Lesbók Morgunblaðsins - 01.03.2003, Síða 6

6 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 1. MARS 2003
H
VAÐ er það í fari okkar
mannanna sem gerir okk-
ur að því sem við erum og
greinir okkur frá öðrum
dýrategundum? Svarið
sem okkur er tamast er
að það sé sá eiginleiki
okkar að vera viti bornir.
Í flokkunarfræði dýra höfum við gefið okkur
tegundarheitið „homo sapiens“, hinn viti
borni maður. Það mætti spyrja sig hvort
ekki væri þar með verið að gera heldur lítið
úr hæfileikum annarra dýrategunda sem
einnig hafa töluvert af því sem við erum vön
að kalla vit. Fuglar og önnur dýr rata lang-
ar leiðir, þvert yfir heimsálfur og höf. Marg-
ar dýrategundir sýna ýmiss konar færni við
að skipuleggja sig og vinna saman að flókn-
um úrlausnarefnum, meira að segja lítilfjör-
legir maurar. Aðrar geta skipst á upplýs-
ingum á táknmáli sem er að einhverju leyti
skylt mannamáli. Það eru jafnvel til dýr sem
nota tól og tæki til ýmissa þarfa, eins og t.d.
simpansar sem nota strá til að veiða maura
upp úr holum sínum. Hins vegar er ekki vit-
að til þess að nokkur önnur dýr, m.a.s. ekki
simpansar, stundi það félagslega athæfi sem
okkur þykir svo skemmtilegt og felst í því
að koma saman og opna munninn, þeyta
lofti út úr okkur í stuttum kraftmiklum gus-
um, um leið og raddböndin hljóma, maga-
vöðvarnir herpast og slakna á víxl og kirtl-
arnir í augnkrókunum framleiða tár. Hafði
franski læknirinn og háðfuglinn á 16. öld,
François Rabelais ef til vill rétt fyrir sér
þegar hann sagði: „Hláturinn er betri en
harmatölur manns, því hláturinn er dýpst í
eðli hans“?
Homo sapiens eða
homo ridens?
Ef til vill væri nær að skíra mannskepn-
una upp á nýtt og gefa henni heitið „homo
ridens“, hinn hlæjandi mann, en það væri
sennilega fulldjúpt í árinni tekið. Þó mætti
skoða betur þennan þátt í fari okkar og hug-
leiða hvernig hann tengist einmitt því viti
sem við erum svo stolt af.
Líklegt er að vitið hafi fyrst og fremst
þróast hjá forfeðrum okkar, mannöpum í
Afríku, og þá sem tæki til að lifa af í hættu-
legum heimi. Á svipaðan hátt og kjaftur og
klær þróuðust hjá rándýrum og hjá bráð
þeirra tilhneigingin til að hnappa sér saman
til varnar og/eða fráir fætur til að komast
undan. Tæknivitið sem gerir okkur kleift að
sjá fyrir okkur hættur og varast þær, eða
finna upp vopn og aðferðir við að ná okkur í
mat, er þó bara ein hlið á greind hinnar viti
bornu manneskju. Hún hefur einnig þróað
með sér þann hæfileika að geta gert sér
heiminn í hugarlund og smíða sér mynd af
sjálfri sér í þessum heimi. Sá eiginleiki vits-
ins sem felst í því að vita af tilvist sinni er
kallaður vitund og fylgir sá böggull skamm-
rifi að sá sem veit að hann er til áttar sig
líka á því að einu sinni var hann það ekki.
Öllu verra er þó þegar það rennur upp fyrir
honum að það komi að því að tilvera hans
endi.
Hegðun manneskjunnar í gegnum árþús-
undin hefur mótast af vitneskjunni um að
hún muni eldast og deyja, nema hún verði
fyrir enn verra hlutskipti og deyi fyrir aldur
fram af áverkum eða krankleika, með allri
þeirri þjáningu sem því fylgir. Segja má að
hún hafi brugðist við þessari vitneskju á
þrenns konar hátt. Hún hefur haldið áfram
að þróa tæknivitið og fundið upp marg-
víslegar leiðir til að lengja líf sitt og draga
úr þjáningum með þeim fjölmörgu tækni-
byltingum sem hún hefur staðið fyrir, allt
frá uppfinningu eldsins til eldflaugarinnar.
Eða frá því fyrsta manneskjan tuggði blað
af jurt og fann að það dró úr sársauka og
þar til genabyltingin gerði henni kleift að
skilja eðli öldrunar og ímynda sér leiðir til
að hægja á henni. Þetta má segja að séu hin
virku viðbrögð við eymd mannlegs hlut-
skiptis. En maðurinn hefur einnig brugðist
við með því að leita huggunar í hugmyndum
um önnur tilverustig handan þessa jarðlífis,
trúnni um að yfir honum vaki æðra afl sem
gefi brothættu lífi hans merkingu og ef til
vill eilífa tilvist.
