Lesbók Morgunblaðsins - 18.01.2003, Blaðsíða 7

glaum. Svipuð saga er í Landnámu um Auði
djúpúðgu í Hvammi í Dölum:
„Hún hafði bænahald sitt á Krosshólum, þar
lét hún reisa krossa, því að hún var skírð og vel
trúuð. Þar höfðu frændur hennar síðan átrún-
að mikinn á hólana.
Var (þar) þá gör hörg, er blót tóku til; trúðu
þeir því að þeir dæi í hólana, og þar var Þórður
gellir leiddur í, áður hann tók mannvirðing,
sem segir í sögu hans.“7
Í Landnámu segir einnig að „þeir Sel-Þórir
frændur enir heiðnu dó í Þórisbjörg“ í
Hnappadalssýslu, og að Kráku-Hreiðar á
Steinsstöðum í Skagafirði, „kaus að deyja í
Mælifell.“ Það vekur athygli að allar þessar
fornu sagnir um fólk sem deyr í fjöll eru af
Vesturlandi, Vestfjörðum og Norðurlandi
vestra.
Ýmsar sagnir eru um menn sem létu heygja
sig á fjöllum eða í hlíðum þeirra, og gerðust
þeir gjarnan ármenn eða verndarvættir
byggðanna. Alkunn saga er af Ármanni í Ár-
mannsfelli í Þingvallasveit. Frá honum segir í
Ármanns rímum Jóns lærða og Ármanns sögu,
sem rituð var eftir þeim.
Sagan segir að þeir Bárður og Ármann hafi
verið náskyldir. Ármann kom út nokkrum ár-
um á undan Bárði, og settist að í Ármannsfelli,
gerðist þar fjallvættur og sérstakur verndari
Alþingis, er það var stofnað, og hélst það alla
tíð meðan þingið var háð þar. Virtist kristni-
takan litlu breyta þar um. Lengi eftir það hétu
menn á hann til fulltingis sér, og var hann
mörgum bjargvættur.8
Í Hænsna-Þóris sögu er sagt af Tungu-Oddi
sem lét heygja sig á Skáneyjarfjalli, og þjóð-
sögur greina að Ingólfur Arnarson hafi verið
heygður á Ingólfsfjalli.
Samkvæmt þjóðsögum á Önundur land-
námsmaður að vera heygður í samnefndu fjalli
við Önundarfjörð og Bjólfur landnámsmaður í
Seyðisfirði á Bæjarbrún í Bjólfsfjalli, og þar er
haugur hans sem mikill melkollur. „Hann
mælti svo um, að eigi myndi Fjarðarbær eyð-
ast af skriðuhlaupi meðan haugur sinn stæði
þar órofinn.“9 Helgi Þorláksson (1978) telur
eðlilegast að hugsa sér að þeir Bjólfur og Ön-
undur hafi dáið í viðkomandi fjöll.10
Mikil trú var á Helgafell á Snæfellsnesi, sem
fyrr getur, og ganga ýmsar sögur af því. Snorri
goði (um 1000) taldi þau ráð gefast best er þar
voru gerð (Eyrbyggja), og tótt sem finna má á
fellinu á að vera af kapellu munka í Helgafells-
klaustri.
Nokkur önnur Helga- og Helgufell eru til á
Íslandi, og má nefna t.d. eldfjallið Helgafell í
Vestmanneyjum, Helgafell í Mosfellsveit og
Helgafell upp af Hafnarfirði. Vafalaust tengj-
ast þau fornum átrúnaði, þó um það vanti sög-
ur, og eins er um fjölmarga Helga- og Helgu-
hóla og Helgulæki. (Kaldá sprettur af lindum
við Helgafell í Hafnarfirði, og hverfur aftur í
hraunið, sem hefur þótt furðulegt). Þessi ör-
nefni eru flest um vestan- og norðanvert land-
ið, en mjög fá austanlands. Hermann Pálsson
(1967) ritar:
„Hér á landi eru nokkur fjöll, sem Helgafell
heita, og munu þau öll hafa hlotið skírn sína í
heiðni. Þau minna oss því enn á fornan átrúnað
landnámsmanna og annarra Íslendinga fyrir
kristnitöku. Af einhverjum ástæðum sem nú
eru oss ekki kunnar lengur, hafa frumbyggj-
arnir lagt á þessi fjöll goðlega helgi, og nöfnin
hafa varðveizt, þótt skipt væri síðar um sið.“11
Hér má geta þess að Þórarinn Þórarinsson
arkitekt hefur skoðað fellin í kringum Reykja-
vík, út frá kenningum Einars Pálssonar um
landnám, með tilliti til landnámsbæjar Ingólfs
og þingstaðar á Elliðavatni, og eru Helgafellin
tvö þar mikilvægir punktar.12
Goðaborgir á Austurlandi
Á Austurlandi hefur varðveist eða orðið til
mjög sérstök fjallatrú, sem oft tengist goða-
nöfnum á fjöllum og tindum. Algengasta ör-
nefnið af því tagi er Goðaborg eða Goðaborgir.
