Lesbók Morgunblaðsins - 12.04.2003, Blaðsíða 2

2 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 12. APRÍL 2003
BANDARÍSKU Pulitzer-verð-
launin voru veitt í vikunni og
var það rithöfundurinn Jeffrey
Eugenides
sem hlaut
verðlaunin í
flokki skáld-
sagna fyrir
bók sína
Middlesex.
Söguþráð
sinn byggir
höfundur á genetískri kenningu,
er gengur út frá því að ef Hóm-
er er fjarskyldur forfaðir er
Darwin það líka, en sagan þykir
epísk að öllu leyti í anda, magni
og skipulagningu.
Í flokki annarra verka en
skáldverka var bók Samantha
Power A Problem From Hell –
eða Vandamál úr víti – valin
besta verkið, en þar fjallar Pow-
er á óhugnanlegan hátt um
fjöldamorð 20. aldar og við-
brögð Bandaríkjamanna við
þeim. Besta ævisagan var valin
Master of the Senate eftir Ro-
bert A. Caro, sem er þriðja bindi
í ritröð um ævi Lyndon B. John-
son, fyrrum Bandaríkjaforseta. Í
flokki sagnfræðirita var verk
Rick Atkinson An Army at
Dawn hins vegar fyrir valinu og
ljóðabók Paul Muldoon Moy
Sand and Gravel í flokki ljóða-
bóka.
Saga saltsins
FYRSTA bók bandarísk-
víetnamska rithöfundarins
Monique Truong, The Book of
Salt, eða Bókin um saltið, ein-
kennist að mati New York Tim-
es af óöryggi, óstöðugleika og
óáreiðanleika, en er jafnframt
einkar ánægjuleg og heillandi
lesning. Sagan er sögð af Bihn,
víetnömskum kokki hjá Ger-
trude Stein og Alice B. Toklas.
En að sögn gagnrýnanda blaðs-
ins hefur höfundur náð að forð-
ast að feta í fótspor Stein og
segir þess í stað sögu sína með
skrautlegum, framandi lýs-
ingum sem eru fjarri hefð-
bundnum einfaldleika Stein.
Framtíð frelsisins
ÚTGÁFUTÍMI nýjustu bókar
Fareed Zakaria, ritstjóra al-
þjóðahluta Newsweek, þykir
einkar viðeigandi í ljósi Írak-
stríðsins. Bókin heitir The Fut-
ure of Freedom, eða Framtíð
frelsisins, og tekur Zakaria þar
á lýðræðisþróun í Mið- og Aust-
ur-Evrópu í kjölfar falls Sov-
étríkjanna. En í skrifum sínum
færir Zakaria rök fyrir því að
kosningar séu ekki endilega það
sama og stjórnarskrárbundið
frjálslyndi, enda kunni lýðræði
að blómstra þó svo að frjálsræði
geri það ekki.
Gordon í bókabúðir á ný
Bók Edith Templeton, Gordon,
sem á sjöunda áratugnum þótti
svo spillt að hún var bönnuð,
hefur nú verið gefin út á ný og
er það ekki fyrr en nú að hún er
gefin út undir réttu nafni höf-
undar.
En smásagnasafn Templeton
The Darts of Cupid and Other
Stories naut nokkurra vinsælda
í fyrra. Gordon er byggð á ævi
höfundarins sjálfs og lýsir ást-
arævintýri ungrar konu og eldri
manns. Samband þeirra er kyn-
ferðislegt og einkennist af nið-
urlægingu, þráhyggju og und-
irgefni.
Þó sagan hafi ekki sama
hneykslunarvægi í dag þykir
hún engu að síður áhugaverð
lesning fyrir nútímalesendur.
ERLENDAR
BÆKUR
Eugenides
hlýtur Pulitzer-
verðlaunin
Jeffrey Eugenides
A
RISTÓFANES (450–388 f.