Sköpun, sefjun, hlátur
Hvað svo sem segja má um hinar leiðirnar
tvær, tæknina og trúna, má einnig benda á
þriðju leiðina til að takast á við hinn óbæri-
lega hverfulleika mannlegs lífs. Það er með
ýmiss konar menningarstarfsemi og þar
skipar hláturinn mjög merkilegan sess.
Segja má að í menningu og listum bregðist
mennirnir við dauðleikanum með sköpun
eða sefjun. Með sköpun listaverka eru lista-
mennirnir að vissu leyti að skora dauðleik-
ann á hólm, tryggja að nafn þeirra lifi eftir
þeirra dag, reisa sér bautasteina, líkt og
segir í Hávamálum að sonur reisi „eftir
genginn guma“. Við getum haldið áfram að
njóta snilldarverka tónskálda, myndlistar-
manna, rithöfunda og kvikmyndagerðar-
manna, öldum saman eftir að þau eru sköp-
uð. En við njótum þeirra einnig vegna þess
að þau fá okkur til að gleyma því hversu
stundleg við erum. Listin hjálpar okkur að
bægja frá áhyggjum og kvíða, og leyfir okk-
ur að hverfa inn í heim fegurðar og gleði. Í
þessu felst sefjun hennar og því er ekki að
undra þótt hún gegni hlutverki trúarbragða
fyrir fjölmarga.
En hvað með þá einkennilegu iðju sem
felst í því að fá fólk til að hlæja eða sækjast
eftir því að láta vekja hjá sér hlátur? Hvern-
ig tengist það vitinu í okkur? Hlátur er á
vissan hátt hið gagnstæða við sköpun og
sefjun. Að mörgu leyti má segja að hann rífi
niður í stað þess að skapa og afhjúpi í stað
þess að blekkja. Við skulum skoða nokkur
dæmi um hlátur og athuga hvernig þessir
eiginleikar hans birtast.
Eitt af því sem vekur hlátur virðist vera
þegar hugmynd okkar um líkama okkar er
ögrað. Í goðafræðinni eru til frásagnir af
gyðjum sem ekki vilja láta huggast, Demet-
er í þeirri grísku og Skaði í þeirri norrænu.
Í báðum tilfellum tekur annað goð að sér að
koma þeim til að hlæja og gerir það með því
að draga athygli þeirra að kynfærum sínum,
þ.e. þeim líkamshluta sem yfirleitt er hulinn
öðrum. Gyðjan Bábós lyftir kjólnum og af-
hjúpar sköp sín en Loki bindur spotta utan
um eigin pung og festir hinn endann við
skegg á geit nokkurri. Í grísku frásögninni
er sagt að Demeter hafi séð strákinn Íakós
hlæja undir kjól Bábósar og hafa fræðimenn
túlkað þetta svo að síðarnefnda gyðjan hafi
verið búin að láta teikna mynd af karlmanni
á maga sinn en sköpin látin gegna hlutverki
hins hlæjandi munns. Hér er á ferðinni bæði
afhjúpun og niðurrif: kynfærin eru sýnd, en
venjulegu hlutverki þeirra er breytt, mynd
þeirra í huga Demeters afvegaleidd, tengd
hugmyndinni um munninn sem ekki tíðkast
að hylja. Það vekur hlátur.
Í norrænu goðsögninni hoppa Loki og
geitin skrækjandi um og togast á um hreðj-
ar guðsins, þar til hann lætur sig falla í
kjöltu Skaða. Þá hlær hún. Hvers vegna?
Væntanlega eru þetta tilfinningaleg við-
brögð við bæði afhjúpun og sundrungu.
Sjónum hennar er beint að kynfærum hans
en segja má að þau séu í verulegri hættu í
átökunum við geitina. Því er ekki bara verið
að afhjúpa kynfæri Loka heldur líka gefa í
skyn að hann verði vanaður, þ.e. að kynfær-
in verði skilin frá líkama hans. Þessi sundr-
ung líkamans tengist augljóslega hugmynd-
inni um dauðann, þ.e. hverfulleikanum sem
minnst var á hér að ofan. Það að sundrung
líkamans veki hlátur kemur einnig fram í
annarri norrænni goðsögn, sögunni af Tý
sem lagði hægri hönd sína í gin Fenrisúlfs-
ins til að hann féllist á að láta binda sig.
Þegar úlfurinn gat svo ekki leyst sig úr
Læðingi, beit hann handlegginn af Tý. „Þá
hlógu allir nema Týr. Hann lét hönd sína.“
Ætla má að ásetningur Skaða um að
hlæja ekki víki fyrir þeim tilfinningalegu
viðbrögðum sem gera má ráð fyrir að hegð-
un Loka veki hjá henni. Hver er líkleg skýr-
ing á þessum viðbrögðum? Í fyrsta lagi er
ekki ósennilegt að það að sjónum hennar sé
beint að klofi Loka veki í sjálfu sér mót-
sagnakenndar tilfinningar, því verið er að
stíga yfir mörk þess sem venjulega er leyft
og það kallar fram bæði ótta og áhuga. Í
öðru lagi er ekki ólíklegt að skrækir Loka
geri hana meðvitaða um sársauka hans og
hættuna sem steðjar að þessum líkamsparti
hans. Þetta leiðir til enn annarra tilfinn-
ingalegra viðbragða sem kalla má samlíðun.
