Lesbók Morgunblaðsins - 18.01.2003, Side 5

LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 18. JANÚAR 2003 5
og félagar voru ítrekað yfirheyrðir í þaula af
umflakkandi sovétagentum í Lundúnum, en
endurteknar hollustuyfirlýsingar þeirra gerðu
ekki annað en auka á grunsemdir Sovétmanna.
Vænisýkin er innbyggð í leyniþjónustustarf-
semi, því löngu síðar, þegar breska leyniþjón-
ustan þjarmaði að Blunt á sjöunda áratugnum,
urðu mótbárur hans einungis til að sannfæra
viðmælendur hans um að njósnanetið í Bret-
landi hefði verið mun víðfeðmara en það var í
raun og veru.
„Undir handarjaðri Sovétnjósnara“
Afhjúpun Anthonys Blunts úti í Lundúnum
varð forsíðufrétt í Dagblaðinu hér uppi á Ís-
landi hinn 16. nóvember 1979. Þar á bæ hafði
blaðamanni hugkvæmst að hringja í undirrit-
aðan, sem verið hafði námsmaður við Court-
auld Institute á árunum 1972–74, til að spyrja
álits á tíðindunum. Þær upplýsingar að þrír Ís-
lendingar, Björn Th. Björnsson, Hannes Háv-
arðarson, sem síðan ílentist í Bretlandi, og
undirritaður, hefðu allir stundað nám undir
handarjaðri þessa Sovétnjósnara urðu síðan
vatn á myllu Indriða G. Þorsteinssonar –
Svarthöfða – sem fékk það þar með staðfest
sem hann hafði lengi grunað, að íslenskir list-
fræðingar væru kommadindlar. Indriði þóttist
þá eiga harma að hefna, þar sem þessir sömu
fræðingar höfðu nýlega samþykkt að mótmæla
þeirri ráðstöfun Reykjavíkurborgar að fela
honum að rita ævisögu Jóhannesar Kjarvals.
Bók Miröndu Carter varð til þess að ég fór
að rifja upp minningar frá námi mínu við
Courtauld Institute. Þar er ítarlega lýst því
andaktuga andrúmslofti sem ríkti í stofnuninni
síðustu árin sem Blunt var þar við stjórnvöl-
inn. Hún var þá til húsa við Portman Square,
steinsnar frá Oxford-stræti, í glæsilegri 18.
aldar byggingu eftir breska arkitektinn Ro-
bert Adam, einn af meisturum klassískrar
endurreisnar. Hjarta byggingarinnar er mik-
ilfenglegur bogastigi; meðfram honum eru
styttur og margbrotið veggskraut og hvelfing í
nýklassískum stíl kórónar sköpunarverkið.
Daglega gengu helstu listfræðingar Breta upp
og niður þennan stiga, til dæmis John Shear-
man, sérfræðingur í 16. aldar list, John Gold-
ing, sérfræðingur í kúbisma og náinn vinur
nokkurra helstu listamanna á Bretlandi, Alan
Bowness, síðar forstöðumaður Tate-safnsins,
Anita Brookner, sérfræðingur í franskri 18.
aldar myndlist og síðar skáldsagnahöfundur,
Michael Hirst, sérfræðingur í verkum Mich-
elangelós, og fleiri átórítet sem aðkomumaður
þekkti einungis af bókum.
Á vordögum ársins 1972 var aðkomumaður
ofan af Íslandi ekki sérlega upplitsdjarfur inn-
an um þessar vitsmunaverur. Tilhugsunin um
munnlegt inntökupróf hjá sjálfum æðstaprest-
inum, Anthony Blunt, varð heldur ekki til að
auka á sálarfrið undirritaðs. Mér var vísað inn
í hátimbraða skrifstofu hans, þar sem ég þótt-
ist þekkja fyrir málverk eftir Renoir, Cézanne
og Picasso. Flest annað var þar á rúi og stúi,
og baðst Blunt forláts á óreiðunni af fágaðri
kurteisi.
Blunt hafði orð á sér fyrir að vera stundum
kaldranalegur við kollega sína, en viðmótsþýð-
ari – „hann sjálfur“ – þegar nemendur áttu í
hlut. Það var og reynsla mín af honum. Hann
var hávaxinn og krangalegur að sjá, með ílangt
og tálgað andlit, há kollvik og sérkennilega
sveipi í gráspengdu hári, eins og algengt er um
breska karlmenn af yfirstétt. Hins vegar var
útgangurinn á honum ekki sérlega yfirstétt-
arlegur, því yfir teinóttri skyrtunni var hann í
stagbættri peysu. Af buxum Blunts að dæma
var straujárn heldur ekki mikið notað í hans
ranni.
