Lesbók Morgunblaðsins - 01.03.2003, Síða 5

LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 1. MARS 2003 5
sleppti því Navaranaaq-sögunni úr útgáfu þjóð-
sagnasafna sinna (Thisted, 2001: 275).
Eftir að hafa vísað sögnunum burt úr sagn-
fræðilegri umræðu um samskipti norrænna
manna og inúíta varpar Thisted fram þeirri
spurningu hvers vegna inúítum hafi þótt nógu
mikið til sagnanna koma til þess að segja þær
kynslóð eftir kynslóð. Þjóðsagnir Grænlend-
inga segja iðulega frá átökum, segir hún. Átök-
um sem oftast eru á milli þeirra og hinna ýmsu
andstæðinga en þeir eru allt frá því að vera frá-
brugðnir að því einu leyti að tala annað mál og
upp í að vera hvers konar skrímsli eða andar.
Þjóðsagnirnar eru notaðar til þess að viðhalda
röð og reglu heimsmyndarinnar, ekki síst í
samskiptum einstaklinganna og veiðidýranna,
og á milli einstaklings og samfélags, og snúast
iðulega um skiptingu valds. Þjóðsagnir frá ný-
lendutímanum sem skráðar voru á sama tíma
og ofangreindar sagnir segja tíðum frá ágrein-
ingi innfæddra við Evrópubúa sem skammt eru
undan í tíma; atburðum í samskiptum við trú-
boða, hvalveiðimenn og danska embættismenn.
Þar er áherslan öll á að yfir ,,Hinum“ ríki einn
valdamikill höfðingi sem allir verða að hlýða, og
hetja sögunnar, Grænlendingurinn, gerir upp-
reisn gegn þessum einvaldi. Í þessum sögum
brýtur sjálfskipaður ,,höfðingi“ gegn einu mik-
ilvægasta siðalögmáli Grænlendinga sem felst í
því að hver og einn hafi rétt til að taka ákvarð-
anir sem varða hann sjálfan og fylgja eigin vilja.
Þær vara því áheyrendur við afleiðingum þess
að brjóta gegn hefðbundnum gildum sam-
félagsins. Séu sagnirnar af norræna fólkinu
bornar saman þá kemur í ljós að þar er miðdep-
illinn einnig iðulega einn höfðingi, sem skipar
öðrum að hlýða. Mikil áhersla er lögð á hvernig
vandræði hljótast af því að brjóta siðalögmál
samfélagsins, til dæmis um sjálfsákvörðunar-
réttinn, dreifingu veiðibráðarinnar innan hóps-
ins og þá reglu að tilkynna eigi fjölskyldu um
víg. Sagnirnar af hinum norrænu kallast því
ágætlega á við reynsluheim og væntingar
áheyrendanna á 18. og 19. öld og ríma við þann
boðskap sem er að finna í öðrum þjóðsögnum
þeirra. Munurinn á sögnum um innfædda ann-
ars vegar og norræna menn hins vegar liggur
fyrst og fremst í sögulokunum, sem í fyrra til-
vikinu snúa að því að röð og reglu er komið á
aftur, en í því síðara eru þau fremur með harm-
rænum blæ og söknuður svífur yfir vötnum og
sá tónn er meira áberandi í sögnum sem eru
skráðar þegar kemur fram á 19. öldina (This-
ted, 2001: 291).
Túlkun fræðimanna:
Valdimar Tr. Hafstein
Þjóðfræðingurinn Valdimar Tr. Hafstein
segir í grein sinni ljóst af þessum grænlensku
sögnum að norrænir menn, kavdlúnakkarnir,
séu holdtekja framandleikans – þeir séu Hinir.
Rökvísi sagnanna krefjist þess að nærhópurinn
sigrist ávallt á fjarhópnum.
Það segir sig sjálft að þetta skiptir sköpum
fyrir túlkunina: Sigurinn á Hinum er vegsömun
sjálfsins. Sigurinn staðfestir menningarleg
gildi nærhópsins og mikilvægi þess að þekkja
þau. Þótt sagnirnar lýsi ógn sem steðjar að
hópnum að utan, þá sýna þær líka yfirburði
hans með sigrinum á utanaðkomandi öflum.
Til að leggja áherslu á þetta nota sagnirnar
ákveðin auðkenni. Í grænlenskri hefð eru skæði
þess konar auðkenni (Valdimar Tr. Hafstein,
2002: 469).