Þekkt eru 15 fjöll með því nafni í fjórðungnum,
auk þess þrír Goðatindar, eitt Goðafjall, ein
Ragnaborg, tvö Hoffell/Hoffellsfjall, eitt Þór-
fell og eitt Sönghofsfjall. Oft eiga þessi örnefni
þó aðeins við litla tinda, kletta eða dranga uppi
á fjöllunum, og vekur það grun um að nöfnin
geti verið dregin af líkingu við skurðgoð (sbr.
tilgátur um Goðafoss-nafnið í S-Þing.)
Sigfús Sigfússon safnaði munnmælum um
þessi fjöll og vakti athygli á þeim með sér-
stakri ritgerð í Árbók Fornleifafélagsins
193213, sem reyndar er eina fræðilega ritgerðin
sem birst hefur frá hans hendi. Stefán Ein-
arsson prófessor í Baltimore (USA) ritaði svo
greinina „Goðaborgir á Austurlandi“ í Lesbók
Morgunblaðsins 1967, sem var endurbirt í
tímaritinu Glettingi, 199714, ásamt fleiru þar að
lútandi. Alls er vitað um 23 slíka staði aust-
anlands, sem dreifast um svæðið frá Borgar-
firði til Öræfa, en þéttust eru þau á norðan-
verðum Austfjörðum. Slík fjallanöfn eru
nánast óþekkt í öðrum landshlutum.
Oft fylgir sú saga þessum fjöllum, að heiðnir
menn hafi dýrkað goðin uppi á þeim, og að þar
hafi jafnvel staðið heiðin hof. Þegar landið var
kristnað áttu þeir heiðnu að hafa „slegið
huldu“ yfir hofin svo mönnum sýndust þau að-
eins vera klettar. Þau gátu samt orðið sýnileg
við sérstakar aðstæður. Voru það vanalega
smalar er villtust í þoku, sem urðu vitni að því,
og höfðu stundum með sér sönnunargögn, svo
sem lykla eða hringa, jafnvel fjársjóði. Þegar
fleiri fóru að leita sást hins vegar aldrei neitt
nema klettur. Ein slík saga er sögð af fjallinu
Bjólfi, sem þó ber ekki goða-nafn, og því taldi
Sigfús þetta tignarlega fjall með heilögu fjöll-
unum
Það er til marks um hversu mögnuð þessi
fjallatrú var meðal Austfirðinga, að árið 1682
var gerður út leiðangur úr Skriðdal, til að kom-
ast að raun um hvort hof væri uppi á Hall-
bjarnarstaðatindi, en þar er klettastrýta nefnd
Goðaborg. Frá því greinir í Desjarmýrarannál
á þessa lund:
„Gengu fjórir bræður, synir prestsins í
Þingmúla, upp á það mikla og háva Hallbjarn-
arstaðafjall í Skriðdal í Múlasýslu, og könnuðu
fjallið ofan gjörsamlega, og fundu þar þó engin
líkindi þess, að þar hefði nokkurn tíma verið
goðahús, eftir langvarandi manna mælum,
hvað reyndist uppdiktun manna. Til athugunar
vorum eftirkomendum.“15
Prestur sá er hér um ræðir var Bjarni Giss-
urarson (1621–1712), en hann hélt Þingmúla
1647–1701. Bjarni var náskyldur séra Stefáni
Ólafssyni í Vallanesi, og vel skáldmæltur eins
og hann, en lítið hefur verið prentað af kvæð-
um hans. Þetta mun jafnframt vera einhver
fyrsta fjallganga sem sögur fara af á Íslandi,
um 70 árum áður en Eggert og Bjarni gengu á
Heklu. Hefur hún líklega verið farin að und-
irlagi Bjarna, til að afsanna orðróminn um hof
á tindinum.
