Morgunblaðið - 16.06.2004, Blaðsíða 28

LISTIR
28 MIÐVIKUDAGUR 16. JÚNÍ 2004 MORGUNBLAÐIÐ
R
is og þýlindi, metnaður og metn-
aðarleysi er sitthvað, skrifari varð
rækilega var við það á ferð sinni til
Bandaríkjanna, og bar saman við
ástandið á heimaslóðum.
Vitaskuld er skilningurinn á vægi sjónmennta
annars eðlis og fjárstreymið til lista af ólíkum
víddum, einnig marka höfðatöluna tveir and-
stæðir pólar, mikið við lítið, heimsálfa á móti
eyríki í norðri, segir þó ekki alla söguna.
Bandaríkin eru ríkasta þjóð í heimi, líka sú
blandaðasta, innflytjendur hafa streymt að úr
öllum áttum og borið með sér framandi siði og
gildi, jafnt allur sá fjöldi sem kom frá Asíu og
Evrópu, sem litli hópurinn frá Íslandi. Þó hafa
flestir samlagast viðtekinni menningu og halda í
heiðri, einnig afkom-
endur þrælanna frá Afr-
íku, en í raun eru
Bandaríkin margar þjóð-
ir og mörg þjóðarbrot.
Að sú mynd sem við
blasir í sjónvarpinu með
íþróttir og niðursoðna lágmenningu í öndvegi sé
hin kórrétta er fjarri lagi, hér mætti stundum
vísa til orðtækisins; bylur hæst í tómri tunnu. Í
landinu þróast einnig hámenning og ýmsa nafn-
kenndustu menntastofnanir heims má finna þar,
en líka ótal miðlungs háskóla. Maður upplifir
þessar andstæður með ýmsum hætti, til að
mynda er langur vegur frá fólkinu sem af íhygli
og lífsnautn reikar um sali safna og til miðaldra
leigubílstjórans sem ók okkur á hið reisulega
Þjóðarsögusafn Bandaríkjanna, en vissi ekki
hvar það var (!), kominn í næsta nágrenni þess
á Constitution Ave, og varð að spyrja aðra bíl-
stjóra til vegar. Eða unga bílstjórans í New
York sem ég bað um að aka mér á MoMA á
Queens. Sá hristi skilningsvana höfuðið og leit-
aði upplýsinga hjá nokkrum félögum sínum í ná-
grenninu, sem höfðu jafntakmarkaða hugmynd
um það. Kallaði upp miðstöðina og talaði um
stund í gemsann, var þá trúlega fyrirlagt að aka
í ákveðið hverfi á Queens, spyrja þarnæst til
vegar. Gerir svo og ekur að verksmiðju nokk-
urri, snaraðist út og kallaði upp mann í gegnum
rimla á stórri hurð, sá kom von bráðar en
reyndist ei heldur margfróður hér um, hvarf
aftur inn til að fá nánari upplýsingar, en gat svo
bara sagt að safnið væri einhvers staðar nærri,
hvarf við svo búið. Bílstjórinn skiljanlega ekki
upplitsdjarfur en settist inn og hugsaði sitt ráð
nokkur augnablik, en þá birtist maðurinn á ný
hrópaði og veifaði allt hvað tók til að vekja at-
hygli okkar. Nú var náunginn alveg viss og
benti í ákveðna átt og síðan skyldi sveigt til
hægri, þetta gerði bílstjórinn og það stóð heima
safnið reyndist í minna en 100 metra fjarlægð!
Okkur Evrópubúum kemur þetta spanskt fyrir
sjónir því MoMA er eitt nafnkenndasta safn í
heimi og iðulega í fréttunum. Unga manninum
raunar til nokkurrar afsökunar að um útibú
safnsins er að ræða meðan stendur á end-
urbyggingu gamla safnsins á 53 stræti vestur
milli fimmtu og sjöttu traðar. Í hvorugu tilviki
sallaklárt að ekki var um pretti að ræða, líkast
til stórum frekar þegar mig bar að í New York
og bílstjórinn var kominn upp á 55. götu fimmtu
traðar þegar ég vakti athygli hans á að hótelið
mitt sem hann þóttist kannast svo vel við væri á
þeirri 47. vestur!
Andstæðurnar vissulega miklar í henniAmeríku, landið býður eins og flestirvita upp á flest hið besta og versta íheimi hér og allt þar á milli, ríkidæmi
og fátækt, hámenningu og lágmenningu og allt
þar á milli. Trúlega vegna þess að þeir hafa
lengstum lagt svo mikla áherslu á einstaklings-
framtakið og opið þjóðfélag, um leið er þeim
mjög í mun að styrkja ímynd sína, halda gaum-
gæfilega utan um hana. Rækta alla þætti menn-
ingar sinnar, eru þannig jafnuppteknir af fortíð-
inni og nútíðinni sem endurspeglast einkar vel í
myndlist og sjónmenntum, grandskoða liðin
tímabil af sama ákafa og þeir halda nú-
listamönnum sínum fram. Í eystri álmu Þjóð-
listasafnsins mátti þannig einnig líta málverk,
sem þættu lítilsigld og úrelt af menningarvitum
norðursins, ekki síst hérlendum, en eru þó mjög
sterkur þáttur amerískrar þjóðarvitundar.