Valdimar vísar síðan til endurtekinna dæma í
þjóðsögum þar sem góð og lúsalaus skæði inúít-
anna eru ljóslega minni sem aðgreinir þá frá
öðrum og sannar menningarlega yfirburði
þeirra. Inúítinn getur hlaupið á ísnum á stíg-
vélum með selgómasólum en ekki kavdlúnakk-
arnir, þeir fölu Evrópumenn, sem renna á rass-
inn í hálkunni og eru auðsigraðir.
Valdimar leggur einnig út af ísjakabátnum
sem Qasape smíðar sér til hefnda gegn hinum
norrænu, en á annan hátt en Kirsten Thisted.
Hann skýrir þetta sérkennilega sagnaminni út
frá grænlenskri þjóðtrú um svokallað ,,ummi-
aríssat“, sem var útbreidd á suðvesturströnd
Grænlands, sama svæði og sögnin af Uunngor-
toq var skráð. Þetta fyrirbæri var sagt hafa litið
út eins og bátur á siglingu og útlit þess vakti
skelfingu fólks, því það hugði verurnar um borð
seli í dulargervi sem væru á leiðinni að drepa
mennina til að hefna seladrápa þeirra. Báturinn
var þó aðeins ísjaki í álögum, samkvæmt þess-
ari trú, og um leið og hann brotnaði voru álögin
rofin og ræðararnir breyttust aftur í seli og
syntu burt. Í þjóðsögunni eru höfð endaskipti
með því að láta inúítana taka stað selanna, sem
ná fram hefndum á þeim norrænu (Valdimar
Tr. Hafstein, 2002: 473).
Enda þótt Valdimar segi spurninguna um
sannsögulegan kjarna sagnanna óleysanlega þá
segir hann afdráttarlaust í sömu málsgrein að
sagnirnar séu ekki heimildir um atburðarás á
forsögulegum tíma, heldur um viðhorf síns eig-
in samtíma til fortíðarinnar. Séu sagnirnar
skoðaðar í samhengi við skráningartímann, þ.e.
upphaf nýlendutímans, gefi augaleið að þær til-
heyri samskiptum Grænlendinga og Dana. Rök
hans þessu til stuðnings eru að nokkru leyti
sömu og áður eru nefnd í grein Thisted, þótt
nálgun hans sé nokkuð önnur, og meginþungi
hvíli á þeirri túlkun að sagnirnar færi sönnur á
yfirburði inúítamenningar yfir evrópskri menn-
ingu. Sagnirnar eru því öðrum þræði bylting-
arsagnir, segir Valdimar, sem ganga frá manni
til manns og frá kynslóð til kynslóðar undir
dönskum yfirráðum (Valdimar Tr. Hafstein,
2002: 475).
Sjóræningjasagan
Sú þjóðsaga um afdrif norrænna manna á
Grænlandi á miðöldum sem var einna fyrst fest
á blað var skráð af Niels Egede, syni Hans
Egede, eftir angakoq í Unartoq-firði á suðvest-
urströnd Grænlands árið 1769. Fjörður þessi
var nefndur Siglufjörður af norrænum mönn-
um og er í Eystribyggð. Sagan sker sig mjög úr
öðrum frásögnum um eyðingu norrænu byggð-
anna því þar eru það ekki inúítar sem eiga í úti-
stöðum við þá norrænu heldur sjóræningjar af
framandi þjóðerni. Samkvæmt henni bjuggu
bæði norrænir menn og inúítar í sátt og sam-
lyndi í fjörðum Eystribyggðar. Dag einn sáust
þrjú skip koma siglandi og frá borði komu sjó-
ræningjar sem gerðu árás á byggð hinna nor-
rænu, rændu búfénaði og felldu nokkra íbúa. Þó
tókst að stökkva ræningjunum á flótta, en inúít-
arnir fluttu innar í landið eftir þetta. Árið eftir
gerðu sjóræningjanir aðra árás og eftir hana
sigldu margir hinna norrænu burt en báðu áður
en þeir fóru inúítana að líta til með þeim sem
urðu eftir, ef sjóræningjarnir kæmu aftur.
