Lesbók Morgunblaðsins - 08.03.2003, Síða 6

Lesbók Morgunblaðsins - 08.03.2003, Síða 6
6 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 8. MARS 2003 Í LEIKRITINU Makbeð eftir William Shakespeare, sem hér hefur verið í óperuuppfærslu, er ræða dyravarðar um áfengan losta. Hvernig vínið veki og svæfi, veki löngun, eyðileggi frammistöðu, einskonar svikamylla. Í öðru leikriti skáldsins, Lé konungi, er hvatt til hlýðni við foreldra, til þess að blóta ekki og drýgja ekki hór, selja hvorki sál sína né hjarta. Edgar, sem þannig talar, kveðst þó kunna að meta spil og konur, létt- lyndar, grimmar og varnarlausar. En menn skyldu vara sig á því að láta skrjáf í silki hitta sig í hjartastað. Ef það gerist situr hann særður eftir og allir hans líkar: „Þá lostinn geysar orku sóað er…strax eftir verknað fyrirlitið fár sem fylgið skrímsl af blygð og hatri nært…Fyrst unun bráð – svo iðrun böli fyllt – fyrst áköf gleðileit – svo hryggðardraumur.“ (sonnetta 129, Daníel Daníelsson þýddi). Þetta er það sem sumir kalla móral og merkilegt kannski að einmitt þurfi á slíku samviskubiti að halda eftir glappaskot. Því sá sem sér ekki eftir neinu hefur annaðhvort alvarlegar minnistruflanir eða öllu verri truflanir á persónuleika sínum. Líðanin er þannig merki um manneskjuna, iðrun henn- ar og ákall til annars og betra lífs. En leitin að því góða getur leitt í ógöngur lostans, sér- staklega ef mönnum gengur illa að gera upp hug sinn. Eins og Hamlet Danaprins. Háskaleg örlög hans voru í þessu fólgin; ef- anum; ekki síður en syndum feðranna. Móðir hans tók til við föðurbróður, rétt eftir lát konungsins, eiginmanns hennar og föður Hamlets. Þá sagði Hamlet (Helgi Hálfdan- arson þýddi): „Þetta var maður yðar. Sjáið síðan; nú er það þessi; og einsog myglað ax sýkir hann hraustan bróður. Þvílík blinda… Það minnir síst á ást; á yðar skeiði er ólga blóðsins lægð, það stjórnast auðmjúkt af dómgreind- inni, og hvaða dómgreind hyrfi frá þessum til hins? Þér hafið skyn, þér hefðuð annars enga girnd; en skynið er rænulaust; því allt hvað óður villist, og skynið verður vitfirr- ingar þý, geymir það næga glóru til að meta þvílíkan manna mun. Hvað djöfla hefur ginnt yður í svo skæða skollablindu?“ Fjölyrða mætti um þessa sögu af prins- inum en það gæti haldið vöku fyrir grand- vöru fólki. Óhætt mun þó að segja að Shake- speare hafi hvergi gert lostanum eins góð skil og í Hamlet: „Ó smán! hvar er þinn roði? Villta Víti, ólgi þitt bál í beinum hefð- arkonu, má fróm dyggð heitrar æsku verða að vaxi og bráðna í eigin eldi – gælir vit við losta.“ Nokkrum mergjuðum setningum síðar kemur: „Þér fyrirgefið mér dyggð mína; á okkar ístru-móðu tíð fellur sjálf dyggðin fram og biður löstinn forláts og leyfis að gagnast honum.