Kr.) er fyrsti gamanleikjahöf-
undur bókmenntasögunnar
sem vitað er um. Hann er tal-
inn einn af helstu meisturun-
um og beindi spjótum sínum
að samtíðinni, gerði stólpa-
grín að samferðamönnum og
notaði þeirra réttu nöfn í gamanleikjum sínum. Að
baki býr djúp siðferðisleg alvara og þjóðfélags-
gagnrýni og hann var dæmdur fyrir „óþjóðholla
starfsemi“ á sínum tíma. Spaugstofumenn í rík-
issjónvarpinu og Haukurinn á Rás 2 halda uppi
merkjum Aristófanesar í fjölmiðlum hér á landi en
hafa ekki verið dæmdir enn; reyndar munaði litlu
þegar hinn frægi páskaþáttur Spaugstofunnar fór
í loftið (þar sem blindir fengu Sýn)...
Greiðendur afnotagjalda geta glaðst yfir því að
ríkisfjölmiðlarnir eru þeir einu sem rækja and-
ófshlutverk sitt. Spaugstofunni, sem enn hefur
gengið í endurnýjun lífdaga, tekst oft vel upp. Um-
gjörð hennar nú tengist fjölmiðlum, í upphafinu, í
lokin og milli atriða fletta Spaugstofumenn dag- og
vikublöðum í fréttaleit auk þess sem þeir hafa far-
tölvu fyrir framan sig, sítengdir við Netið. Segja
má að spaugið í þættinum skiptist gróflega í fimm
flokka: atburði liðinnar viku, grín um stjórnmála-
menn og þjóðþekkta einstaklinga, glens um ís-
lenska þjóðarsál, aulabrandara og loks fastagesti,
t.d. Silli, Númi, Sigfinnur gamli o.fl. Það sem held-
ur Spaugstofunni á floti eru undirliggjandi ádeila
og þjóðfélagsgagnrýni í anda Aristófanesar. Í síð-
asta þætti fólst beiskur broddur í því þegar hringt
var frá Sparisjóðnum í Sigga Sigurjóns til að segja
honum að innistæðunni hans hefði verið stolið í lið-
inni viku því bankarnir bera sjaldnast sjálfir tjón
eða tap. Þegar landsfundur Sjálfstæðisflokksins
var tekinn fyrir í þættinum var hæðst að skatta-
lækkanatilboði Davíðs Oddssonar sem á að gilda
fyrir fyrirtæki og suma einstaklinga en alls ekki
fyrir alla. Hinu linnulausa líkams- og heilsurækt-
aræði íslensku þjóðarinnar voru síðan gerð góð
skil; Pálmi hafði „misst“ 70 kíló og Örn var frá-
munalega fyndinn á hlaupabrautinni. Spjótunum
er þar beint að öfgum útlitsdýrkunar en Spaug-
stofumenn eru ófeimnir við að sprella berir, mjúk-
ir og loðnir. Inn á milli eru aulabrandarar, t.d. frá
rónunum á Arnarhóli sem eiga sér málsvara í Örv-
ari og Boga og um Manninn á bak við tjöldin þar
sem grínast er með ímynduð störf í þjóðfélaginu.
Þá birtist gamall (og þreyttur) kunningi á skjánum
í síðasta þætti, Kristján heiti ég Ólafsson, en hann
hefur óvenjulega sýn á brjóstastækkanir og bauð
nýjar og femínískar lausnir. Spaugstofumenn
daðra þó við karlrembuna, engin kona er meðal
liðsmanna hennar í þessari lotu en líkt og í leikhúsi
Shakespeares leika þeir sjálfir kvenhlutverkin og
klæðast hiklaust kvenmannsfötum. Gamanið er oft
grátt og það er ekki að ástæðulausu sem kynning
þáttarins hefst á hoppi liðsmanna og viðsnúning-
um ásamt brothljóði þegar upphafsmyndin hryn-
ur.
Haukurinn flytur aristófanískar „Ekki fréttir“
af miklum móð á Rás 2 og er LANGflottastur. Þar
er pólitísk og þjóðfélagsleg ádeila áberandi, þátt-
urinn byggist að miklu leyti á því að setningar
valdsmanna úr þingræðum eða viðtölum eru slitn-
ar úr samhengi og klipptar saman á ný þannig að
útkoman verður sprenghlægilegur vaðall og bull.
