð. Hún
gekk að óskum, en átta ár liðu,
þar til aftur vat farið jafndjúpt.
Haldane gaf út skýrslu um athug-
anir sínar þegar árið 1906, en þeim
var ekki sýnd mikii athygli í öðrum
löndum, fyrr en nokkrum árum síð-
ar. f Bandaríkjunum hafði köfun ver
ið lítill sómi sýndur, og hún var þar
iðkuð á enn frumstæðari hátt en
hafði verið í Englandi áður en
Haldane hófst handa. En bandarískir
kafarar eignuðusl líka sinn talsmann.
Árið 1912 satndi herforingi að nafni
George D. Stijlson skýrslu um ástand
köfunarmála i flota Bandaríkjanna,
þar sem hann benti á, að brezkir
kafarar gætu farið þrisvar sinnum
dýpra en þeir bandarísku og gætt þó
fyllsta öryggis. Hann kvað í skýrsl-
unni ríkjandi aðferðir vera alls ó
fullnægjandi og tækin, sem notuð
væru, þurfa endurbóta við. Þessa
skýrslu Jagði hann fyrir næsta yfir-
mann sinn, sem sendi hana til yfir-
stjórnar flotans, sem sendi hana til
annarrar deildar, sem sendi hana ti'
einhvers ráðuneytis, sem sendi hana
til annars ráðuneytis o. s. frv. Þannig
gekk skýrslan um nokkurra mánaða
skeið um völundarhús embættismask-
ínunnar, en síðan var Stlllson skip-
aður yfirmaður köfunarstarfseminn-
ar með það fyrir augum að leita ena
urbóta. Honum voru vel kunnar
skýrslur Haldane og hann taldi eng-
an efa vera á því, að hægt væri að
fara dýpra en kafarar hans hefðu
gert. Og árið 1914 setti kafa/i undir
stjórn Stillsons nýtt dýptarmet, 274
fet, á opnu hafi.
Ári síðar var kafað enn dýpra, alla
leið niður á 304 feta dýpi, en það er
Elzti köfunarhjálmurinn.
með því dýpsta sem kafari getur far-
ið, andi hann að sér samþjöppuðu
lofti. Til þess að komast dýpra varð
að nota sérstakar loftblöndur til önd-
unar. 300-feta línan var eins og hljóð
múrinn í loftinu. Skrúfuvélar gátu
komizt fast að honum, en ekki farið
yfir hann.
Lengi glímdu vísindamenn árang-
urslaust við þessa gátu. Lausnin kom
þó um síðir, ekki frá köfurunum sjálf
um, heldur frá' stjörnufræðingum.
Franskur stjörnuskoðari á hinni öld-
inni var að skoða sólmyrkva í litsjá
og tók þá eftir borðum umhverfis
sólu, sem síðan hafa verið nefndir
D-1 og D-2. Um svipað leyti tók
brezkur stjömuskoðari eftir sams
konar borða við sólina og honum
datt í hug, að þetta gæti verið vatns-
efni. Hann hóf því tilrauhastarf til
að kanna, hvort vatnsefni gæti vald-
ið þessu, en hvemig sem hann fór
að, tókst honum ekki að búa sams
konar borða tij úr því efni. Hann
ályktaði því, að þarna væri um fmm-
efni að ræða, sem ekki þekktist á
jörðinni, og hann skýrði það helíum,
en það er gríska heitið á sólinni.
Þetta var nýtt efni, en það reynd-
ist vera til á jörðunni. Sir William
Ramsay sauð geislavirk steinefni í
brennisteinsýru og fékk fram sams
konar borða og þann, sem stjörnu-
fræðingarnir höfðu séð. í þessum til-
raunum fann Ramsay efnin neon,
krypton og xenon, auk þess sem
hann bjó til helíum. Gasið nýja var
lyktarlaust, bragðlaust og ósýnilegt
og léttast allra gasa næst vatnsefni.
Og það var ekki eldfimt eins og vatns
efni er. Hins vegar var það afar dýrt
í framleiðslu. Um aldamótin kostaði
teningsfet af helíum meira en 800
sterlingspund, en skömmu siðar
fannst mjög mikið af því í jarðgas-
námum í Texas.
Elihu Thomson, raffræðingur og
uppfinningamaður í Massachusetts-
fylki í Bandaríkjunum, kom fram með
þá hugmynd að nota helium við kaf-
anir. Thomson þessi hafði gert meira
en 700 uppfinningar og hafði með-
al annars einkaleyfi á mjólkurskil-
vindu og rafmagnseldavélum. Hann
stofnaði fyrirtæki til framleiðslu raf-
magnsvara árið 1883, en það fyrir-
tæki rann nokkrum árum síðar sam-
an við fyrirtæki Edisons og var þá
kaljað General Electric. Thomson fór
nú að athuga helíum á rannsóknar-
stofum fyrirtækisins. Hann sá, að það
var ekki hættulegt lifandi verum, það
blandaðist öðrum efnum treglega og
var sjö sinum þynnra en köfnunar-
efni. Þessir eiginleikar virtist gera
það ákjósanlegt köfunargas. Árið
1919 ritaði Thomson námumálastjórn
Bandaríkjanna bréf, þar sem hann
stakk upp á því að helium væri not-
að i stað köfnunarefnis í loftblöndu
kafara. Hann taldi að þeir gætu far-
ið 50% dýpra væri sú blanda notuð.
Ástæða þess, að hann ritaði námu-
málastjórninni en ekki flotanum, sem
hafði með kafanir að gera, var sú,
að hann taldi aðaiatriðið, að þarna
fengist markaður fyrir helíum, og
sala á jarðgasi heyrði undir námu-
stjórnina. Hún tók þessum tilmælum
líklega og setti sig í samband við
flotann og árið 1925 hófust tilraun-
ir með helium og súrefni við afar
mikinn þrýsting og virtust ekki láta
á sjá. Einnig kom í ljós að hægt
var að afþrýsta þau á sjöttungi þess
tíma sem hefði þurft, ef þau hefðu
andað að sér venjulegu andrúmslofti.
Þá voru gerðar tilraunir með menn,
sem fengu loftblöndu með 80% heli-
um og 20% súrefni. Þeir komu jafn-
frískir út og dýrin á fjórðungi venju-
legs afþrýstingartíma. Þessir menn
báru, að helium væri létt að anda
og þeir höfðu einskis meins kennt
við þann þrýsting, sem gerði menn
vitskerta, ef þeir önduðu að sér venju
legu lofti. Hins vegar fannst þeim
helium kælg þá, og það breytti rödd-
um þeirra í hátóna nashljóð. Þetta
var skýrt þannig, að helium færi
hraðar fram hjá raddböndunum en
köfnunarefni og þrýsti ekki eins á
barkann. Helium var auk þess miklu
fljótara að leysast upp í blóðinu en
köfnunarefni, og þvf þurfti jengri af-
210
T 1 M 1 N N — SUNNUDAGSBLAÐ