“ Drottning svarar Hamlet að hann risti sundur hjarta hennar og það átti svo sem eftir að koma á daginn. Dag- urinn sá var markaður dauða, allir deyja í leikritinu á dramatískari hátt heldur en gengur og gerist í verunni. Syndirnar játaðar „Nú fór ég til Karþagó. Þar vall og sauð í seyðkötlum blygðunarlausrar lausungar, hvert sem litið var. Ástar hafði ég ekki kennt ennþá, en ég þráði ástir…og var lítt gefið um óhulta vegi og gildrulausa. Því að hungur skar mig hið innra eftir næringu hins innra manns, þér sjálfum, Guð minn… Þannig saurgaði ég lindir vinseminnar í gruggi girndarinnar og mengaði bjartan tærleik hennar eimi lágra hvata. En svo sið- laus og óskammfeilinn sem ég var, vildi ég í hégómans stærilæti vera glæsilegur heims- maður. Ég steypti mér út í ástalíf, sem ég vildi ánetjast…þegar ég komst á laun í möskva nautnarinnar, var ég hlæjandi lagð- ur í harmabönd, til þess að verða strýktur síðan glóandi járngöddum afbrýðinnar, tor- Það er þess vegna athyglisvert að skáldið Dante, í sambærilegu verki um hag framlið- inna, Gleðileiknum, virðist líta þessa synd öllu mildari augum en aðrar, svo sem mat- græðgi eða peningagræðgi, dramb eða öf- und, og kemur hinum lostafullu því fyrir á efsta staðnum í víti, þar sem þeim er feykt til og frá.“ Hann spyr fylginaut sinn þar hvaða sálum sé refsað í þessu villta myrkri og fær svar um að hin fyrsta sem hann ætti að kynnast, Semíramis drottning, hafi orðið svo spillt af lágri girnd að hún hafi leyft hvers kyns lostafulla hegðun í löndum sínum. Til að breiða yfir þann smánarblett sem hún sjálf hafði litað.Seinna hittir gesturinn í víti Fransescu nokkra af Rimini, sem áfram þrá- ir ást í meinum, og spyr hvernig ástin hafi leitt hana að svo vafasamri löngun og athöfn. Hún svarar: „Engin kvöl er meiri en að minnast, í sárri eymd, liðinna sælustunda.“ Í leikslok hnígur gesturinn í víti niður, úr- vinda af harmi og meðaumkvun. En Dante endar kvæðið á því, að ástin sé það hreyfiafl sem knýr fram himintunglin. Kynþokki gagnvart ófriði „Orð eins og girnd, fýsn eða losti eru í okkar munni ekki laus við niðrandi hljóm, líkt og þar sé eitthvað gruggugt, forboðið eða jafnvel seyrið á ferðinni,“ segir Kristján. „Forn-Grikkir tóku annan pól í hæðina þar sem þau goðmögn sem með málaflokkinn fóru og réðu kynhegðun manna, mæðginin Eros og Afródíta, áttu sér alls ekki óvirðu- legan sess meðal guðlegra afla, og voru reyndar ekki bundin við ákveðin líffæri, eins og menn halda sumir nú, heldur sannkölluð alheimsöfl sem stuðluðu hvarvetna að getn- aði og sköpun, jafnt á himni sem jörðu. Að vísu stóð mörgum stuggur af örvum snáðans Erosar, og það kannski ekki að ástæðulausu, enda var hann býsna skæður og fór ekki í manngreinarálit og hæfði jafnt hina æðstu guði sem mennska menn sem voru þá „sigr- aðir af sætri eftirlöngun“, eins og það heitir í Hómerskviðum.“ Skáldkonan Sapfó (um 600 f.Kr.) notar um ástarguðinn orðið „sætbeiskur“ og sér ástæðu til að kvarta sáran undan honum þegar hann gengur sem harðast í skrokk á henni, líkt og „stormur er skekur veika hríslu“. Kristján segir ástaröflin annars upp- sprettu unaðar, gleði og hláturs hjá Grikkj- unum. Máttur Afródítu komi ýmsu góðu til leiðar, eins og í leikritinu Lýsiströtu eftir Aristófanes, þar sem hann er virkjaður til að koma vitinu fyrir Aþeninga og fá þá til að láta af hernaðarbrölti sínu og yfirgangi. Í því skyni gerir Lýsistrata bæn sína til þeirra mæðgina, ástargyðjunnar og unaðarguðsins, að