Tíminn Sunnudagsblað - 12.08.1972, Blaðsíða 4

nokkru rætur að rekja til skólavistar
Snorra i Skálholti og orðalags, sem
skólapiltar þar iðkuðu i ýmsum
dægrastyttingum sinum. Þá má og
rekja áhrifaþræði frá verkinu til ým-
issa átta i bókmenntum næstu tima,
svo að ljóst er, að Snorri hefur hér lagt
fram allmerkt framlag til bókmennta
timabilsins, þótt erfitt sé að meta
verkið, meöan það er óútgefið.
Auk þess er mikið af kveðskap
margvislegs efnis til eftir Snorra, en
þar á hið sama við, að meginhluti þess
f er óútgefinn. M.a. hefur hann ort
ýmislegt um ýmsa samtimaviðburði,
en eitt lifvænlegasta kvæði hans, sem
út hefur verið gefið, er þó Þorrabálk-
ur. Þar er vetrarmánuðurinn Þorri
persónugerður i mynd skrautbúins jöt-
uns á hestbaki og lýst fundi og við-
ræðum hans og höfundarins. Þorri
lýsir þar uppruna sinum, hátterni og
ferðalögum, boðar komu dóttur
sinnar, Góu, á hæla sér og kveður
siðan, eftir að hafa afþakkað boð höf-
undarins um að ganga i bæ hans og
þiggja af honum hressingu. Höfund-
urinn hefur hins vegar séð að búningur
hans og útlit er i nærsýn ekki svo
glæsilegt sem honum virtist i fyrstu,
þvi að m.a. lýsir hann honum þá svo:
Hárið var sem
hrimdinglar freðnii;
og kampar sem karrar
kolryðgaðir,
veit ég að meyjum
mjúkvöruðum
kynlegt mun þykja
að kyssa Þorra.
En brynjan sem huldi
bol jöfurs
var loðin há, blaut,
af ljósri meri,
en silkikuflur,
sem hana huldi
var hæra prjónuð
úr hári brúnu.
Persónugerving hins harða vetrar-
mánaðar er hér einlæglega gerð og af
allnokkurri fimi, auk þess sem stillinn
er liprari og hnökraminni en t.d. er i
rimum hans, svo að kvæðið i heild má
teljast alllifvænlegt. Það hefur lika
dregið á eftir sér nokkurn slóða i siðari
ljóðagerð, m. a ; gætir áhrifa þess i
hinu alþekkta kvæði Veturinn eftir
Bjarna Thorarensen..
Þorlákur Þórarinsson (1711-73)
fæddist að Látrum á Látraströnd og
sat i Hólaskóla, þaðan sem hann út-
skrifaðist 1731. Sama ár varð hann
djákn á Möðruvöllum, og til Möðru-
vallaprestakalls vigðist hann 1745.
Hélt hann þvi til æviloka og var auk
556
þess prófastur i Vaðlaþingi um tima,
en bjó aö Ósi i Hörgárdal. Lauk ævi
hans svo, að hann drukknaöi i Hörgá.
A sama hátt og Snorri Björnsson
byggir Þorlákur á fornri rót i skáld-
skap sinum. Að þvi er varöar lipur-
leika I kveðandi er þó ,óliku saman að
jafna i verkum þessara tveggja höf-
unda, þvi að Þorlákur er eitt fimasta
og listrænasta skáld 18. aldar, þótt
hann sé á hinn bóginn ekki nægilega
frumlegur og brautryðjandi i verkum
sinum til þess að hann megi telja til
höfuðskálda. Skáldskapur hans er ekki
mikill að vöxtum, en varð snemma
kunnur, þvi að aðeins tveimur árum
eftir andlát hans kom út ljóðabók
hans, Nokkur ljóðmæli. Var hún prent-
uð á Hólum 1775, og sá Hálfdán Ein-
arsson skólameistari um útgáfuna og
ritaði að henni formála. Innihald
bókarinnar er að visu mestmegnis
trúarlegur kveðskapur Þorláks, en i
samræmi við hræringar timanna er
þar þó einnig prentað nokkuð af
veraldlegum kveðskap hans. Er þetta
þvi talið fyrsta útgáfa ljóðasafns eftir
islenzkt skáld, þar sem jafnframt
trúarkveðskap gætir nokkuð verald-
legs skáldskapar, ef frá er talið Hall-
grimskver, safn ljóða Hallgrims
Péturssonar, sem fyrst kom út á Hól-
um 1755.