Þriðja árásin var gerð ári síðar en áður höfðu
inúítarnir flúið innar í fjörðinn aftur og höfðu
með sér nokkrar norrænar konur og börn. Um
haustið komu inúítarnir aftur til baka en fundu
þá enga á lífi og bæir hinna norrænu höfðu ver-
ið brenndir. Inúítar tóku þá að sér börnin sem
þeir höfðu bjargað, og norrænu konurnar, fimm
talsins, giftust inúítum (Fyllingsnes, 1990: 122).
Sagan virðist ekki hafa verið vel þekkt á
Grænlandi á þeim tíma sem þjóðsagnasöfnun
var sem mest árin 1823 til 1868, því hún birtist
ekki á prenti fyrr en árið 1939 og þá eftir skrá-
setningu Nielsar Egede frá árinu 1769. Valdi-
mar Tr. Hafstein fjallar ekki um þessa sögu í
grein sinni en það gerir Kirsten Thisted og fell-
ir um hana svipaðan dóm og aðrar; þ.e. að henni
hafi verið ,,plantað“ af Egede, sem hafi verið sí-
spyrjandi um örlög norrænna manna og viljað
fá að heyra sögur um þá. Líklegt sé að hann hafi
þekkt og spurt eftir staðfestingu á efni páfa-
bréfs frá árinu 1448, en í því segist Nikolas V.,
þáverandi páfi, hafa heyrt af því að heiðingjar
hafi gert árás á norrænu byggðirnar á Græn-
landi 30 árum fyrr. Thisted rökstyður álit sitt
með því að benda á að sagan hafi ekki náð
neinni útbreiðslu í munnlegri frásagnarhefð, og
hafi ekki þótt nógu góð til þess að lifa áfram í
munnmælum (Thisted, 2001: 289).
Í samantekt frá árinu 1988 um rannsóknir og
þær ýmsu kenningar sem fram hafa komið um
hvarf norrænu byggðanna á Grænlandi rekur
norski sagnfræðingurinn Frode Fyllingsnes
þessa sögu, og þau rök sem fram hafa komið
með og á móti hugsanlegum sannleikskjarna
hennar. Án þess að taka endanlega afstöðu
sjálfur tiltekur hann þá fræðimenn sem hafa
hallast að sjóræningjakenningunni, og segir að
enda þótt hún hafi ekki verið áberandi í um-
ræðunni um grænlensku ráðgátuna þá hafi
nokkrir fræðimenn talið árásir Evrópumanna
af sjó meðvirkandi þátt í eyðingu byggðanna.
Menn hafa getið sér til um hugsanlegt þjóðerni
þessara árásarmanna og stungið upp á Bösk-
um, Portúgölum, Márum, Þjóðverjum og Eng-
lendingum með ýmsum rökum. Fyllingsnes tel-
ur að mestar líkur séu til þess að
sjóræningjarnir, hafi þeir verið til á annað borð,
hafi verið Englendingar, enda sigldu þeir
stórum flota á Íslandsmið alla fimmtándu öld-
ina og ólíklegt annað en að ensk skip hafi ein-
hvern tímann siglt til Grænlands á þeim tíma,
viljandi eða eftir hafvillur. Aukin heldur eru til
skjöl sem sanna að enskir sjómenn og ,,fríbýtt-
arar“ (ens. freebooters) voru fundnir sekir um
rán á íslenskum börnum og ítrekað ásakaðir um
ofbeldi gagnvart landsmönnum á þessum sama
tíma (Fyllingsnes, 1990: 135).
Sannleikskjarni eður ei?
Eins og sjá má eru þau Kirsten Thisted og
Valdimar Tr. Hafstein einhuga í afstöðu sinni
um að túlka beri þjóðsögur skráðar á 18. og 19.
öld í ljósi þess tíma og sem vitnisburð um við-
horf samtíðar sinnar til fortíðarinnar, en ekki
sem sagnfræðilegar heimildir. Rökstuðningur
þeirra er sannfærandi en engu að síður þykir
mér sú saga sem síðast er talin, um árásir sjó-
ræningja á íbúa Eystribyggðar, ekki falla í
sama flokk og aðrar hvað þetta varðar, svo frá-
brugðin sem hún er að innihaldi og uppbygg-
ingu.