Ingibjörg Sólrún tafsar og Davíð Oddsson svarar
út í hött. Haukurinn beinir fránum augum að sam-
félaginu, snýr miskunnarlaust út úr með snjöllum
orðaleikjum og í eldhröðum og örstuttum þætti
hans er egghvass fleinn, miklu skeinuhættari en
hjá Spaugstofunni sem mætti alveg vera beittari.
Grínþættir á borð við þessa eru þörf sálubót. Þeir
birta nýja sýn á umheiminn, veita stjórnvöldum og
fjölmiðlaveldi viðnám og aðhald og hjálpa fólki til
að fá útrás fyrir angist, gremju og reiði; eru ein að-
ferð örvilnaðra nútímamanna til að skilja órétt-
látan og fjarstæðukenndan heim og sætta sig við
hann stundarkorn. Í stríðshryllingi og hernaðar-
brölti þar sem saklausir borgarar verða fyrir
byssukúlum og sprengjuárásum er ekki síður þörf
á „kaþarsis“ en á dögum Aristófanesar.
FJÖLMIÐLAR
HIN KÁTA ANGIST
S T E I N U N N I N G A
Ó T TA R S D Ó T T I R
Haukurinn beinir fránum aug-
um að samfélaginu, snýr mis-
kunnarlaust út úr með snjöllum
orðaleikjum og í eldhröðum og
örstuttum þætti hans er egg-
hvass fleinn.
I Þegar stríðinu lýkur mun eitthvað hafa breyst.Við getum ekki vitað núna hvað nákvæmlega
mun breytast, en ljóst er að ýmislegt verður öðru-
vísi en það áður var. Nú er sagt að Írak hafi verið
frelsað en enginn veit í raun hvað það þýðir. Um
þessar mundir ríkir alger ringulreið í landinu, al-
gert stjórnleysi og ómögulegt að segja hvað gerist í
framhaldinu. En það verða ekki aðeins breytingar
í Írak, Bandaríkin munu vafalaust breytast. Sumir
segja að þau hafi þegar breyst á róttækan hátt, án
þess að það sé endilega hægt að benda á hvernig.
II Í nýlegri grein segist kanadíska skáldkonanMargaret Atwood ekki lengur vera viss um það
hver þessi þjóð er sem býr sunnan landamæranna.
„Ég hélt að ég þekkti ykkur,“ segir hún í greininni
sem hún kallar „Bréf til Ameríku“. Hún rifjar upp
kynni sín af bandarískri menningu, teiknimynda-
blöðunum sem hún las í æsku, kvikmyndunum,
skáldsögunum, ljóðunum. Og hún nefnir allt það
góða og jákvæða sem Ameríka virtist standa fyrir:
„Þið stóðuð vörð um frelsið, heiðarleikann og rétt-
lætið; þið vörðuð hina saklausu. Ég trúði því að
þetta væri nánast allt rétt. Og ég held að þið hafið
trúað því líka. Það virtist trúverðugt.“
En nú segist Atwood ekki vera viss: „Ég er ekki
viss um að ég skilji hvað er að gerast í raun og
veru.“ Hún segist ekki ætla að ræða ástæður þess
að hún telji innrás Bandaríkjamanna í Írak vera
mistök. Hún segist ekki ætla að ræða hvað þeir eru
að gera öðru fólki. Hún vill ræða hvað Banda-
ríkjamenn eru að gera sjálfum sér og segir: „Þið er-
uð að brjóta gegn stjórnarskránni. Það er hægt að
ráðast inn á heimili ykkar án vitundar ykkar og
leyfis, það er hægt að nema ykkur á braut og fang-
elsa án ástæðu, það er hægt að skoða póstinn ykkar
og leita í einkaskjölum ykkar. Er þetta ekki upp-
skrift að viðamiklum fjársvikum, prettum og póli-
tískum hótunum? Ég veit að ykkur hefur verið sagt
að þetta sé gert til að vernda ykkur, en hugsiði mál-
ið í smástund. Síðan hvenær urðuð þið svona
hrædd? Áður fyrr var ekki hægt að hræða ykkur
svo auðveldlega.“
IIIAtwood telur að Bandaríkjamenn stefni hrað-byri í átt til glötunar ef þeir ætli sér að halda
áfram á sömu braut. „Ef þið haldið áfram á þess-
ari hálu braut munu aðrar þjóðir hætta að dást að
kostum ykkar.“ Hún segir að fólk muni missa trúna
á skipulag Bandaríkjanna og lýðræði. Það muni
komast að þeirri niðurstöðu að Bandaríkin hafi
engan rétt til þess að þvinga gildum sínum upp á
annað fólk. Hún lýkur greininni á því að hvetja
bandarísku þjóðina til þess að reyna að læra af
sögu sinni, að gleyma ekki hugsjónum þeirra sem
byggðu þetta þjóðfélag upp.