sjá til þess að „upp muni rísa, óstöðvandi, á öllum vígstöðvum Grikklands, ástarlöngun, stinn eins og stál, og stefna beint í vort fang“. Þetta gengur eftir og karlarnir neyð- ast til að semja frið fyrir tilstilli Afródítu. Kristjáni þykir ástæða til að minna á þetta núna þegar hernaður vofir yfir úti í heimi, en Lýsistrata var á mánudaginn lesin í leik- húsum hér og víða um heim til að mæla með friði og ást frekar en stríði. Rómverska skáldið Virgill segir í einu hjarðljóða sinna að ástin sigri allt og að við eigum að láta undan henni: „Omnia vincit Amor: et nos cedamus Amori.“ Skáldbróðir hans, Óvíd, átti eftir að tala um ástina á öllu léttúðarfyllri hátt sem ástalífsfræðari, eins og hann kallar sig, og raunar átti þessi göf- uga kennd sem Virgill var með í huga eftir að spillast og úrkynjast með tímanum í Rómaveldi, eins og Einar Benediktsson lýsir í kvæðinu Kvöld í Róm: „Hjartað ástalaust í munúð veilist./ Uppgjört fjör í eitur nautnar seilist.“ Leið til sköpunar og frelsis Sigríður Þorgeirsdóttir, dósent við HÍ, segir losta lengst af hafa verið neikvætt hug- Í GIRNDAR- INNAR GRUGGI Kristján Árnason Sigríður Þorgeirsdóttir Yrsa Þórðardóttir „Lostinn“ eftir Andrea Mantegna (1431–1506). Óstýrilát löngun hefur fylgt fólki gegnum aldirnar. Losti, girnd og þrá eru orð yfir hana og nú er oft talað um fíkn. ÞÓRUNN ÞÓRSDÓTTIR ræðir hér við Kristján Árnason bókmenntafræðing, Sigríði Þorgeirsdóttur heimspeking og Yrsu Þórðardóttur guðfræðing um birtingarmyndir lostans. þessum kenndum í sjálfum sér og öðrum, enda lítur hann á þær sem viðsnúning og af- bökun þeirrar innstu löngunar mannsins að sameinast skapara sínum. Losti kynlífsins lendir fljótt með dauða- syndunum sjö, þótt menn kunni að greina á um hversu alvarleg sú synd eigi að teljast. Af sumum uppbyggilegum ritum frá miðöld- um og síðar mætti ætla að skírlífisbrot séu höfuðglæpur mennskra manna, svo sem í Duggalsleiðslu (skr. af írskum miðaldamunki og til í gamalli ísl þýð.) þar sem menn eru látnir þola hinar skelfilegustu refsingar fyrir slíkt eftir dauðann. tryggninnar, hræðslu, gremju og jags.“ (Sig- urbjörn Einarsson þýddi.) Í þessu upphafi þriðju bókar Játninga Ágústínusar kirkjuföður virðist hann segja að leitin að hinu guðdómlega í manninum hafi hégómans vegna leitt hann á villigötur. Hann hafi þráð hið tæra og góða en fundið og dregist að syndinni. Kristján Árnason, dósent við Háskólann, segir textann eiga við þann heim sem einnig birtist í skopljóðum og skáldsögum keisaratímans. „Ágústínus sogast ungur inn í hringiðu ástalífsins í Karþagóborg. Hann á auðvitað sem kirkju- faðir eftir að snúast mjög harkalega gegn

x

Lesbók Morgunblaðsins

Beinleiðis leinki

Hvis du vil linke til denne avis/magasin, skal du bruge disse links:

Link til denne avis/magasin: Lesbók Morgunblaðsins
https://timarit.is/publication/288

Link til dette eksemplar:

Link til denne side:

Link til denne artikel:

Venligst ikke link direkte til billeder eller PDfs på Timarit.is, da sådanne webadresser kan ændres uden advarsel. Brug venligst de angivne webadresser for at linke til sitet.