Handaband Blunts var laust, en mér þótti
hann spyrja af áhuga um hagi mína með sinni
lágu og íðilbresku röddu. Sagðist hann lengi
hafa haft áhuga á að koma til Íslands, og
nefndi m.a. kynni Audens vinar síns af landinu
og tvo Íslendinga sem verið höfðu við nám við
Courtauld, átti þá sennilega við áðurnefnda
Björn Th. og Hannes Hávarðarson.
Sjálft munnlega prófið tók fljótt af. Ég naut
þess að hafa verið í Flórens mánuðina þar á
undan og gat spjallað af skynsamlegu viti um
eina af uppáhaldskirkjum Blunts þar, Orsan-
michele. Auk þess tókst mér að bera kennsl á
vatnslitamyndir af skýjabólstrum eftir Con-
stable sem Blunt var þá með undir höndum.
Þetta nægði til að fleyta mér inn í háborg list-
sögurannsókna í Bretaveldi.
Gömul róttækni
Þetta var síðasta ár Blunts við Courtauld, og
því var kennsluskylda hans í lágmarki. En
andi hans sveif alls staðar yfir vötnunum.
Hann hafði tekið þátt í að koma ýmsum sam-
kennurum sínum til manns og móta námsefni
þeirra, auk þess sem hann hafði samið ýmsar
af þeim fræðibókum sem stuðst var við í að-
skiljanlegum kúrsum, t.d. um
hugmyndasöguna að baki ítalskri myndlist,
um franska myndlist á 16. og 17. öld, um bar-
okk mynd- og byggingarlist á Ítalíu, um
breska fjöllistamanninn William Blake og loks
um Picasso.
Ég var ekki einn um að skynja í umfjöllun
Blunts um Picasso nokkuð aðra „nálgun“ en ég
bjóst við, miðað við þá miklu áherslu á hlut-
læga athugun á öllum aðstæðum listamanna
sem nemendum við stofnunina var innprentuð.
Í tveimur bókum Blunts um Picasso, sem rit-
aðar voru á sjöunda áratugnum, var skynjun
hans á verkum listamannsins til dæmis ekki al-
veg laus við díalektíska efnishyggju í marx-
ískum dúr, áherslur á mótandi áhrif þjóð-
félagsins.
Nokkrir skólabræður mínir, öllu næmari á
vitsmunaleg blæbrigði en ég, þóttust einnig
finna fyrir gamalli róttækni í árlegum fyrir-
lestri Blunts um fræga veggmynd Picassos,
Guernicu, þar sem hann talaði af óvenjulegri
ástríðu um útbreiðslu fasismans og borgara-
stríðið á Spáni á fjórða áratugnum. Yfir sérrí-
glasi í kjölfar fyrirlestrarins tjáði Blunt for-
vitnum nemanda að hann hefði heitið að
ferðast ekki til Spánar meðan Franco væri of-
ar moldu.
Í kaffitímum nemenda var ævinlega mikið
skeggrætt um menn og málefni. Pólitísk fortíð
Blunts var hins vegar aldrei nefnd í mín eyru,
enda höfðu fáir þá vitneskju um hana. Hins
vegar höfðu eldri nemendur uppi ýmislegt
glens um kynhneigð hans og áhuga á ungum
rustum. Þá hitti hann á búllum samkyn-
hneigðra og dró með sér heim um miðnæt-
urbil. Þar sem heimili Blunts var á efstu hæð
stofnunarinnar lenti það oftar en ekki á dyra-
verðinum, ljúfmenni sem mig minnir að héti
George, að bjarga húsbónda sínum úr klóm
þeirra að „viðskiptum“ loknum eða sjá til þess
að þeir hefðu ekki með sér verðmæti úr íbúð
hans þegar þeir fóru.
