Tíminn Sunnudagsblað - 17.07.1966, Side 17

reiS mest af öllu á þvi að fá fulia
viðurkenningu iierveida þeirra, er
hé) hefðu þrengt ser inn. á sjálfs
ákyörðunarrétti .þjóðarinar Hefiii
verið s'kemmtilegra. að Hafnar-íslend
ingar nefðu iátið málið afskiptalaust
— Og svo kemst friður á að nýju
— Já. þá voru miklir. umbro'atím
ar Einn atburður er mér sérstakiega
minnisstaeður- morðið a iufimund-
Kamban. Það vakti skelfingu meðal
íslendinga Kamban var andvigur öl1
um múhreyfingum. eins og sjá má
af ritum hans. og hafði hreinan sk.iölri
í hvívetna. Ógleymanleg verður mér
ræða mikilsvirts dansks lögfræðing.-
við börur skáldsins, þar sem hann
lýsti sök þjóðar sinnar á atburðinum
og sagði, að sá tími myndi koma, er
Kamban yrði reistur minnisvarði i
Danmörku. Hins vegar verð ég að
segja. að menn þeir. sem æddu vopn-
aðir um borgina þessa fyrstu daga
eftir stríðslok, voru að minni hyggju
alis ekki sannir fulltrúar þjóðarinn-
ar, þó að hún fengi ekki að gert að
sinnj. Fullvíst er, að í Danmörku
hefðu fjöimargir fagnað því, ef þetta
hryllilega mái hefði verið tekið fast-
ari tökum — ekki til þess að refsa
þeim vesalingum, sem létu siga sér
út í óhæfu, heldur til þess að gera
öllum ljóst, hvað að baki lá, hvort
sem hér var um klíkuskap að ræða
eða öfundssýki og tækifærissinnaðan
hugsunarhátt þeirra aðilja, hverjir
sem það voru, sem átóu sökina á því,
að byssumönnum þessum var sigað
á skáldið. Aftur á móti voru viðbrögð
sumra íslenzkra blaða við atburðum
þessum til skammar landi og þjóð ög
báru vitni ömurlegustu leppmennsku,
eins og hver maður getur sannfært
sig um með því að líta yfir blöð
frá þessum tíma. Annars hef ég aldrei
getað fellt mig við hina opinberu
skýrslu um þetta mál, þar er eitthvað
málum blandað. Og þögnin um afdrif
Kambans hefur leitt til þess, að nokk-
uð hefur fyrnzt nafn þessa merkasta
leikritaskálds okkar. Það er því brýn
þörf og skylda að gefa verk hans
hið fyrsta út í vandaðri heildarút-
gáfu.
— Hvenær hélztu heim?
— Það var strax sumarið 1945. Við
fórum með Esjunni, og var það ærið
söguleg ferð. Brezkir dátar gengu um
skipið, gráir fyrir járnum, og yfir-
heyrslur fóru fram ujj> borð. Skip-
ið var yfirfulit og mikil tilhlökkun
meðal fólks. Sjálfur hafði ég þá ekki
komið heim í fimmtán ár.
— Hefurðu saknað Danmerkur?
— Ég á mjög margar góðar endur-
minningar frá Damörku og féll mæta
vel við iand og þjóð, þó að nokkuð
sé ólíkt því, sem hér er. Ég verð
oft gripinn heimþrá eftir borginni við
sundið.
—• Hvað tekur svo við, þegar heim
kemur?
— Ég fer þá að skrifa á íslenzku,
og var sú breyting ekki síður erfið
en fra islenzku yfir á dönsku áður.
Fyrst snaraði ég ýmsum bókum min
um á islenzku en l'ór síðan að frum
semja Auk ritstarfanna var ég um
-keið ntstjori timaritsins Heima er
oezt og hef nú í nókkur ár verið
bókavörður við Borgarbóka«afn
Reykjavikur
— Hvað veldur þvi ástfóstri, sem
bú hefur tekið ’ið sagnfræðileg sögu
afni?
- Ég het mikinn ahuga a sögu ís
lands, einkum .okkar miðöldum og
seinni öldum frao. undir 1800 Þar
er margt einkennilegt a? finna. bæði
menningarlegt og annað. Svo er jafn
an ýmisiegf í fortíðinni. sem á við
nútímann Rithöfundur hlýtur jafnan
að mótast af samtíð sinni, og það
kemur fram í sögulegum verkum
ekki síður en öðrum.
— Já, þú segir í eftirmála við leik-
ritið Valtý á grænni treyju, að verk-
ið fjalli öðrum þræði um hina eilífu
togstreitu milli valdsins og réttlæt-
isins.
— Já, þessi togstreita valdsins og
réttlætisins er það, sem mannkyninu
er hættulegast um þessar mundir,
jafnvel hættulegra en atómsprengjan.
— Hvað geturðu sagt okkur af
vinnubrögðum þínum?
— Ja, byrjunin er sú, að maður
fær áhuga á einhverju söguefni, og
smám saman verða höfuðatriðin ljós.
