Tíminn Sunnudagsblað - 13.09.1964, Qupperneq 16

sagnfræðmgur: SUÐUR MED SJÓ
Straumsvíkín er fegursti staðurinn
á leiðinni út Reykjanesskaga. Þar
eru miklar uppsprettur í fjörunni og
sæmiiegt drykkjarvatn, þegar lág-
sjávað er. Uppspretturnar, straum-
arnir, gefa víkinni nafn. .Húsin, sem
standa að Straumi, voru reist af
Bjarna Bjarnasyni. skólastjóra á
Laugarvatni, en hann rak hér bú um
og eftir 1920.
Austan víkurínnar standa fornieg
hús eyðijarðarinnar Lambhaga, sem
var hjáleiga frá Þorbjarnarstöðum,
eyöibýlis í hrauninu sunnan vegar.
Einníg stóðu hér í eina tíð Péturs-
ko1 og Gerði. en út með víkinni
Þýrkabúð og Jónsbúð, og stendur
kofi á stað þeirrar fyrrnefndu. Hér
vai verzlunarhöfn á þeim öldum. er
útlendii kaupmenn slógust um
hverja krummavik við Faxaflóa. .'eg-
ar Þjóðverjai tóku að sækja til
Hafnarfjarðar, slógu Englendingar
búðum í Straumsvíkinni. Þannig var
það vorið 1486. Þá unnu Þjóðverjar
kappsiglinguna til fjarðarins, svo að
Englendingar lögðu skipum sínum
við klettana sunnan víkurinnar. Það-
an gerðu þeir áhlaup á Hafnarfjörð,
tóku þá Hansakaupfar herskildi og
nokkurn hluta áhafnarinnar. Þeir
sigldu með aflann til írlands og
seldu þar skipið og mennina 11 að
tölu í Calway. Það er eitt hið síð-
asta, sem vitað er um þrælaveiðar á
fslandi, unz Hundtyrkinn kom hing-
að 1627.
Vorið 1551 sendi Kristjan kon-
ungur III skipalið til íslands til þess
að brjóta niður uppreisn kaþólskra
manna. Frægasti sjóliðsforingi og
víkingur í Danaher um þær mundir
var Otti Stígsson. Hann lenti tveim-
ur herskipum á Straumsvíkinni fyr-
ir alþingi. Hernum var ekki veitt
nein mótspyrna, af því að Jón Ara-
son biskup og synir hans höfðu fall-
ið fyrir böðulsöxi haustið áður. Norð
lingar drápu Kristján skrifara og
menn hans seint í janúar um vetur-
inn á Kirkjubóli á Rosmhvalanesi.
Nú varð herinn að vinna sér eitt-
hvað til frægðar og sneri því vopn-
um sínum gegn bóndanum á Kirkju-
bóli, Jóni Kenikssyni, og Halli, hús-
manni hans í Sandhólakoti. „Þeir
voru báðir teknir um sumarið eftir
og áttu að flytjast til alþingis. En
þeir voru þverbrotnir og bágir við-
ureignar, fluttu þá að Straumi, og
voru þeir þar báðir hálshöggnir. Þar
ÖNNUR GREIN
var þá kaupstefna. Höfuðin voru fest
á stengur, en bolirnir á hjóli sundur
slitnir, og sá til merkis meir en 20
eður 30 ár.“
Þeir Jón og Hallur voru þverbrotn
ir og bágir viðureignar, svo að her-
inn þorði ekki með þá til alþingis.
Þar var herskipið og kanónurnar svo
langt í burtu. Hér svalaði herinn
metnaði sínum með því frægðarverki
að stegla þá félaga. Hér gat að líta
pyndingatækin og líkami píslarvott-
anna við götuna vegfarendum til
áminningar.
Um túnið á Straumi liggur braut
að Óttarsstöðum, fornri útvegsjörð í
hrauninu utan við víkina. Þar voru
kot í túni, m.a. Eyðikot og Lónakot
nokkru utar með ströndinni. Þar
eru harðbalatún, erfitt um ræktun
og engjar engar, en fjárbeit góð.
