Lesbók Morgunblaðsins - 15.02.2003, Side 8

8 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 15. FEBRÚAR 2003
Í
FRAMHALDI þeirrar umræðu sem
varð á fundi menningarmálanefndar
Reykjavíkur nýlega um sýningarstefnu
listasafns borgarinnar langar mig til að
bæta við nokkrum hugleiðingum um
stöðu og hlutverk listasafnsins í samtím-
anum.
Hugmyndin um listasöfn fyrir al-
menning varð til samfara upplýsingunni í Evr-
ópu á 18. öld. Upplýsingaöldin var jafnframt
blómaskeið nýlendutímans, og safnhúsin voru
byggð í hinum alþjóðlega stíl nýklassísku stefn-
unnar eins og grísk hof. Hlutverk safnsins var
að fræða og mennta almenning, upplýsa hann
um hin algildu fagurfræðilegu viðmið og hina
réttu sögu listarinnar samkvæmt þeim gild-
isviðmiðum sem nýstofnaðar listaakademíur
stóðu vörð um. Listmunurinn og hinir formlegu
eiginleikar hans voru þungamiðja safnsins, og
hans átti gesturinn að njóta í hljóði og einrúmi
og af „hlutlausri fullnægju“ eins og heimspek-
ingurinn Kant orðaði það. Nýklassíski stíllinn
sem einkenndi þennan tíma var óumdeildur og
alþjóðlegur og hafinn yfir öll þjóðernisleg eða
kynþáttaleg gildisviðmið. List sem byggðist á
þjóðlegri eða kynþáttalegri arfleifð var talin
frumstæð og vanþróuð nýlendulist er ætti frek-
ar heima á mannfræðisöfnum en listasöfnum.
Fyrsta andófið gegn alræðislegu gildismati
nýklassísku stefnunnar kom fram með róm-
antísku stefnunni á 19. öldinni, þar sem gjarn-
an var vísað til þjóðlegra hefða og upphafinna
draumsýna um framandi menningarheima ný-
lendnanna, einkum í Austurlöndum. Þetta and-
óf var engu að síður mótað af menningarlegri
einsýni nýlendustefnunnar og staðfastri trú á
menningarlega yfirburði nýlenduveldanna og á
óstöðvandi framfarasókn þeirra.
Segja má að fyrsta alvarlega atlagan að hin-
um algildu fegurðarviðmiðum akademíunnar
hafi komið fram með myndinni sem Pablo
Picasso málaði af stúlkunum í Avignon árið
1907. Með þessu verki var sett stórt spurning-
armerki við yfirburði hins ríkjandi gildisvið-
miðs akademíunnar um hið fagra og sögulega
rétta í fagurfræðilegum skilningi. Um leið vakti
málverkið athygli á því að hugsanlega kynnu
fagurfræðileg gildi hinna „frumstæðu“ ný-
lendna í Afríku að eiga fullt erindi inn í háborg
evrópskrar nýlendumenningar.
Þetta verk eftir Pablo Picasso markaði inn-
reið fjölhyggjunnar í evrópska menningarum-
ræðu; þeirrar hugsunar að ólík gildisviðmið í
fagurfræðilegum skilningi geti unnið saman og
að gagnvirk áhrif þeirra geti leitt til frjórrar
sýnar og nýs skilnings á heiminum.
Þessi atlaga Picassos að alræðislegu valdi
akademíunnar og menningarlegri einsýni lista-
safnanna var aðeins uppafið að gagnrýni sem
átti eftir að rista mun dýpra.
Þegar dadaistarnir með Marcel Duchamp í
broddi fylkingar tóku upp á því að safna óhefl-
uðum brúkshlutum úr umhverfinu og stilla
þeim upp sem listaverkum á 2. áratug 20. ald-
arinnar voru þeir um leið að setja fram spurn-
ingu, sem átti eftir að verða eitt helsta við-
fangsefni módernismans og framúrstefnunnar
á 20. öldinni. Spurning þeirra snerist ekki síst
um það, hvort hið fagurfræðilega gildi byggi í
formlegum eigindum listmunarins sem slíks,
eða hvort hugsanlega væri það einungis að
finna í huga viðtakandans, að hið fagurfræði-
lega gildi yrði fyrst og síðast til við upplifun
verksins. Ef sú væri raunin, þá væru öll gild-
isviðmið hefðbundinnar fagurfræði úr sögunni
og þar með væru allar akademíur heimsins um
leið búnar að missa umboð sitt fyrir sannleik-
ann um fegurðina.