Hins vegar breytist margt, eftir því
sem verkinu miðar áfram. Við getum
líkt þessu við fjallgöngu. Úteýnið vex,
eftir þvi sem ofar dregur. Stundum
er ég að velta sama efninu fyrir mér
árum saman, R1 dærnis byrjaði ég
að hugsa um Jómfrú Þórdísi árið
1956, en þeirri bók lauk ég ekki fyrr
en fyrir tveimur árum. Ég ætla, að
höfundur hafi alltaf visst umhverfi í
huga á verkum sínum, en unglinga-
ságan Steini í Ásdal er eina bók
mín, sem gerist í átthögum mínum.
Ég er ekki sérstaklega upplagður til
skrifta á neirium sérstökum tíma dags,
en þar sem ég vinn síðdegis í bóká-
safninu, eru morgnarnir mér drýgst-
ir. Mestur tíani fer í það hjá mér
að strika út og breyta, og mér finnst
ósköp gaman að þessu, meðan á því
stendur, en svo er það búið. — Hvað
söguleg efni snertir, þá kynni ég mér
þau eins vel og ég get. Það litla, sem
vitað er um Jón Gerreksson, er úr
annálum að hafa, en Valtýr á grænni
treyju er byggður á gerviþjóðsögu,
sem svo mætti kalla. Um Þórdísar-
mál er gnótt heimilda, en flest verk
mín önnur, sem gerast á liðnum öld-
um, eru ekki beinlínis byggð á sögu-
leguim staðreyndum. Þú mátt bæta því
við, að mér finnst nauðsynlegt að
gæta hófst við það að hnika til sögu-
legum staðreyndum, þótt í skáldverki
sé. Tökum Schiller tid dæmis. Hann
lét Englendinga ekki brenna meyna
frá Orleans í leikriti sínu. Þetta
finnst mér vafasamt. Hvað sjálfan
mig snertir, þá veit ég vel, að
Þórdís var næstum því sloppin. En i
hún slapp samt ekki og það verður |
að vera svo.
— Hefurðu gefið þig mikið að smá |
sagnagerð, síðan þú komst heim?
— Nei, eiginlega ekkert, og flest- |
allir þættir mínir, sem ég samdi ytra,
hafa aldrei birzt á íslenzku. Nokkrir
þeirra komu þó í bókinni Dauðsmanns
kleif Ljóð hef ég ekki samið og að-
eins eitt leikrit, Valtý grænni
trevju. sem sýnt var i Þjóðleikhúsinu
á sínum tíma og mun verða sýnt
i Valaskjálf austur á vetri komanda.
Það verk er reyndar byggt á sam
nefndri skáldsögu eftir mig, er nokk-
urs konar dramatísering á sögunni.
— Hvað hefurðu að segja um þá
kenningu, að skáldsagan, og þá eink-
anlega hin þjóðfélagslega skáldsaga.
sé dauð?
— Þetta get ég alls ekki fallizt
á, og mér finnst allt benda til þess,
að skáldsagan sé að rétta úr kútn-
um um þessar mundir. Hi., þjóðfélags-
lega skáldsaga ber að sjálfsögðu mik-
il merki ritunartíma síns og verður
að metast í því ljósi. Til dæmis um
það má taka Gest Pálsson og Kielland.
Samt myndi ég kalla þá og aðra af
svipuðum toga, svo sem Martin And-
ersen Nexö, sígilda höfunda. Flestar
þjóðfélagslegar skáldsögur íslenzkar
eiga rót sína að rekja til kreppu-
áranna, en síðan hefur margt breytt,
og þess hlýtur að gæta í sagnagerð-
inni. Annars er rithöfundur alltaf að
reyna að koma einhverju til leiðar
með verkum sínum, og þjóðfélags-
leg vandamál koma á einhvern hátt
fram í flestum bókmenntaverkum, til
að mynda hjá Jóni Trausta, sem ekki
var á neinn hátt byltingarsinnaður.
Ég hygg, að sögur hans hafi átt rík-
an þátt í bættri meðferð sveitarómaga
hér á landi. Væri fróðlegt, ef ein-
hver fræðimaður tæki sér fyrir hend-
ur að rannsaka þetta.
— Vildirðu nefna einhverja sér-
staka höfunda, sem þú hefur dálæti
á?
— Þar er af miklu að taka. Þó
held ég, að Hamsun myndi vera efst-
ur á blaði. Auk þess get ég nefnt
19. aldar höfundana rússnesku, sömu-
leiðis þá Hemingway og Faulkner og
meðal þeirra yngri, sem ég hef lesið,
Norðmanninn Jens Björnebo og Þjóð
verjann Manfred Gregor. Aftur á
móti þykir mér erfitt að gera upp
á milli öndvegishöfunda okkar fs-
lendinga.
— Telur þú, að íslenzkir rithöf-
undar hafi gert sér of títt við ís-
lenzíkt sveitalíf um og fyrir síðustu
aldamót?
— Ek'ki skal ég segja um það, en
Framhald á bls. 597.
T í M I N N — SUNNUDÁGSBLAÐ
593