Lýsandi hér um eru þrjár steinríkar konur
sem stóðu að baki stofnun MoMA í New York,
sem grunnur var lagður að 1929 og er fyrsta
núlistasafnið í heiminum. Hugmyndina fengu
þær í og með er þeim var sögð sagan af van
Gogh, fátækt hans og mótlæti, fyrir höfðu þær
eðlisávísunina, fjármagnið og þekkinguna á
framsækinni myndlist. En seint hefði þeim dott-
ið í hug að um leið væri tilefni til að rífa niður
arfleifð fortíðar, að stuðningur við samtímalistir
hefði samasemmerki við niðurrif núliðinna og
eldri gilda. Hér má koma fram að Núlistasafnið
í París opnaði ekki fyrr en 1937, sem kemur
sennilega mörgum spánskt fyrir sjónir. Sú
meinlega og arfavitlausa hugmynd að valta yfir
fortíðina á að stórum hluta rætur að rekja til
þess tíma er æstum og fávísum múg var sigað á
arfleifð aldanna eftir byltinguna í Rússlandi og
löngu seinna menningarbyltinguna í Kína, neyð-
arlegt að vestrænir menntamenn létu glepjast
og núlistamenn tímanna vildu leggja eld að
söfnum og láta jarðýtur sópa burt rústum forn-
aldar, eins og til að mynda Forum Romanum.
Svo komið í meira lagi undarlegt að líta til baka
og áranna eftir seinni heimsstyrjöldina, er slag-
orð niðurrifsins voru einna háværust, sér í lagi
vegna þess að á seinni tímum hefur hátæknin
gert fortíðina forvitnilegri en nokkru sinni fyrr,
vísinda-, náttúru- og sögusöfn heimsborganna
yfirfull alla daga.
Tel þetta spjall mikilvægt innlegg tilsamanburðar og skara ferðapistlamína, vegna þess að við erum ekkinægilega með á nótunum um þetta
mikilvæga jafnvægi milli fortíðar og nútíðar, að
halda utan um eigin arfleifð. Dæmigert hér um
er hávaðinn og metnaðurinn í kringum sýningu
Ólafs Elíassonar, hins vegar metnaðarleysið og
ládeyðan varðandi sýningu í Gerðarsafni á ís-
lenzkum málverkum í eigu einstaklinga í Dan-
mörku, forvitnilegt framtak og um margt vel
staðið að því af hálfu Dana, afrakstur drjúgrar
og fórnfúsrar vinnu í tvö ár ef ekki lengur.
Jafnframt landlæg tilhneiging til að valta yfir
fortíðina, hún skal víkja fyrir niðursoðnum nýj-
ungum, jafnvel hismi og hjómi, að viðbættu við-
varandi lítilþægni listamanna gagnvart meintum
nústraumum frá útlandinu. Enn einu sinni
ástæða til að minna á og vísa til, að þegar Am-
eríkumenn lyftu upp og jarðtengdu eigin mynd-
list hrifsuðu þeir með tíð og tíma til sín for-
ustuna frá París. Og þegar Þýðverjar gerðu það
sama, þurftu framsæknir innlendir listamenn
ekki lengur að hafa sannað sig í París til að
hljóta viðurkenningu á heimaslóðum. Á tíma-
skeiði er spannaði áratug eða svo risu upp tíu
mikilsháttar núlistasöfn í Þýskalandi og það
varð stórveldi í heimslistinni. Ekkert gerir inn-
viði þjóða rismeiri en rótgróin menning, reynist
sú auðlegð sem blívur og helst eykur sjálfstæði
og orðstír þeirra út á við. Í ljósi reynslunnar
þannig farsælla að líta inn á við heldur en að
miða allt sem gert er við útlandið eða það sem
er hinum megin við fjallið til undirbyggingu
þess. Vera alltaf tilbúnir með rauða dregilinn,
lyfta því upp til hásætis sem menn halda að sé
það heitasta á alþjóðavettvangi. Segi halda, eitt
er að halda annað að vita, yfirleitt fjölmargt
annað að gerast en hingað ratar, utan einsýnna
viðhorfa og ranghugmunda. Vongleði framtíðar,
fata morgana, erum þó við sjálf, ris okkar og
metnaður…
– Hugmyndin að þessum pistli mótaðist við
skoðun listasafna í Washington einkum eftir að
hafa óvænt litið stórt myndverk Ólafs Elíasson-
ar af húsum í Reykjavík á hinu glæsilega Hirs-
horn-núlistasafni í Washington. Tók á sig form
er gengið var um nær galtóma sali Gerðarsafns,
þar sem sýningin Íslenzk málverk í einkaeign í
Danmörku er að renna sitt skeið.