Ef hægt er að tala um að módernismi 20.
aldarinnar hafi leitt til einhverrar fagurfræði-
legrar niðurstöðu, þá er hún einmitt þessi: í
stað þess að snúast um formræn fagurfræðileg
gildi listmunarins á myndlistin að snúast um
hina fagurfræðilegu reynslu, listupplifunina
sem slíka og hvernig hún getur breytt ein-
staklingnum, skerpt skilning hans á heiminum
og dýpkað samband hans við heiminn.
Ef það er raunin, að ekki sé um nein algild
fagurfræðileg viðmið að ræða í samtímanum, ef
við getum ekki falið söfnum okkar og listaaka-
demíum að kveða upp slíka dóma og kenna
okkur hina réttu listasögu, kenna okkur að
þekkja muninn á réttu og röngu í fagurfræði-
legum skilningi, hvert getur þá hlutverk safn-
anna orðið?
Á fundinum í Ráðhúsinu komu fram sjón-
armið, sem telja má tilraun til að leysa þennan
vanda. Það mátti skilja á máli Einars Há-
konarsonar og nokkurra annarra þátttakenda í
umræðunni, að núverandi sýningarstefna
safnsins bryti í bága við samkeppnislög með
því að mismuna listamönnum á listamarkaðn-
um. Lausnin á vandanum er þá fólgin í því að í
stað hinna algildu fagurfræðilegu viðmiða og
þess alræðisvalds akademíunnar, sem listasafn-
ið á rætur sínar í, verði lögmál hins frjálsa
markaðar tekin til grundvallar. Safnið geti
þannig lánað eða leigt út sali sína til þeirra
sem hafa til þess fjárhagslega burði og hafa
þannig sannað sig á markaðnum. Listasafnið
yrði samkvæmt þessu eins konar markaður eða
„Smáralind“ listarinnar á grundvelli þeirrar
jafnréttisreglu sem markaðslögmálin bjóða upp
á með „jafnri markaðsaðstöðu“ eins og einhver
fundargesta orðaði það.
Þessi róttæka hugmynd byggist á þeirri
hugsun að það eigi að vera hlutverk listasafns-
ins að þjóna efnahagslegum hagsmunum lista-
manna. Lausnin skapar greinilega fleiri vanda-
mál en hún mundi leysa auk þess sem hún
vanvirðir með öllu það sem mestu ætti að
skipta: listupplifun safngestsins. Safn er legði
slík sjónarmið til grundvallar starfsemi sinni
yrði varla tekið alvarlega í hinum alþjóðlega
safnaheimi. Það ætti heldur ekki erindi í krufn-
ingu þess samfélagsveruleika sem er utan safn-
veggjanna. Slík krufning er hins vegar for-
senda frjórra og skapandi skoðanaskipta um
hin fagurfræðilegu gildi í samtímanum.
Ef það er almennt viðurkennt að hin algildu
fagurfræðilegu viðmið listmunarins sem slíks
séu ekki lengur til staðar og því sé ekki lengur
hægt að leggja þau til grundvallar starfsemi
safnanna, þá hlýtur sú spurning að vakna,
hvort það viðmið sem stýri sýningarstefnu
safnsins hljóti ekki að felast í sjálfum safngest-
inum og upplifun hans.
Þetta vekur aðra spurningu, sem einnig
skiptir sköpun í þessari umræðu: hvað merkir
„upplifun listar“ og „fagurfræðileg reynsla“ á
tímum fjölhyggjunnar, þar sem hin algildu fag-
urfræðilegu viðmið eru víkjandi?