Einu sinni á ári var nýnemum boðið í sérrí
upp á loft til Blunts. Þar vakti athygli margra
ósamræmið milli listaverkanna á veggjunum
og innréttinga í íbúðinni. Á gólfi var slitinn
gólfdúkur, teppi voru trosnuð og húsgögn
bæði lúin og sundurleit, en á veggjum hengu
ómetanleg listaverk eftir Poussin, Tintoretto
og Picasso. Fæst þeirra átti Blunt sjálfur,
heldur mun hann hafa fengið þau að láni hjá
vinum og kunningjum. Í okkar hóp var hús-
bóndinn gestrisnin uppmáluð og fús að ræða
hvaðeina sem bryddað var upp á. Um lista-
verkin á veggjunum ræddi Blunt af ungæð-
islegri ákefð sem kom á óvart þeim sem heyrt
höfðu sögur af kuldalegu viðmóti hans. Sérrí-
glös voru fram borin af „einkaþjóni“ Blunts,
þéttum og dökkbrýndum ungum manni sem
ekki sagði aukatekið orð og lét sig hverfa að
uppáhellingu lokinni. Í bók Miröndu Carter
kemur fram að þessi sambýlismaður Blunts
hét John Gaskin og var fyrrverandi hermaður
af írskum ættum. Afdrif hans urðu raunaleg,
því meðan þeir Blunt fóru huldu höfði í kjölfar
uppljóstrunarinnar 1979 reyndi hann að fyr-
irfara sér með því að kasta sér niður af svölum,
en var þá bjargað. Árið 1988, fimm árum eftir
dauða Blunts tókst Gaskin ætlunarverk sitt,
fleygði sér þá fyrir lest.
Dyravörðurinn
En kannski eru mér minnisstæðust þau
skipti sem Blunt leysti af vin sinn, George
dyravörð, og tók að sér að gæta útidyra og
fylgjast með því að nemendur sem unnu fram
eftir á bókasafni stofnunarinnar tækju ekki
bækur með sér heim í leyfisleysi. Það var engu
líkara en sjálfur prófessorinn gengist upp í
þessum lítilmótlega starfa, því hann fór sér í
engu óðslega og rabbaði góðlátlega um daginn
og veginn meðan hann gaumgæfði bókaúttekt-
ir nemenda, lét jafnvel nokkur orð falla um
stakar bækur og höfunda þeirra. Oftar en ekki
flökraði að mér að Blunt væri að þessu fyrir
einmanaleika fremur en nauðsyn. Í dag renna
minningarnar um þessa dyravörslu Blunts
hins vegar saman við lýsingar Miröndu Carter
á því hvernig yfirstéttardrengirnir fjórir
smygluðu leyniskjölum framhjá dyravörðum
bresku leyniþjónustunnar forðum daga. Við-
leitni Blunts virðist hafa verið álíka árangurs-
rík og leyniþjónustunnar, því bókaverðir við
Courtauld voru stöðugt að lýsa eftir horfnum
bókum.
Í bókinni um Blunt kemur fram að hann um-
bar úskúfun sína með allt að því stóísku jafn-
aðargeði, og höfðu sumir orð á því að upp-
ljóstrunin hefði verið honum léttir. Hann hélt
ótrauður áfram rannsóknum sínum á barokk-
myndlist. Aldrei kvartaði hann yfir hlutskipti
sínu, og í þau fáu skipti sem hann lét í ljós
gremju beindist hún að þeim sem reynt höfðu
að níða niður vini hans og kunningja, einkum
og sérílagi að gulu pressunni. Gömul vinkona,
Margot Wittkower, sem ekki gat fengið af sér
að afneita Blunt eftir 40 ára vináttu, var ein af
fáum sem fengu hann til að tala opinskátt um
margskiptan feril sinn. „Hvernig gastu um-
borið að þjóna svona mörgum herrum í einu?“
spurði hún eitt sinn. Blunt lyfti viskíglasi sínu
og sagði: „Með þessu hér, með vinnu og enn
meiri vinnu.“
Anthony Blunt lést skyndilega úr hjarta-
slagi, 75 ára að aldri, hinn 26. mars 1983. Við
bálför hans voru blaðamenn fleiri en syrgj-
endur.
Heimildir: Miranda Carter – Anthony Blunt – His
Lives, 590 bls., Macmillan, 2001.
Höfundur er listfræðingur.
Blunt svarar spurningum blaðamanna The Times 1979.
Anthony Blunt í sumarskóla í Þýskalandi árið 1974. Frá vinstri talið: David Thompson, Geoffrey
Ashton, Pauline Plummer, Blunt sjálfur og John Howard.
Í bókinni um Blunt
kemur fram að hann
umbar útskúfun sína
með allt að því
stóísku jafnaðargeði,
og höfðu sumir orð á
því að uppljóstrunin
hefði verið honum
léttir.