Þetta safn af ljóðum Þorláks
Þórarinssonar, sem meðal almenn-
ings hlaut nafnið Þorlákskver, náði
vinsældum og var þrivegis endur-
prentað. Kom önnur útgáfa út á Hólum
1780, litið eitt aukin, einkum af verald-
legum kveðskap, og sú þriðja i Viðey
1836. Fjórða útgáfa kom svo i Reykja-
vik 1858, „stórum aukin, endurbætt og
löguö” að þvi er segir á titilblaði. Er
þar miklu bætt við, fyrst og fremst þó
verkum veraldlegs efnis og er þar að
finna ýmis bezt gerðu verk Þorláks
þeirrar tegundar.
Þegar i fyrri útgáfum Þorlákskvers
gætir talsverðrar fjölbreytni i yrkis-
vali. Einna mest áberandi eru þó
sálmar og andleg ljóð ýmislegs efnis,
einnig sérstakur flokkur bruðkaups-
ljóða ásamt ljóöum til að syngja A
erfisdrykkjum, og auk þess eru nokku^
tækifæriskvæði og erfiljóð i þeim hópi.
Þá yrkir hann einnig heimsádeilu-
kvæði af ýmsu tagi og flest i anda eldri
tima, m.a. keimlikt hliðstæðum kveð-
skap austfirzku skáldanna á öldinni á
undan. Viðamest af þeim verkum eru
tvö löng kvæði undir rimnaháttum,
Vitaslagur, um lesti fólks með hollum
dæmum til eftirbreytni, og Þagnar-
mál, þar sem deilt er allhart á sam-
timamenn hans, einkum hina lægra
settu i þjóðfélaginu, sem höfundi þykja
kröfuharðir og duglitlir, en vilja þó
berast mikiö á. I niöurlagi kvæðisins
vikur hann og að tóbaksnotkun, sem
honum þykir til litillar prýði i óhófi.
Sömuleiðis setur hann i nokkrum smá-
kvæðum fram allhvassa ádeilu á ýmsa
mannlega lesti, svo sem á leti, ill-
mælgi, drykkjuskap, drambsemi og
ágirnd, i kvæðunum Hofpris letinnar,
Illmálug tunga, Ofdrykkju viður-
styggð, Drambseminnar viðurstyggð
og Agirndarinnar viðurstyggð. Annað
kvæði i svipuðum anda, sem fyrst er
prentað i 4. útg. Þorlákskvers, er
Marklýsing á óþrifnum vinnudrósum,
þar sem vinnukonum er sagt óþyrmi-
lega til syndanna, m.a. þannig:
Sig nenna sizt að lauga
sámleitar með ódámi
rabbandi rifa i lubbann,
ram-særa tiðum lærin,
klæðst ei af tánum klistur,
krimóttar samanlimast,
stök er i lörfum stækja,
stendur ódaunn af kvendum.
I þessum kvæðum sinum birtist Þor-
lákur þvi sem hvass og siðavandur
ádeiluhöfundur, em öðru máli gegnir
hins vegar um eitt þekktasta og lif-
vænlegasta verk hans, Danslilju, sem
sömuleiðis komst ekki inn i Þorláks-
kver fyrr en í 4. útgáfu. Það hefst
þannig:
Við i lund,
lund fögrum, eina stund,
sátum sið sáðtið,
sól rann um hlið,
hlé var hlýtt þar,
háar og bláar,
ljósar og grænar
liljurrjar vænar
i laufguðum skans
þar báru sinn krans
sem brúðir með glans
búnar i dans....
Hér er léttleikinn, rimgleðin og lifs-
ánægjan i algleymingi, alls ólikt þung-
lamalegum rimþrautum rimnaskáld-
anna, sem svo mjög kveður að i kveð-
skap samtimans, og með þessum hætti
heldur Þorlákur áfram út kvæðið lýs-
ingunni á dvöl elskendanna i hinni
fögru náttúru, unz hann sleppir loks
fram af sér rimbeizlinu i niðurlaginu,
sem svo hljóðar:
Gjóði Þundar góð-hróðug undi
glóða sunda rjóð slóð i lundi,
hróðurs punda hljóð dundi,
hlóðu blundi ljóð sprundi,
rjóður stundi, móð mundi
myndað yndi fljóð.
Mun leitun að öðru kvæði hérlendu
frá átjándu öld, sem jafn fimlega sé
ort.
Þorlákur hefur þó ort fleira laglegt
Sunnudagsblaö Timans