Í þriðja lagi kemur til greina að Skaði geti
vel hugsað sér að Loki fái makleg mála-
gjöld, þar sem hann er einn þeirra guða sem
drápu Þjasa föður hennar. Því togast á í
henni hatur í garð hans og samúð með hon-
um. Í fjórða lagi má ímynda sér að hálfnak-
inn karlmaður sem lætur sig falla í kjöltu
hennar kveiki með henni kynferðislega löng-
un.
Goðsögnin um Skaða og Loka lýsir því
meðvitund um flókið samband hláturs við
afhjúpun og niðurrif. Með því að afhjúpa
kynfæri sín og dauðleika hefur Loki brotið
niður varnir Skaða, gert sig hlægilegan í
augum hennar. Í sjálfu sér er það ekkert
annað en að vera mennskur, þ.e. dauðlegur
líkami á valdi tilfinninga sinna og kennda.
Með því hefur hann brotið niður ólund
hennar en um leið óvild. Þau eru ekki leng-
ur óvinir.
Hlátur og árásarhneigð
Þetta þýðir þó ekki að hlátur sé alltaf í
eðli sínu vinsamlegur. Þetta vitum við öll,
börn þó ef til vill enn betur en við fullorðnir,
því þeim er yfirleitt illa við að verða að at-
hlægi. Öll þörfnumst við sjálfsmyndar,
myndar af því hver við erum, bæði sem ein-
staklingar og sem meðlimir í samfélagi.
Þegar hlegið er að okkur, en við höfum ekki
boðið upp á það sjálf með því að bregða á
leik, getur það vakið hjá okkur kvíða, jafn-
vel sársauka og reiði. Ástæðan fyrir því er
sú að þegar hlegið er að okkur á sér stað af-
hjúpun og niðurrif á sjálfsmynd okkar. Þess
vegna getur verið töluverð árásarhneigð í
hlátri eins og sjá má t.d. í eddukvæðinu
Lokasennu. Þar eru Loki og æsirnir að
munnhöggvast, en níðið byggist ávallt á að
vega að þeirri sjálfsmynd sem æsirnir vilja
halda á lofti með því að draga fram aðrar og
síður virðulegar hliðar: vergirni kvenna,
heigulsskap karla, eða reikula kynhneigð
beggja.
Það vita allir sem lent hafa í því að hlátur
getur verið útilokandi og særandi, svo mik-
ilvæg fyrir okkur er mynd sú sem aðrir gera
sér af okkur. En árásargirnin sem býr í
hlátrinum getur líka verið frelsandi sé hon-
um beint gegn kúgun. Meðan þjóðir Austur-
Evrópu máttu þola harðstjórn kommúnista
þróaðist brandaramenning sem birtist
gjarnan í bröndurum eins og þessum: Hvers
vegna er vinátta Póllands og Sovétríkjanna
eins og kýr? Vegna þess að henni er beitt á
Pólland en hún er mjólkuð í Sovétríkjunum.
Með þessu var verið að afhjúpa hinn kalda
veruleika á bak við opinbera mynd sem
valdhafar drógu upp af samstöðu og eilífum
vinartengslum Varsjárbandalagsríkjanna.
En almennir Rússar skopuðust ekki síður
að valdhöfum í eigin landi. Eins og menn
vita einkenndist efnahagslífið í Sovét af
skorti og eyddi hinn almenni Rússi gjarnan
drjúgum hluta af hverjum degi í biðröðum
eftir matvörum og öðrum lífsnauðsynjum.
Sögð er saga af manni sem var búinn að
hanga í slíkri röð klukkustundum saman og
var búinn að fá nóg. Hann steig út úr röð-
inni og lýsti því yfir að hann ætlaði að fara
drepa flokksformanninn. Nokkrum klukku-
stundum síðar kemur hann aftur og tekur
sér stöðu á sama stað í röðinni. Þegar hann
er spurður að því hvort hann hafi nú látið
„HLÁTURINN ER
DÝPST Í EÐLI HANS“
„Í norrænu goðsögninni hoppa Loki og geitin skrækjandi um og togast á um hreðjar guðsins, þar
til hann lætur sig falla í kjöltu Skaða. Þá hlær hún. Hvers vegna?“
Í dag, laugardaginn 1. mars, taka Háskóli Íslands og
Þjóðleikhúsið höndum saman og reyna að svara spurn-
ingunni „Er vit í hlátri?“ Á ráðstefnu sem stendur frá kl.
14 til 16 á stóra sviði Þjóðleikhússins munu fræðimenn
og listamenn í sameiningu draga upp mynd af hæfi-
leikanum til að hlæja sem ásamt öðru gerir okkur að
því sem við erum. Hér er hláturinn hugleiddur.
E F T I R T O R FA H . T U L I N I U S