Stefán Einarsson telur fráleitt að hof eða
hörgar hafi verið uppi á háfjöllum Austur-
lands:
„Af öllu því sem vitað er um hof, stór og smá
(hof, hörga, blóthús), má fullyrða að þau hafi
aldrei verið byggð á fjöllum uppi, heldur alltaf
niðri í dölum og fjörðum. Jafnvíst er það, að
ekkert er eðlilegra en að hugsa sér goðin á
fjöllum uppi, eða í fjöllum, eða í klettum í fjöll-
unum.“16
Dulsýn nútímans á fjöll
Tignun fjalla og fjallvætta er engan veginn
útdauð. Hún hefur tekið á sig nýjar myndir á
okkar upplýstu tímum, og líklega orðið fyrir
áhrifum af austurlenskri (indverskri) dultrú.
Hin fræga dulskyggniskona, Erla Stefánsdótt-
ir, hefur innleitt orðið fjallatívi (fjalltívi) í ís-
lenskt mál, fyrir risastóra sveipa eða stróka,
sem hún sér yfir fjöllum og fellum. Á teikn-
ingum hennar af fjalltívum koma stundum
fram mannsmyndir og í þeim er margvíslegt
litaskrúð. Hugsanlega er þarna um einhverja
útgeislun fjallanna að ræða eða segulstrauma,
sem aðeins skyggnir menn sjá. Hún hefur
teiknað „vættakort“ eða „huliðsheimakort“ af
nokkrum stöðum hér á landi, sem hafa verið
gefin út, t.d. af Ísafirði (Skutulsfirði) og eru
þar birtar myndir af fjalltívum og svipuðum
fyrirbærum sem hún kallar „fjalladísir“ og
„fjallaengla.
„Tívar sjást yfir fjöllum og geta verið mjög
fallegir. Þeir eru staðbundnir, ljósmiklir, og
geta orðið mörg hundruð metrar á hæð.“17
Fjalltívi Snæfells minnir einna mest á tré.
Hann hefur mikið af gulum litum og fölbláum
litatónum, og gnæfir stundum ofar skýjum,
segir Erla, sem hefur teiknað hann.
Erla skynjar einnig „orkulínur“ (ley-línur) í
landinu, sem oft liggja á milli stórra fjalla og á
skurðpunktum þeirra er mikil orka fólgin. Hún
skynjar línurnar sem litaða stróka og heyrir
jafnvel hljóm frá þeim.
„Ég skynja fjórar meginstöðvar hér á landi,
nokkurs konar landvætti. Það eru Snæfellsjök-
ull, Kaldbakur austan Eyjafjarðar, Búlands-
tindur við Djúpavog og loks Mýrdalsjökull.
Frá þessum stöðum stafar mikið ljós. Hofsjök-
ull er þó perlan og er höfuðstöð landsins.“18
Reyndar telur Erla Snæfellsjökul vera eina
af sjö höfuðorkustöðvum jarðarinnar.
Ingibjörg S. Hjörleifsdóttir á Ísafirði sér
eða skynjar innviði fjallanna á hinu dulræna
sviði, og lýsir áhrifum þeirra og eiginleikum á
myndrænan hátt. Hún hefur veitt mér leyfi til
að birta lýsingu sína á Herðubreið, sem hljóðar
svo: „Fjallið Herðubreið er eitt af göfugustu
fjöllum Íslands. Það tengist ljónsmerkinu í
dýrahringnum. Þessvegna er tign þess svo
mikil og reisn. Herðubreið er eitt af undrum
veraldar hvað form og fegurð snertir. Yfir
fjallinu er mikil helgi. Það er umvafið útfjólu-
bláum geislum. Fjallið glitrar allt af þeim guð-
lega krafti sem yfir því og í því býr.
Herðubreið er afar mikilvægt fjall fyrir Ís-
land og önnur lönd. Það er tákn sjálfstæðis, og
þess styrkleika sem íslensk þjóð hefur yfir að
búa. Í allri sinni fegurð er það bjargið sem ekki
bifast, og sú bjarta von og trú sem bundin er
við það göfuga hlutverk, sem íslenskri þjóð er
ætlað að inna af hendi fyrir allt mannkyn.