Þótt byggðin standi við steypta bíla-
braut og háspennulínu, þá hefur raf-
væðing íslands ekki náð heim á
bæina, og brautin heim er allfrum-
stæð.
Almenuingur nefnast fornleg
hraun utan við Straum, runnín frá
ýmsum eldstöðvum undir Sveiflu-
hálsi, m.a. við Mávahlíðar. Þar er
víða talsverður trjágróður þrátt fyrir
gengdarlausa rányrkju rúmlega 10
alda. „Rifhrís til kolagjörðar á jörðin
í heimalandi, og líður hún á því rif-
hrísi stóran ágang af Stærri og Mínni
Vatnsleysum, ábúendum og hjáleigu
mönnum. Annars brúkar jöíðin
þetta hrís til að fæða kvikfénað í
heyskorti. — ... Eldiviðartak er
af hrísi mestan part“, segir í kafla
Jarðabókarinnar frá 1703 um Hvassa
hraun. Hér var mótekja nær engin
og reki lítill, svo að hrísið var aðal-
eldsneyti manna frá upphafi vega,
og einnig bithagi búsmalans í harð-
indum. Þegar það þraut, rifu menn
lyng og mosa og þurrkuðu þang til
eldsneytis. Menn gengu hart að
gróðrinum engu síður en útigangsfé,
því að eldsneytis varð að afla, hvað
sem'það kostaði. Það eru engin und-
ur þótt gróður um Almenning og
Strandarheiði sé orðinn tærður af
rányrkju margra alda. Eldiviðarskort
urinn var ein af þeim plágum, sem
hrjáði fólk mest um Reykjanesskaga,
og brennið, sem þeir stungu undir
pottinn á hlóðunum, var oft ein-
göngu þurrkað þang og þari.
Almenningur var illrændur í eina
tíð fyrir það, hve hann var ógreið-
fær, og þar var ríki huldufólks og
drauga. Fá skýr kennileiti eru með-
fram bílabrautinni. Goltri heitir hóll,
fyrsti verulegi hraunhóllinn, fyrir ut-
an Straum við veginn. Austan við
Hvassahraun er Sprengilendi, en
nær túninu liggur brautin milli
Skyggnis og Virkishóla.
Nokkru fyrir utan Goltra liggur
vegur af brautinni suður hraunið og
yfir á gamla veginn. Nokkru utar
liggur annar vegur af honum yfir
malargryfju innar í hrauninu.
Gryfja þessi er fornt rauðamelseld-
varp eins og Rauðhóll. Þaðan sér
nokkru utar mikla fjárborg, Krist-
rúnarborg, sem Kristrún Sveinsdótt-
ir húsfreyja á Óttarsstöðum reisti
með vinnumanni sínum einn vetur-
inn seint á 19. öld. Þetta er mikið
mannvirki og sýnir, að konur hafa
kunnað að hlaða grjóti engu síður
en karlar.
Austur af malargryfjunni rís
hraunhæð, Smalaskáli, og er fornt
skotbyrgi efst á henni. Suður af
gryfjunni er hraunið mjög sprungið,
hefur þar hrannazt upp kringum dá-
lítinn gjallhól, eldvarp, og er kollur
hans botn í alldjúpri skál eða kvos
í illgengum hraunkarganum. Hóll
þessi er ósnortinn, af því að illfært
er að honum.
Gamli vegurinn milli Straums og
Hvassahrauns liggur nokkru innar í
hrauninu en bílabrautin. Rauðimel-
ur, fornt eldvarp, er skammt fyrir
austan Smalaskála. Hann er eldri en
hraunið, sem hefur lagzt utan að hon
um.
Sumarið 1906 þokaðist gamli Kefla
víkurvegurinn suður hraunin, og
slógu vegamenn tjöldum um haust-
ið við Rauðamel. Innar í hrauninu
er Gvendarbrunnur, hola í sléttri
klöpp austan við Gvendarbrunnshæð.
Staðurinn er kenndur við Guðmund
biskup góða. Vatnsbólið er heldur
UM REYKJANESSKAGA —
YNGSTA HLUTA ÍSLANDS
856
T í M I N N — SUNNUDAGSBLAÐ