Á tímum nýklassísku stefnunnar beindist at-
hyglin að formrænum gildum listmunarins,
sem menn áttu að njóta með „hlutlausri full-
nægju“. Þessi sjónarmið urðu lífseig og lágu til
dæmis til grundvallar þeirri miklu áherslu sem
bandaríski listfræðingurinn Clement Green-
berg lagði á að skilja á milli listar og listlíkis,
hámenningar og lágmenningar á 6. og 7. ára-
tug 20. aldarinnar. Sú aðgreining hefur orðið æ
erfiðari í samtímanum og tengist þeirri til-
hneigingu sem verður áberandi í samfélagi fjöl-
hyggjunnar og ítalski heimspekingurinn Gianni
Vattimo kallaði „fagurfræðilega skynvæðingu“
[1] daglegrar reynslu okkar í samtímanum.
Fagurfræðileg reynsla í samtímanum er ekki
bundin við listmuninn með sama hætti og áður.
Walter Benjamin benti á það í frægri ritgerð
fyrir nærri sjötíu árum að tæknibyltingin væri
að breyta skilyrðum og forsendum listarinnar
og hinnar listrænu upplifunar með róttækum
hætti. Kvikmyndin og ljósmyndin væru búnar
að gera það sjokkáreiti sem dadaistarnir sótt-
ust eftir að fullkomlega eðlilegum grundvall-
arþætti í upplifun listarinnar og fjölföldun
listaverka hefði svipt hinn einstaka listmun áru
sinni. Walter Benjamin reyndist bæði glöggur
og sannspár, en á þeim sjötíu árum sem liðin
eru síðan hann skrifaði ritgerð sína hefur
margt breyst, ekki síst á sviði tækninnar.
Nánast öll svið okkar daglega lífs hafa verið
klædd fagurfræðilegum búningi og það er ekki
bara illgerlegt að greina á milli svokallaðrar
hálistar og listlíkisins eða þess sem Greenberg
kallaði kitsch, heldur hafa mörkin á milli listar
og tísku, listar og neysluvarnings, listar og
stjórnmála, listar og viðskipta, listar og veru-
leikans almennt orðið æ óljósari. Öll þessi svið
eru nú klædd í fagurfræðilegan búning sem er
hannaður af sérmenntuðu fólki og matreiddur
með beinni heimsendingarþjónustu fjöl-
miðlanna. Myndlistin hefur líka tekið mið af
þessum breytingum: stór hluti þess athygl-
isverðasta sem er að gerast í myndlist samtím-
ans er unninn á jaðri hins hefðbundna afmark-
aða svæðis listmunarins og í mörgum
gagnvirkum innsetningum og gjörningum þar
sem áhorfandinn er virkur þátttakandi í verk-
inu og hluti af því sjáum við hvernig mörkin á
milli listar og veruleika þurrkast út. Upplifun
listar er ekki lengur fólgin í hinni innhverfu
íhugun fagurkerans sem smjattar á gullmolum
hámenningarinnar, heldur er hún í æ ríkari
mæli orðin félagsleg upplifun, sem felst ekki
síður í nautninni af því að „njóta nautnar ann-
arra“ eins og Gianni Vattimo orðaði það í áð-
urnefndri grein. Upplifun listar er þannig í rík-
ara mæli orðin félagsleg reynsla sem byggist á
LISTASAFNIÐ Á
TÍMUM FJÖL-
HYGGJUNNAR
Á opnum fundi sem menningarmálanefnd Reykjavíkur efndi til nýlega um sýningar-
stefnu listasafns borgarinnar voru bornar fram gamalkunnar kvartanir um að safnið
sinnti ekki þjónustuskyldum sínum við tiltekinn hóp listamanna. Í lok fundarins lýstu
nokkrir nefndarmanna vilja sínum til þess að taka mark á þessari gagnrýni og taka
skipulagsmál og stjórnun safnsins til endurskoðunar með breytta sýningarstefnu í
huga. Hér er fjallað um hlutverk listasafna í samtímanum.
E F T I R Ó L A F G Í S L A S O N
Þetta verk eftir
Pablo Picasso mark-
aði innreið fjölhyggj-
unnar í evrópska
menningarumræðu;
þeirrar hugsunar að
ólík gildisviðmið í
fagurfræðilegum
skilningi geti unnið
saman og að gagn-
virk áhrif þeirra geti
leitt til frjórrar sýnar
og nýs skilnings á
heiminum.