Herðubreið er mikill helgidómur launhelga
Íslands, enda litu fornmenn með lotningu til
fjallsins. Það gera reyndar margir Íslendingar
enn í dag. Í fjallinu býr sá andi, er gætir þess
gullna leyndardóms sem í Herðubreið er fólg-
inn. Í fyllingu tímans verður hann opinber
gjör, ásamt öðrum leyndum dómum landsins.
Herðubreið má líkja við skartgripaskrín fullt
af fágætum eðlasteinum og djásnum. Herðu-
breið stendur fyrir þeirri geislandi fegurð og
kærleika, sem streymir frá Íslandi og þeim
ljóma sem frá landinu stafar. Herðubreið er
lýsandi orkulind. Við fjallið Herðubreið eru
miklar auðlindir, sem eiga eftir að nýtast ís-
lenskri þjóð til blessunar.“19
Lokaorð
Væntanlega sýna ofangreind dæmi að fjöllin
eru mikil verðmæti, hvernig sem á þau er litið,
ekki einungis sem náttúrufyrirbæri, heldur
ekki síður sem ímyndir og fyrirmyndir, og þau
eiga ennþá rík ítök í hugarheimi Íslendinga,
sem flestir eiga sér eitthvert uppáhaldsfjall.
Það er undarlega öfugsnúið að á þessu ári
fjalla er harðar sótt að fjalllendi Íslands en
nokkru sinni áður í sögu þjóðarinnar. Enginn
veit nú hvernig því stríði muni lykta, en von-
andi geta andar fjallanna komið vitinu fyrir ís-
lenska ráðamenn og leitt í ljós það „göfuga
hlutverk, sem íslenskri þjóð er ætlað að inna af
hendi“ þó að nú bendi fátt til þess. „Mín fjöll
standa þegar lygin hrynur, mín bláu fjöll, mín
hvítu fjöll“, yrkir Jóhannes úr Kötlum í kvæð-
inu Fjöll.
Tilvísanir
1 Ari Trausti Guðmundsson: Þessar fínlegu hrukkur (Ár
fjalla, grein 1). Lesb. Mbl. 8. júní; Fólk og fjöll (Ár fjalla,
grein 2), 22. 6.; Fjöll, iðnaður og listir (Ár fjalla, grein 3), 6.
júlí 2002.
2 Helgi Hallgrímsson: Undirgöng á Austurlandi, Gletting-
ur 2(1) og 3(1), 1992–1993.
3 Ólafur Lárusson: Byggð og saga, Rv. 1944, bls. 175.
4 Bjarni Einarsson: Munnmælasögur 17. aldar, Rv. 1955,
bls. 33.
5 Árni Óla: Undir Jökli, Rv. 1969, bls. 21.
6-7 Ísl. fornrit I, bls. 125 og 140.
8 Árni Óla: Dulheimar Íslands, Rv. 1975, bls. 59.
9 Sigfús Sigfússon: Ísl. þjóðsögur og sagnir, VI. bindi, bls.
45.
10 Helgi Þorláksson: Sjö örnefni og Landnáma, Skírnir
1978, bls. 143.
11 Hermann Pálsson: Helgafell. Saga klausturs og höf-
uðbóls (Snæfellsnes II), Rv. 1967, bls. 17.
12 Landið geymir lykilinn. Viðtal við Þórarin Þórarinsson í
DV, 2. maí 1991.
13 Sigfús Sigfússon: Goðkennd örnefni eystra, Árbók Forn-
leifafélagsins 1932, bls. 83–89.
14 Stefán Einarsson: Goðaborgir á Austurlandi, Glettingur,
1. tbl. 1997.
15 Annálar 1400–1800, V bindi, bls. 280.
16 Glettingur 7 (1), 1997, bls. 20.
17 Vættakort Ísafjarðar 1994.
18 Svanhildur Konráðsdóttir: Neistar af sömu sól (Viðtal
við Erlu Stefánsd.), Rv. 1990, bls. 100).
19 Ingibjörg Hjörleifsdóttir: Íslensk fjöll séð með augum
andans (handrit).
Svanhildur Eggertsdóttir: Herðubreið, 1993.
Finnur Jónsson: Snæfell, 1923.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 18. JANÚAR 2003 7
Höfundur er líffræðingur, búsettur á Egilsstöðum.