IVAthygli fjölmiðla beinist nú að mestu að Írakog framtíð þess sem er óljós. Vafalítið mun at-
hyglinni ekki síður verða beint að Bandaríkjunum
áður en langt um líður. Að minnsta kosti er ljóst
að ekki margir skilja fyllilega hvað þar er að ger-
ast.
NEÐANMÁLS
HEFÐI einhver spurt mig fyrir svo
sem tíu árum hvers vegna konur
væru næstum ósýnilegar í sagn-
fræðiritum hefði ég hiklaust svarað
af sannfæringu: „Þær gera aldrei
neitt merkilegt. Þær elda graut og
ala börn og þar með basta.“
Svo lenti ég fyrir duttlunga örlag-
anna í sagnfræðinámi í Kaup-
mannahöfn. Talsvert hafði ég
fræðst um kirkju og konungsvald á
síðmiðöldum, þegar einhver spurði
mig, hvort það væri satt að ógiftar
mæður hefðu verið teknar af lífi
áður fyrr eða hvort Laxness styddist
við þjóðsögur einar, þegar hann
skrifar um sakakonurnar, sem gista
Drekkingarhyl „og eina miskunn
þeirra er tunglið“.
Ég vissi ekkert um það, en
bauðst til að fletta því upp. Skrýtið
að láta drekkja sér fyrir að hafa
elskað. Hugsið ykkur, kona freistast
til að gefa sig karlmanni á vald,
hún er umvafin karlmannlegri hlýju
og finnur ekkert nema nautnina af
því að láta að vilja hans – og ári
síðar er verið að troða henni í
poka á tjarnarbakka. Hópur af
vöskum karlmönnum stendur í
kringum hana og í þetta sinn er
vilji þeirra allur annar. Þeir stjaka
pokanum niður í ískalt vatnið.
Þessu hlutu margir sagnfræð-
ingar að hafa velt fyrir sér. Þetta
mátti þó kalla merkilegt. Um það
hlaut að vera til fjöldi bóka.
Ég fletti gegnum spjaldskrárnar á
bókasöfnunum, og þegar þær
þraut, atriðaorðaskrár í uppslátt-
arverkum.
Árangurinn var: næstum enginn.
Hillur bókasafnanna voru hlaðn-
ar ritum sagnfræðinga, en um kon-
ur hafði tæpast nokkur skrifað staf-
krók. […]
En þúsund ára hefðum verður
ekki rutt úr vegi með nokkrum
pennastrikum. Þau viðhorf sem
mótuðust hjá menntamönnum þeg-
ar á dögum Forngrikkja þrengja
enn sjóndeildarhring sagnfræðing-
anna án þess þeir taki eftir því
sjálfir. Mér er ljúft og skylt að játa
að íslenskir sagnfræðingar hafa
vísvitandi enga löngun til að níða
konur, þvert á móti. Óviljandi sitja
þeir þó fastir í hinu gamla viðhorfi,
að um konur sé ekkert sérstakt að
segja.
Sú skoðun er ótrúlega lífseig, að
þær séu allar nokkurn veginn eins,
ýmist góðar og er ekki hirt um að
rekja það nánar enda ekkert
spennandi, eða slæmar og jaðrar
þá við dónaskap að ræða þær, síst
af öllu á prenti.
Inga Huld Hákonardóttir
Kistan
www.visir.is/kistan
Morgunblaðið/Golli
Hver er maðurinn?
DREKKT FYRIR AÐ ELSKA