Metnaður/metnaðarleysi
Morgunblaðið/Bragi Ásgeirsson
Ólafur Elíasson: Hús í Reykjavík, Hirshorn-safnið í Washington.
Hluti myndverka Júlíönu Sveinsdóttur á sýningunni Íslenzk málverk í eigu Dana, í Gerðarsafni.
SJÓNSPEGILL
Bragi
Ásgeirsson
bragi@internet.is
KRAFTUR hins lútherska
sálmalags, af melódískum rótum
fornra kaþólskra lofsöngva og
þýzkra þjóðlaga, hefur fylgt okkur
frá ómunatíð í þraut og heill. Það
er eitthvað sérstakt við þessi lög
sem loða við minnið eins og iglur,
og óneitanlega freistandi að nota í
tónverkum og útsetningum lag-
stúfa sem allir þekkja, eins og ýmis
klassísk dæmi sanna.
Raunar væri ofsagt að frum-
kjarni sálmalaga frá 16. og 17. öld
sé fyrirferðarmikill á þessum
hljómdiski. Langflest lögin eru af
öðrum toga og yngri, mörg þeirra
af engilsaxnesku málsvæði en einn-
ig mörg af norrænu, þ. á m. nokkur
íslenzk frá nútíma. E.t.v. að hluta
undir áhrifum frá núgildandi breið-
um samnefnara við hérlend brúð-
kaup og jarðarfarir, þar sem
bregður fyrir tónefni sem hvarflaði
ekki að neinum fyrir 30–40 árum að
tengja við slík tímamót. Um leið er
eftirtektarvert hvað íslenzk þjóðlög
við sálmtexta liggja hér óbætt hjá
garði. E.t.v. til marks um hvað þau
þykja viðkvæm og vandmeðfarin,
eða þá hvað sá tónlistararfur er
löngu gleymdur og grafinn í vitund
þjóðarinnar nema á menningartylli-
dögum eins og Sumartónleikum í
Skálholti.
Nú mætti kannski halda að um
sé að ræða yfirkeyrt hjálpræðis-
popp með grenjandi „ad lib“ saxo-
fónlínum út um allt a la Jan Garba-
rek, eins og ég hélt reyndar sjálfur
er ég brá diskinum á fóninn í fyrsta
sinn. Svo er þó ekki, og sem betur
fór reyndust hinar fáu og spar-
neytnu spunastrófur Sigurðar
Flosasonar flestar smekklega við
settar, og einnig hinn (líklega oft-
ast útskrifaði) leikur Hallfríðar
Ólafsdóttur og Daða Kolbeinsson-
ar, þótt flautan gæti að sumra
smekk stöku sinni minnt á ofsykrað
kransakökuskraut með einstaka
tóni á skjön, t.d. í Vertu, Guð faðir,
faðir minn.
Annars bætast slík „aðskota-
obbligató“ aðeins við minnihluta
laganna, og breitt úrvalið tryggir
furðumikla fjölbreytni, enda þótt
varla sé ætlazt til að menn hlusti á
ríkulega fylltan diskinn í einni
bunu. Sumum kann að þykja flutn-
ingur kórsins í kraftlausara lagi,
miðað við ekta svartan baptista-
gospelsöng eða rússneskan rétt-
rúnaðarkór. Öðrum mun á hinn
bóginn þykja þakkarvert að að-
standendur skuli hafa sniðið sér
stakk eftir vexti, enda má söngur
kórsins heita lýtalaus og án þung-
lamalegra kúnstpása á hendinga-
mótum, burtséð frá ofurlitlu mis-
vægi á kostnað karlaradda.
Yfirbragðið ber í heild keim af
hlédrægum en snyrtilegum nor-
rænum kirkjukórssöng eins og
hann gerist beztur. Í mínum huga
standa að öðru leyti upp úr ferska
sænska þjóðlagið Ó, vef mig vængj-
um þínum, Ó, undur lífs Jakobs
Hallgrímssonar og Nú hverfur sól í
haf eftir Þorkel Sigurbjörnsson,
ásamt sígildu perlu hans Heyr,
himna smiður.
Hlé-
drægt en
snyrti-
legt
TÓNLIST
Kammerkór Langholtskirkju
Sálmar í sorg og von. 26 íslenzk og er-
lend sálmalög, m.a. í útsetningum Gunn-
ars Gunnarssonar, Hildigunnar Rúnars-
dóttur og Þorkels Sigurbjörnssonar.
Guðmundur Sigurðsson & Gunnar Gunn-
arsson orgel, Sigurður Flosason saxo-
fónn, Daði Kolbeinsson óbó og Hallfríður
Ólafsdóttir flauta ásamt Kammerkór
Langholtskirkju. Stjórnandi: Jón Stef-
ánsson. Lengd: 79:20 mín. Skálholts-
útgáfan SÚCD008, 2004.
HLJÓMDISKUR
Ríkarður Ö. Pálsson