Álit Thisteds er að sagan hljóti að teljast
uppspuni þar sem hún sé aðeins skráð í þetta
eina sinn á 18. öld, eða að hún hafi ekki talist
nógu góð til að varðveitast í munnmælum. Á
það má benda að sagnir, sem hafa lifað öldum
saman í munnmælum, geta glatast hafni þær
hjá óvirkum áheyrendum, sem ekki bera þær
áfram. Eigi sögn að lifa verður virkur sagna-
maður að segja hana öðrum, og ekki er sjálf-
gefið að slíkir menn séu alltaf til staðar á hverj-
um stað til að veita sögu viðtöku. Tilviljunin er
ríkur þáttur í því hvaða sagnir lifa og verða út-
breiddar og hverjar ekki. Og eins og Thisted
bendir sjálf á þá varðveittust best þær sögur
sem var dreift í prentuðum heftum sem Henrik
Rink gaf út og nutu mikilla vinsælda í hinum
dreifðu byggðum Grænlendinga. Hefði sú út-
gáfa ekki komið til þá er allt eins líklegt að fjöl-
margar aðrar sagnir hefðu glatast fyrir fullt og
allt.
Rannsóknir á munnlegri hefð, þar sem rit-
menning er óþekkt, gefa sterkar vísbendingar
um að hún geti varðveitt fróðleik og staðreynd-
ir kynslóð fram af kynslóð. Mörgum fræði-
mönnum á sviði íslenskra fornbókmennta þykir
nokkurt mark takandi á Íslendingabók Ara
fróða Þorgilssonar sem og Landnámu, enda
þótt heimildagildi þeirra sé reyndar á síðari
tímum í vaxandi mæli dregið í efa. Þar er greint
frá atburðum sem eiga að hafa átt sér stað
tveimur til þremur öldum áður en frásagnirnar
er skráðar á skinn. Álíka langur tími líður frá
því að byggð norrænna manna leið undir lok
upp úr miðri 15. öld og þar til Niels Egede skrá-
ir sjóræningjasöguna eftir angakoqinum í
Siglufirði árið 1769. Ég sé ekkert því til fyr-
irstöðu að leggja sömu mælistiku á frásögn
þessa fróða grænlenska angakoqs og hins ís-
lenska Ara fróða, enda koma sögur beggja úr
samfélagi sem hefur lifað og hrærst í munnlegri
hefð frá örófi alda. Því má við þetta bæta að
Niels Egede var mæltur jafnt á grænlenska
tungu sem danska, sem gerir skráningu sög-
unnar traustari en ella.
Seint verður þó nokkuð hafið yfir allan vafa í
þessum efnum og það eitt er víst að ráðgátan
um hvarf norrænu byggðanna á Grænlandi á
miðöldum mun lengi enn verða tilefni heila-
brota og furðu þeirra sem í hana reyna að ráða.
Heimildir
Fyllingsnes, Frode (1990). Undergongen til dei norröne
bygdene på Grønland í seinmellomalderen: Eit forskn-
ingshistorisk oversyn. Oslo: Middelalderforum.
Lynnerup, Niels (2000). Life and Death in Norse Green-
land. Í Fitzhugh, W. William og Elisabeth I. Ward (rit-
stjórar) Vikings: The North Atlantic Saga (bls. 285–294).
Washington og London: Smithsonian Institution Press.
McGovern, Thomas H. (2000). The Demise of Norse
Greenland. Í Fitzhugh, W. William og Elisabeth I. Ward
(ritstjórar). Vikings: The North Atlantic Saga (bls. 327–
339) . Washington og London: Smithsonian Institution
Press.
Petersen, Hans Christian (2000). The Norse Legacy in
Greenland. Í Fitzhugh, W. William og Elisabeth I. Ward
(ritstjórar). Vikings: The North Atlantic Saga (bls. 340–
350) . Washington og London: Smithsonian Institution
Press.
Thisted, Kirsten (2001). On Narrative Expectations:
Greenlandic Oral Tradition about the Cultural Encounter
between Inuit and Norsemen. Í Scandinavian Studies 73
(3): 253-296.
Valdimar Tr. Hafstein (2002). Ungortoq, Navaranâq &
Kavdlúnakkarnir: Grænlenskar sagnir af samskiptum við
norræna menn á miðöldum. Í Í manna minnum. Reykjavík:
Heimskringla.
Höfundur er rithöfundur og þjóðfræðinemi.
Morgunblaðið/RAX
Hvalseyjarkirkja, stærsta byggingarrúst frá tímum norrænna manna á Suður-Grænlandi.